Hrygnir nú í hundraða vís

Fjórtán ár eru liðinn síðan Jóhannes Sturlaugsson, líffræðingur hjá Laxfiskum ehf., hóf óslitnar rannsóknir á stórurriðanum í Þingvallavatni. Á þeim tíma hefur fjöldi urriða sem koma til hrygningar í Öxará á hverju hausti tífaldast.

Um síðustu helgi var farin hin árlega fræðsluganga Urriðadans á vegum Þjóðgarðsins á Þingvöllum og Laxfiska. Gengið var upp með Öxará að Prestakrók þar sem áin fellur úr Drekkingarhyl þar sem stórurriðar voru skoðaðir og fjallað um lífshætti þeirra. Fjöldi manns komu til að berja augum þennan tignarlega konung Þingvallavatns sem fyrir fáum árum var orðinn fáliðaður. Það hefur breyst.

Jóhannes hefur rannsakað Þingvallaurriðann óslitið frá árinu 1999. Markmið rannsóknanna eru tvíþætt; afla gagna um útbreiðslu, atferli og umhverfi urriðans árið um kring og vakta hrygningarstofninn, en til að ná markmiðunum eru nýttar ýmsar nálganir, eins og notkun rafeindafiskmerkja, fiskteljari og neðanvatnskvikmyndun.

Jóhannes segir að í byrjun hafi ekki allir séð tilganginn með rannsóknum á urriðanum, enda stofninn orðinn ansi fáliðaður. Nú hefur mikið áunnist í rannsóknum á lífsháttum urriðans og þær upplýsingar eigi vel heima með þeim ítarlegu upplýsingum sem aflað hefur verið um ýmsa aðra þætti lífríkis Þingvallavatns, samanber rannsóknir á bleikjustofnunum fjórum sem þar lifa.

„Urriðinn var fáliðaður en hann var alltaf þarna. Þess mikilvægara var að rannsaka þennan stofn“, segir Jóhannes. Hann segir að viðamesti hluti rannsóknanna byggist á notkun rafeindafiskmerkja. „Bæði notum við einfaldari gerð rafmerkja sem gera kleift að aðgreina einstaklingana og flóknari merki sem gera kleift að fylgjast náið með hegðun þeirra. En slík vöktun á ferðum urriðanna stendur í eitt til tvö ár og í sumum tilfellum lengur með því að merkja endurheimta fiska aftur.“

Hrygningarfiskar eru meirihluti þeirra urriða sem eru merktir. Sú merking fer fram í Öxará en einnig eru merktir ókynþroska fiskar frá seiðum og upp í væna geldfiska. Endurheimtur á merkjum eru að mestu leyti í Öxará, þar sem stórurriðinn kemur ítrekað til hrygningar en einnig frá stang- og netaveiddum fiski í vatninu.

Alger kaflaskipti urðu í sögu Þingvallaurriðans þegar útfall vatnsins, Efra-Sog, var þvergirt og straumvatnið leitt um jarðgöng í Steingrímsstöð. Jóhannes segir að stofninn sem þar hryngdi sé horfinn en þar hrygni þó í dag urriðar sem runnir séu frá sleppingum seiða af Öxarárstofni í litlu mæli. Hrygning sé í litlu mæli einnig í Ölfusvatnsá og Villingavatnsá en Öxarárstofninn beri þó uppi hrygninguna að baki urriðanum í Þingvallavatni.

Gleðitíðindin eru að Þingvallaurriðinn hefur styrkst umtalsvert. Árið 1999 komu til hrygningar einhverjir tugir fiska en í fyrrahaust voru þeir um 600. Helstu skýringuna á fjölgun urriðans telur Jóhannes meðal annars liggja í því að hrygningarstofninn stækkaði ört í kringum aldamótin þegar urriðar undan veglegri sleppingu á seiðum undan Öxarárfiski 1993 fóru að skila sér og urriðar frá þeirri hrygningu þeirra fiska eru nú að skila sér í Öxará. Einnig megi benda á að hlýnun undangenginna ára auki velgengni urriða hérlendis almennt enda sé hann hér á norður mörkum útbreiðslu sinnar.

Þingvallaurriðinn verður gamall og nær oft tíu til tólf ára aldri. Jóhannes hefur jafnframt fundið fiska allt upp í sextán ára gamla. Þessir höfðingjar kalla auðvitað á stangveiðimenn sem á hverju vori egna fyrir þennan fisk. Lýsingar veiðimanna í viðtölum við Fréttablaðið segja söguna alla: „Þetta var eins og að togast á við jarðýtu,“ varð einum að orði. Það er því einstakt að ná stórurriða á land, enda ekki margir sem upplifa það.

Jóhannes hefur skilning á þessu en minnir á að urriði sem er kominn yfir 60 sentimetra og um 2,5-3 kíló innihaldi að jafnaði meira kvikasilfur en æskilegt sé með tilliti til manneldis. Fjöldi urriða í Þingvallavatni er óræð tala en hver fiskur sem fær frelsið aftur skiptir máli. Veiðimenn verða jafnframt að hafa vakandi auga með hvort veiddir fiskar eru merktir, því hver og einn slíkur skilar mikilvægum upplýsingum.

Á vefsíðu Laxfiska, laxfiskar.is, má sækja sér mikinn fróðleik um Þingvallaurriðann og fleiri fiska frá rannsóknum Laxfiska.

svavar@frettabladid.is