Hækkun þeirra lágu? Eftirmáli endurupptöku og sýknudóms Tryggvi Rúnar Brynjarsson skrifar 1. október 2018 10:15 Síðastliðinn fimmtudag staðfesti Hæstiréttur að hafa í febrúar 1980 sakfellt afa minn, Tryggva Rúnar Leifsson, fyrir alvarlegan glæp sem hann framdi ekki. Nýjan dóm réttarins má líta á sem hápunkt yfirgripsmikils endurskoðunarferlis sem síbreytilegur og sundurleitur hópur fólks hefur unnið að árum saman – raunar allt frá því að upprunalega lögreglurannsóknin stóð enn yfir – þar sem lagt var af stað með að fletta ofan af falsmyndinni sem lögregla og fjölmiðlar settu fram um málið, og sýna í hennar stað ljóta ásjónu réttarmorða og mannréttindabrota. Það lærðist af biturri reynslu að eitthvað meiriháttar þyrfti til að opna málið að nýju fyrir dómstólum, þar sem í dýrsins eðli væri að læsa sig í loftþéttri vörn fyndi það fyrir utanaðkomandi þreifingum. Loks má nú segja að samanlagður þungi og kænska þessarar síðustu atlögu hafi borið tilsettan árangur, og bravó fyrir því. Endurskoðunin þarf samt ekki enda þar. Áður en minnisvarðinn um liðin átök harðnar langar mig að gera eina athugasemd við hlut afa míns í þeirri mynd sem nú er ráðandi, en sú mynd segir okkur sitthvað um afstöðu skaparans og jafnvel sinnuleysi þjóðfélagsins gagnvart þessum fallna syni þess. * Ímynd afa míns hefur nú gengist til fulls undir þá umbreytingu að hann birtist ekki lengur sem ofbeldisfullur gerandi heldur fórnarlamb. Og það hefði kannski verið allt og sumt ef ekki hefði verið fyrir það sérkenni þessa máls að það byggist á hugsunum fólks og frásögnum þess, andstæðum hlutlægra sönnunargagna. Því hefur verið talið nauðsynlegt á öllum stigum málsins að fara inn á afa míns persónulegasta svið, og leita þar að vísbendingum um sekt eða sakleysi hans. Á vegferð þeirri sem lauk í síðustu viku fannst afi minn í gervi hins barnalega einfeldnings sem bara vissi ekki betur, skildi ekki hvað hann hafði komið sér út í með því að játa á sig glæpinn, þar sem áður fyrr hafði fundist heilalaust handbendi einhverrar 19 ára Charles Manson fígúru. Hiklaust vísuðu réttarsálfræðingar og lögmenn okkar tíma þannig í persónuleika- og greindarpróf sem lögð voru fyrir afa minn sumarið 1976 – eftir að hann hafði setið í einangrun í hálft ár – sem sýndu að hann væri „illa greindur og haldinn miklum persónuleikagöllum“, dómgreind hans væri „léleg“ og hann haldinn kvíða og vanmetakennd, auk þess sem hann hafi verið háður vímuefnum frá unglingsaldri. En rannsóknir hafa sýnt, skrifa sérfræðingarnir, að „slíkt sambland ... auki líkur á fölskum játningum við yfirheyrslur hjá lögreglu.“ Í opinberri umræðu hefur nægt að stilla honum upp sem smáglæpamanni sem leiddist út af beinu brautinni ungur að árum, en þá týpu geta flestir landsmenn líklega sætt sig við. Glögglega má hér sjá hvernig sömu hráefni og voru tínd til gegn afa mínum á sínum tíma – fordómafullar og niðrandi staðhæfingar um lífshlaup hans og persónu – hafa verið grafin upp og endurnýtt, nema í þetta skiptið meðhöndluð þannig að þau geti verið honum sjálfum „til hagsbóta“. * Sem sýnileg einkenni í hegðun manneskju eru undirokun, smánun og raddleysi ósamrýmanleg þeirri minningu sem afi minn, nafni minn, skildi eftir í minni vitund, en ég var 16 ára þegar hann dó. Fyrir mér var hann miðja alheimsins, kjölfesta tilverunnar, hetjan í sögunni. Ekki vegna þeirra þrauta sem hann hafði þolað – þeim var ætíð haldið frá mér meðan hann lifði – heldur einfaldlega vegna þess hve miklum styrk og persónutöfrum hann bjó yfir. Skilningsvit mín sem ungs drengs voru ekki albiluð. Ég held ég hafi skilið afa minn ágætlega. Raunar voru það frumgögn einmitt úr þessu máli sem staðfestu fyrir mér hverskyns mann hann hafði að geyma, en um dagbækurnar sem hann hélt í einangrun skrifaði ég meistararitgerðina mína í sagnfræði. Umfram