Ekki metin er til fjár Þórlindur Kjartansson skrifar 14. desember 2018 08:00 Það er ekki meira en rúmlega ein kynslóð síðan jólagjafir fóru að ryðja sér til rúms á Íslandi. Um jólagjafir segir í Sögu daganna, eftir Árna Björnsson þjóðháttafræðing, að þangað til fyrir rúmri öld hafi þær einungis tíðkast meðal höfðingja. Almenningur fékk um jól gjarnan gefnar flíkur og var litið á það sem eins konar jólabónus eða desember-uppbót miklu frekar en hátíðlegan viðurgjörning í tilefni af fæðingu frelsarans. Hér á landi voru sumargjafir miklu algengari fyrr á öldum. En með góðri hjálp kapítalismans hefur tekist að snúa þessu rækilega við. Nú til dags er ómögulegt að ímynda sér jólahátíðina öðruvísi en að hún snúist að meira eða minna leyti um gjafir.Jólagjafastúss og stress Hjá mörgum getur þetta gjafastúss snúist upp í heiftúðlega útgáfu af jólastressi. Væntingar gefenda og þiggjenda eru miklar. Svipurinn þegar pappírinn er rifinn af bögglunum þarf að endurspegla bæði undrun og ánægju—það er það sem stefnt er að. Foreldrar vilja sjá börnin sín ljóma upp af geðshræringu og rjúka svo í fang mömmu og pabba til þess að kreista þau og lýsa því yfir að þau séu sko best af öllum í heiminum. Og pabbarnir og mömmurnar vilja gefa hvort öðru gjafir sem framkalla gapandi undrun yfir hugmyndaauðgi og rausnarskap lífsförunautarins. Svo á makinn að leggja hendur í skaut sér og andvarpa „elsku besta, þetta er nú alltof mikið. Hvernig gastu vitað að mig langaði í þetta?“ Og góðir foreldrar kenna börnunum sínum að láta aldrei skína í vonbrigði. Öllum frændum og frænkum, öfum og ömmum, skal fagnað jafn innilega og hlýlega—hvort sem pakkarnir voru mjúkir eða harðir, dýrir eða billegir, fabrikkusmíðaðir eða handföndraðir. Það borgar sig að læra ungur sýndarþakklæti svo fólki finnist nú ekki leiðinlegt að gefa manni gjafir.Hagfræði jólagjafa Fyrir þá sem lært hafa hagfræði er jólagjafakvíðinn furðulegt fyrirbæri. Sú fræði kennir nefnilega þann sannleika að jóla- og afmælisgjafir séu í raun fáránlegar. Hinn skynsami maður, sem lætur rökhugsun ráða, áttar sig vitaskuld á þeirri gegndarlausu sóun á fjármunum og vinnuafli sem á sér stað þegar þorri þjóðarinnar hamast við það í heilan mánuð, og eyðir milljörðum króna, í að reyna að giska á það hvað geti mögulega „hitt í mark“ hjá öllum þeim sem til stendur að gleðja. Það má nefnilega teljast augljóst að það muni ekki takast nema í litlu broti tilvika að hitta á gjöf sem uppfyllir þau skilyrði að vera í fyrsta lagi eitthvað sem gleður, í öðru lagi eitthvað sem þiggjandinn hefði ekki getað fengið sér sjálfur—og í þriðja lagi að ekki hefði verið hagkvæmara að kaupa gjöfina á útsölu í janúar. Eina vitræna niðurstaða hagfræðinnar er því sú að leggja umsvifalaust af allt þetta gjafasýsl og gefa bara peninga í staðinn sem þiggjandinn getur ráðstafað að eigin vild. Og ef við gerum ráð fyrir að fólk muni að jafnaði eyða nokkurn veginn sömu upphæð í gjöf fyrir þiggjandann eins og þiggjandinn eyðir í gjöf fyrir gefandann, þá myndi hinn skynsami hagfræðingur benda á að það fælist enginn annar óþarfa umsýslukostnaður í gjafastússinu. Miklu hagkvæmara væri einfaldlega að fólk keypti sér sjálft það sem það langaði í. Ef einhvers konar ójafnvægi er á milli aðila, þannig að annar gefur að jafnaði miklu dýrari gjöf en hinn, þá væri skynsamlegast að sá rausnarlegri (eða ríkari) millifærði einfaldlega yfir á hinn aðilann upphæð sem samsvarar því mismunandi verðmæti á gjöfum sem ella gengju þar á milli. Rómantískt, ekki satt?Allt sem engu skiptir En eins og í svo mörgu öðru þá útskýrir hagfræðin fullkomlega allt sem engu skiptir en skilur ekkert í því sem skiptir öllu máli. Alveg eins og segir í söngtextanum þá verður jólagjöfin í ár ekki metin til fjár—og skiptir þá ekki máli hvort gjöfin er „ég sjálf hvorki að hluta til né hálf“, góð bók, vönduð flík, skemmtilegt leikfang—eða fullkomlega misheppnuð tilraun til þess að stugga einhverjum út í nýtt áhugamál. Hið eina raunverulega vægi gjafarinnar er sá tími og sú tilfinning og væntumþykja sem fer í að hugsa um það hvernig maður geti glatt aðra manneskju. Það er sóunin sjálf sem er verðmætið.Fögur sóun Og ef sóunin er verðmætið í jólagjöfunum þá gildir það margfalt um jólakortin. Þegar ég ólst upp var sá siður mjög minnistæður að skrifa jólakort og opna þau sem borist höfðu á aðfangadagskvöld. Kortin voru þá undantekningarlaust handskrifuð og í þeim voru stundum sögð tíðindi af fólki, sem nú til dags hefðu líklega frést fyrir löngu á Facebook, og það var áhugavert að skoða þessi kort, sjá hversu ólíka rithönd fólk hafði, og hugsa með sér að allir þeir sem sendu kort hefðu gefið sér stutta stund og hugsað til viðtakandans—þótt ekki væri nema í þær fáu sekúndur sem það tók að hripa niður nafnið á umslagið og kvitta fyrir inni í korti. Svo kom til sögunnar svokölluð mail-merge viðbót í hinu mjög svo hagkvæma forriti Excel. Þá gat fólk sent miklu fleiri jólakort á mun styttri tíma og þurfti ekki annað að gera en að líma adressuna framan á umslagið. Fljótlega fór svo að tíðkast að fólk léti prenta allt innvolsið í kortunum líka og senda öllum bara nákvæmlega sömu romsuna sem var prentuð í prentsmiðju og dælt út á einu augabragði og svo stimpluð í pósthúsinu. Þetta var auðvitað fyrirboði dauða jólakortsins hjá flestum enda kemur reglulega upp sú umræða að hin ýmsu ráðuneyti, fyrirtæki og stofnanir ættu bara að gefa andvirði jólakortabruðlsins til góðra málefna. Þessi hagkvæmni bitnar auðvitað á innileikanum, því í stað þess að vita að sendandinn hafi hugsað til manns, þá getur maður yljað sér við þá tilhugsun að nafnið manns sé skráð í Excel skjal í tölvu og ekki hafi verið gerðar sérstakar ráðstafanir til þess að fjarlægja það þetta árið.Sælla að gefa Alls konar sálfræðingar leggja mikla áherslu á þakklætið um þessar mundir, einkum af því að maður græðir víst svo mikið á því sjálfur að vera þakklátur öðrum. Það eru engin ný tíðindi. Pétur Sigurðsson ritstjóri lét eftir sig spakmælið að besta leiðin til að finna hamingjuna sé að gera aðra hamingjusama. Og um jólin er örugglega hollt að reyna að njóta þess að hugsa til annarra, fara með brosi yfir lista af fólki sem maður er þakklátur fyrir, gefa sér tíma til þess að skrifa nokkur kort og hafa ekki áhyggjur af því hvort allar gjafirnar hitti í mark. Það er hugurinn sem gildir. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Birtist í Fréttablaðinu Þórlindur Kjartansson Mest lesið Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason Skoðun Magga Stína! Helga Völundardóttir Skoðun Foreldrar þurfa bara að vera duglegri Björg Magnúsdóttir Skoðun Leikskólar eru ekki munaður Íris Eva Gísladóttir Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson Skoðun Lykillinn að hamingju og heilbrigði Skoðun Dýrkeypt eftirlitsleysi Lilja Björk Guðmundsdóttir Skoðun Þetta er námið sem lifir áfram Bryngeir Valdimarsson Skoðun Skoðun Skoðun Lyftum umræðunni á örlítið hærra plan Jóna Hlíf Halldórsdóttir skrifar Skoðun Lykillinn að hamingju og heilbrigði skrifar Skoðun Staða bænda styrkt Hanna Katrín Friðriksson skrifar Skoðun Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson skrifar Skoðun Leikskólar eru ekki munaður Íris Eva Gísladóttir skrifar Skoðun Vísindarannsóknir og þróun – til umhugsunar í tiltekt Þorgerður J. Einarsdóttir skrifar Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason skrifar Skoðun Foreldrar þurfa bara að vera duglegri Björg Magnúsdóttir skrifar Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson skrifar Skoðun Dýrkeypt eftirlitsleysi Lilja Björk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Svindl eða sjálfsvernd? Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Magga Stína! Helga Völundardóttir skrifar Skoðun Mannauðurinn á vinnustaðnum þarf góða innivist til að dafna Ásta Logadóttir skrifar Skoðun Þetta er námið sem lifir áfram Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Árborg - spennandi kostur fyrir öll Guðný Björk Pálmadóttir skrifar Skoðun Tökum á glæpahópum af meiri þunga Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Minntist ekkert á Evrópusambandið Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hugsum stórt í skipulags- og samgöngumálum Hilmar Ingimundarson skrifar Skoðun Eitt eilífðar smáblóm Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Betri mönnun er lykillinn Skúli Helgason,Sabine Leskopf skrifar Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Hversu oft á að fresta framtíðinni? Erna Magnúsdóttir,Stefán Þórarinn Sigurðsson skrifar Skoðun Getur Ísland staðið fremst í heilsutækni? Arna Harðardóttir skrifar Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir skrifar Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar Skoðun Fjármál framhaldsskóla Róbert Ferdinandsson skrifar Skoðun Mikilvægi lágþröskulda þjónustu fyrir geðheilbrigði ungs fólks Eva Rós Ólafsdóttir skrifar Sjá meira
Það er ekki meira en rúmlega ein kynslóð síðan jólagjafir fóru að ryðja sér til rúms á Íslandi. Um jólagjafir segir í Sögu daganna, eftir Árna Björnsson þjóðháttafræðing, að þangað til fyrir rúmri öld hafi þær einungis tíðkast meðal höfðingja. Almenningur fékk um jól gjarnan gefnar flíkur og var litið á það sem eins konar jólabónus eða desember-uppbót miklu frekar en hátíðlegan viðurgjörning í tilefni af fæðingu frelsarans. Hér á landi voru sumargjafir miklu algengari fyrr á öldum. En með góðri hjálp kapítalismans hefur tekist að snúa þessu rækilega við. Nú til dags er ómögulegt að ímynda sér jólahátíðina öðruvísi en að hún snúist að meira eða minna leyti um gjafir.Jólagjafastúss og stress Hjá mörgum getur þetta gjafastúss snúist upp í heiftúðlega útgáfu af jólastressi. Væntingar gefenda og þiggjenda eru miklar. Svipurinn þegar pappírinn er rifinn af bögglunum þarf að endurspegla bæði undrun og ánægju—það er það sem stefnt er að. Foreldrar vilja sjá börnin sín ljóma upp af geðshræringu og rjúka svo í fang mömmu og pabba til þess að kreista þau og lýsa því yfir að þau séu sko best af öllum í heiminum. Og pabbarnir og mömmurnar vilja gefa hvort öðru gjafir sem framkalla gapandi undrun yfir hugmyndaauðgi og rausnarskap lífsförunautarins. Svo á makinn að leggja hendur í skaut sér og andvarpa „elsku besta, þetta er nú alltof mikið. Hvernig gastu vitað að mig langaði í þetta?“ Og góðir foreldrar kenna börnunum sínum að láta aldrei skína í vonbrigði. Öllum frændum og frænkum, öfum og ömmum, skal fagnað jafn innilega og hlýlega—hvort sem pakkarnir voru mjúkir eða harðir, dýrir eða billegir, fabrikkusmíðaðir eða handföndraðir. Það borgar sig að læra ungur sýndarþakklæti svo fólki finnist nú ekki leiðinlegt að gefa manni gjafir.Hagfræði jólagjafa Fyrir þá sem lært hafa hagfræði er jólagjafakvíðinn furðulegt fyrirbæri. Sú fræði kennir nefnilega þann sannleika að jóla- og afmælisgjafir séu í raun fáránlegar. Hinn skynsami maður, sem lætur rökhugsun ráða, áttar sig vitaskuld á þeirri gegndarlausu sóun á fjármunum og vinnuafli sem á sér stað þegar þorri þjóðarinnar hamast við það í heilan mánuð, og eyðir milljörðum króna, í að reyna að giska á það hvað geti mögulega „hitt í mark“ hjá öllum þeim sem til stendur að gleðja. Það má nefnilega teljast augljóst að það muni ekki takast nema í litlu broti tilvika að hitta á gjöf sem uppfyllir þau skilyrði að vera í fyrsta lagi eitthvað sem