allt festa dagbækurnar á blað magnaða persónuumbreytingu í samhengi lífs höfundarins, og sýna ekkert ef ekki visku og þroska, sem birtist í daglegri sjálfsuppbyggingu, æðruleysi og þolinmæði gagnvart sér og öðrum. Mín kenning er sú að ef dagbækur hans hefðu í þessu ferli fengið þá athygli og grannskoðun sem þær að mínu mati gefa tilefni til þá hefði eitthvað annað verið dregið úr þeim en það sem við höfum hingað til séð í hverri skýrslunni á fætur annarri: buguð sál, fáfræði og máttleysi. En til þess að hljóta slíka athygli þarf líklega að liggja fyrir að hugsanir manns skipti einhverju máli. Og það virðast skrif afa míns ekki hafa gert nema að því takmarkaða leyti sem hægt var að nota þau til stuðnings félagslega brýnnar rannsóknartilgátu. * Því fer fjarri að hér með heimti ég að minningu afa míns sé haldið ómengaðri, áru hans einhvernveginn hreinni. Þessar ábendingar snúast um það hvernig við virkjum líf eða leifar einstaklinga eftir því sem hentar hverju sinni. Þetta er lexía í því hversu erfitt það er – og mæta gagnslaust að reyna – að skila þessum sömu lífum til síns heima, þar sem þau geta verið í friði, eftir að þau hafa verið gerð að lítilvægum peðum í stórkarlaskák, ófús og óafvitandi. Auðvitað er það gilt, sem manni hefur verið margtjáð, að í réttarsal sé sýkna stærsti sigur sem sakborningar geta unnið, og það sé í eðli leiksins að menn beiti öllum tiltækum brögðum til að ná því markmiði. Og auðvitað snýst þetta líka um uppgjör dómskerfisins við sjálft sig. „Stóra myndin“ er mér ekki dulin. En þegar þau líf sem þetta mál tosaði inn í sitt svarta hol fá svo lítið vægi hlýtur að koma upp spurningin fyrir hvern þetta hefur þá allt saman verið gert. Hverjum líður betur með sjálfan sig þegar þetta er myndin sem sett er fram af fórnarlömbum málsins? Ég fagna því að forsætisráðherra boði að næstu skref stjórnvalda muni snúast um samtal og sættir við fórnarlömb þessa máls og aðstandendur þeirra, því það er kominn tími til að við fáum eitthvað um það að segja hvernig ástvina okkar verður minnst til framtíðar. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Guðmundar- og Geirfinnsmálin Tryggvi Rúnar Brynjarsson Mest lesið Bakslag í skoðanafrelsi? Kári Allansson Skoðun Hataðu mig af því að ég er í Viðreisn, ekki af því að ég er hommi Oddgeir Georgsson Skoðun Þegar skoðanir drepa samtalið Þórdís Hólm Filipsdóttir Skoðun Leysum heimatilbúinn vanda á húsnæðismarkaði Jóhanna Klara Stefánsdóttir Skoðun Fyrirhugað böl við Bústaðaveg og Blesugróf Sveinn Þórhallsson Skoðun Þreytt og drullug börn Guðmundur Finnbogason Skoðun Margföldun þjóðarverðmæta: Meira virði úr sömu orku Árni Sigurðsson Skoðun Við þurfum að tala sama Páll Rafnar Þorsteinsson Skoðun Fjölbreytt námsmat Steinn Jóhannsson Skoðun Að þvælast fyrir atvinnurekstri - á þeim forsendum sem henta Ólafur Stephensen Skoðun Skoðun Skoðun Þreytt og drullug börn Guðmundur Finnbogason skrifar Skoðun Betri kvikmyndaskóli Þór Pálsson skrifar Skoðun Fyrirhugað böl við Bústaðaveg og Blesugróf Sveinn Þórhallsson skrifar Skoðun Fjölbreytt námsmat Steinn Jóhannsson skrifar Skoðun Að þvælast fyrir atvinnurekstri - á þeim forsendum sem henta Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Margföldun þjóðarverðmæta: Meira virði úr sömu orku Árni Sigurðsson skrifar Skoðun Ábyrg umfjöllun um sjálfsvíg – erum við öll ritstjórar? Guðrún Jóna Guðlaugsdóttir,Tómas Kristjánsson skrifar Skoðun Þegar skoðanir drepa samtalið Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Leysum heimatilbúinn vanda á húsnæðismarkaði Jóhanna Klara Stefánsdóttir skrifar Skoðun Við þurfum að tala sama Páll Rafnar Þorsteinsson skrifar Skoðun Veðmál í fótbolta – aðgerðir áður en skaðinn verður Birgir Jóhannsson skrifar Skoðun Hataðu mig af því að ég er í Viðreisn, ekki af því að ég er hommi Oddgeir Georgsson skrifar Skoðun Símafrí á skólatíma Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar Skoðun Ömurlegur fyrri hálfleikur – en er enn von? Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Vitund, virðing og von: Jafningjastuðningur í brennidepli Nína Eck skrifar Skoðun Hingað og ekki lengra – Um þögnina sem styður ofbeldi Halldóra Sigríður Sveinsdóttir skrifar Skoðun Ein saga af sextíu þúsund Halldór Ísak Ólafsson skrifar Skoðun Að láta mata sig er svo þægilegt Björn Ólafsson skrifar Skoðun Nýjar reglur um réttindi fólks í ráðningarsambandi Ingvar Sverrisson skrifar Skoðun Ofbeldi í skólum: Áskoranir og leiðir til lausna Soffía Ámundadóttir skrifar Skoðun Bakslag í skoðanafrelsi? Kári Allansson skrifar Skoðun Eplin í andlitshæð Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Bataskólinn – fyrir þig? Guðný Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Sanna er rödd félagshyggju, réttlætis og jöfnuðar! Laufey Líndal Ólafsdóttir,Sara Stef. Hildardóttir skrifar Skoðun Boðsferð Landsvirkjunar Stefán Georgsson skrifar Skoðun Samstarf um loftslagsmál og grænar lausnir Sigurður Hannesson,Nótt Thorberg skrifar Skoðun Ástin er falleg Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Líknarmeðferð og dánaraðstoð eru ekki andstæður heldur nauðsynleg umræðuefni Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Grunnstoðir sveitarfélagsins efldar til muna Sandra Sigurðardóttir skrifar Skoðun Laugarnestangi - til allrar framtíðar Líf Magneudóttir skrifar Sjá meira
Síðastliðinn fimmtudag staðfesti Hæstiréttur að hafa í febrúar 1980 sakfellt afa minn, Tryggva Rúnar Leifsson, fyrir alvarlegan glæp sem hann framdi ekki. Nýjan dóm réttarins má líta á sem hápunkt yfirgripsmikils endurskoðunarferlis sem síbreytilegur og sundurleitur hópur fólks hefur unnið að árum saman – raunar allt frá því að upprunalega lögreglurannsóknin stóð enn yfir – þar sem lagt var af stað með að fletta ofan af falsmyndinni sem lögregla og fjölmiðlar settu fram um málið, og sýna í hennar stað ljóta ásjónu réttarmorða og mannréttindabrota. Það lærðist af biturri reynslu að eitthvað meiriháttar þyrfti til að opna málið að nýju fyrir dómstólum, þar sem í dýrsins eðli væri að læsa sig í loftþéttri vörn fyndi það fyrir utanaðkomandi þreifingum. Loks má nú segja að samanlagður þungi og kænska þessarar síðustu atlögu hafi borið tilsettan árangur, og bravó fyrir því. Endurskoðunin þarf samt ekki enda þar. Áður en minnisvarðinn um liðin átök harðnar langar mig að gera eina athugasemd við hlut afa míns í þeirri mynd sem nú er ráðandi, en sú mynd segir okkur sitthvað um afstöðu skaparans og jafnvel sinnuleysi þjóðfélagsins gagnvart þessum fallna syni þess. * Ímynd afa míns hefur nú gengist til fulls undir þá umbreytingu að hann birtist ekki lengur sem ofbeldisfullur gerandi heldur fórnarlamb. Og það hefði kannski verið allt og sumt ef ekki hefði verið fyrir það sérkenni þessa máls að það byggist á hugsunum fólks og frásögnum þess, andstæðum hlutlægra sönnunargagna. Því hefur verið talið nauðsynlegt á öllum stigum málsins að fara inn á afa míns persónulegasta svið, og leita þar að vísbendingum um sekt eða sakleysi hans. Á vegferð þeirri sem lauk í síðustu viku fannst afi minn í gervi hins barnalega einfeldnings sem bara vissi ekki betur, skildi ekki hvað hann hafði komið sér út í með því að játa á sig glæpinn, þar sem áður fyrr hafði fundist heilalaust handbendi einhverrar 19 ára Charles Manson fígúru. Hiklaust vísuðu réttarsálfræðingar og lögmenn okkar tíma þannig í persónuleika- og greindarpróf sem lögð voru fyrir afa minn sumarið 1976 – eftir að hann hafði setið í einangrun í hálft ár – sem sýndu að hann væri „illa greindur og haldinn miklum persónuleikagöllum“, dómgreind hans væri „léleg“ og hann haldinn kvíða og vanmetakennd, auk þess sem hann hafi verið háður vímuefnum frá unglingsaldri. En rannsóknir hafa sýnt, skrifa sérfræðingarnir, að „slíkt sambland ... auki líkur á fölskum játningum við yfirheyrslur hjá lögreglu.“ Í opinberri umræðu hefur nægt að stilla honum upp sem smáglæpamanni sem leiddist út af beinu brautinni ungur að árum, en þá týpu geta flestir landsmenn líklega sætt sig við. Glögglega má hér sjá hvernig sömu hráefni og voru tínd til gegn afa mínum á sínum tíma – fordómafullar og niðrandi staðhæfingar um lífshlaup hans og persónu – hafa verið grafin upp og endurnýtt, nema í þetta skiptið meðhöndluð þannig að þau geti verið honum sjálfum „til hagsbóta“. * Sem sýnileg einkenni í hegðun manneskju eru undirokun, smánun og raddleysi ósamrýmanleg þeirri minningu sem afi minn, nafni minn, skildi eftir í minni vitund, en ég var 16 ára þegar hann dó. Fyrir mér var hann miðja alheimsins, kjölfesta tilverunnar, hetjan í sögunni. Ekki vegna þeirra þrauta sem hann hafði þolað – þeim var ætíð haldið frá mér meðan hann lifði – heldur einfaldlega vegna þess hve miklum styrk og persónutöfrum hann bjó yfir. Skilningsvit mín sem ungs drengs voru ekki albiluð. Ég held ég hafi skilið afa minn ágætlega. Raunar voru það frumgögn einmitt úr þessu máli sem staðfestu fyrir mér hverskyns mann hann hafði að geyma, en um dagbækurnar sem hann hélt í einangrun skrifaði ég meistararitgerðina mína í sagnfræði. Umfram allt festa dagbækurnar á blað magnaða persónuumbreytingu í samhengi lífs höfundarins, og sýna ekkert ef ekki visku og þroska, sem birtist í daglegri sjálfsuppbyggingu, æðruleysi og þolinmæði gagnvart sér og öðrum. Mín kenning er sú að ef dagbækur hans hefðu í þessu ferli fengið þá athygli og grannskoðun sem þær að mínu mati gefa tilefni til þá hefði eitthvað annað verið dregið úr þeim en það sem við höfum hingað til séð í hverri skýrslunni á fætur annarri: buguð sál, fáfræði og máttleysi. En til þess að hljóta slíka athygli þarf líklega að liggja fyrir að hugsanir manns skipti einhverju máli. Og það virðast skrif afa míns ekki hafa gert nema að því takmarkaða leyti sem hægt var að nota þau til stuðnings félagslega brýnnar rannsóknartilgátu. * Því fer fjarri að hér með heimti ég að minningu afa míns sé haldið ómengaðri, áru hans einhvernveginn hreinni. Þessar ábendingar snúast um það hvernig við virkjum líf eða leifar einstaklinga eftir því sem hentar hverju sinni. Þetta er lexía í því hversu erfitt það er – og mæta gagnslaust að reyna – að skila þessum sömu lífum til síns heima, þar sem þau geta verið í friði, eftir að þau hafa verið gerð að lítilvægum peðum í stórkarlaskák, ófús og óafvitandi. Auðvitað er það gilt, sem manni hefur verið margtjáð, að í réttarsal sé sýkna stærsti sigur sem sakborningar geta unnið, og það sé í eðli leiksins að menn beiti öllum tiltækum brögðum til að ná því markmiði. Og auðvitað snýst þetta líka um uppgjör dómskerfisins við sjálft sig. „Stóra myndin“ er mér ekki dulin. En þegar þau líf sem þetta mál tosaði inn í sitt svarta hol fá svo lítið vægi hlýtur að koma upp spurningin fyrir hvern þetta hefur þá allt saman verið gert. Hverjum líður betur með sjálfan sig þegar þetta er myndin sem sett er fram af fórnarlömbum málsins? Ég fagna því að forsætisráðherra boði að næstu skref stjórnvalda muni snúast um samtal og sættir við fórnarlömb þessa máls og aðstandendur þeirra, því það er kominn tími til að við fáum eitthvað um það að segja hvernig ástvina okkar verður minnst til framtíðar.
Skoðun Ábyrg umfjöllun um sjálfsvíg – erum við öll ritstjórar? Guðrún Jóna Guðlaugsdóttir,Tómas Kristjánsson skrifar
Skoðun Sanna er rödd félagshyggju, réttlætis og jöfnuðar! Laufey Líndal Ólafsdóttir,Sara Stef. Hildardóttir skrifar
Skoðun Líknarmeðferð og dánaraðstoð eru ekki andstæður heldur nauðsynleg umræðuefni Ingrid Kuhlman skrifar