gleður, í öðru lagi eitthvað sem þiggjandinn hefði ekki getað fengið sér sjálfur—og í þriðja lagi að ekki hefði verið hagkvæmara að kaupa gjöfina á útsölu í janúar. Eina vitræna niðurstaða hagfræðinnar er því sú að leggja umsvifalaust af allt þetta gjafasýsl og gefa bara peninga í staðinn sem þiggjandinn getur ráðstafað að eigin vild. Og ef við gerum ráð fyrir að fólk muni að jafnaði eyða nokkurn veginn sömu upphæð í gjöf fyrir þiggjandann eins og þiggjandinn eyðir í gjöf fyrir gefandann, þá myndi hinn skynsami hagfræðingur benda á að það fælist enginn annar óþarfa umsýslukostnaður í gjafastússinu. Miklu hagkvæmara væri einfaldlega að fólk keypti sér sjálft það sem það langaði í. Ef einhvers konar ójafnvægi er á milli aðila, þannig að annar gefur að jafnaði miklu dýrari gjöf en hinn, þá væri skynsamlegast að sá rausnarlegri (eða ríkari) millifærði einfaldlega yfir á hinn aðilann upphæð sem samsvarar því mismunandi verðmæti á gjöfum sem ella gengju þar á milli. Rómantískt, ekki satt?Allt sem engu skiptir En eins og í svo mörgu öðru þá útskýrir hagfræðin fullkomlega allt sem engu skiptir en skilur ekkert í því sem skiptir öllu máli. Alveg eins og segir í söngtextanum þá verður jólagjöfin í ár ekki metin til fjár—og skiptir þá ekki máli hvort gjöfin er „ég sjálf hvorki að hluta til né hálf“, góð bók, vönduð flík, skemmtilegt leikfang—eða fullkomlega misheppnuð tilraun til þess að stugga einhverjum út í nýtt áhugamál. Hið eina raunverulega vægi gjafarinnar er sá tími og sú tilfinning og væntumþykja sem fer í að hugsa um það hvernig maður geti glatt aðra manneskju. Það er sóunin sjálf sem er verðmætið.Fögur sóun Og ef sóunin er verðmætið í jólagjöfunum þá gildir það margfalt um jólakortin. Þegar ég ólst upp var sá siður mjög minnistæður að skrifa jólakort og opna þau sem borist höfðu á aðfangadagskvöld. Kortin voru þá undantekningarlaust handskrifuð og í þeim voru stundum sögð tíðindi af fólki, sem nú til dags hefðu líklega frést fyrir löngu á Facebook, og það var áhugavert að skoða þessi kort, sjá hversu ólíka rithönd fólk hafði, og hugsa með sér að allir þeir sem sendu kort hefðu gefið sér stutta stund og hugsað til viðtakandans—þótt ekki væri nema í þær fáu sekúndur sem það tók að hripa niður nafnið á umslagið og kvitta fyrir inni í korti. Svo kom til sögunnar svokölluð mail-merge viðbót í hinu mjög svo hagkvæma forriti Excel. Þá gat fólk sent miklu fleiri jólakort á mun styttri tíma og þurfti ekki annað að gera en að líma adressuna framan á umslagið. Fljótlega fór svo að tíðkast að fólk léti prenta allt innvolsið í kortunum líka og senda öllum bara nákvæmlega sömu romsuna sem var prentuð í prentsmiðju og dælt út á einu augabragði og svo stimpluð í pósthúsinu. Þetta var auðvitað fyrirboði dauða jólakortsins hjá flestum enda kemur reglulega upp sú umræða að hin ýmsu ráðuneyti, fyrirtæki og stofnanir ættu bara að gefa andvirði jólakortabruðlsins til góðra málefna. Þessi hagkvæmni bitnar auðvitað á innileikanum, því í stað þess að vita að sendandinn hafi hugsað til manns, þá getur maður yljað sér við þá tilhugsun að nafnið manns sé skráð í Excel skjal í tölvu og ekki hafi verið gerðar sérstakar ráðstafanir til þess að fjarlægja það þetta árið.Sælla að gefa Alls konar sálfræðingar leggja mikla áherslu á þakklætið um þessar mundir, einkum af því að maður græðir víst svo mikið á því sjálfur að vera þakklátur öðrum. Það eru engin ný tíðindi. Pétur Sigurðsson ritstjóri lét eftir sig spakmælið að besta leiðin til að finna hamingjuna sé að gera aðra hamingjusama. Og um jólin er örugglega hollt að reyna að njóta þess að hugsa til annarra, fara með brosi yfir lista af fólki sem maður er þakklátur fyrir, gefa sér tíma til þess að skrifa nokkur kort og hafa ekki áhyggjur af því hvort allar gjafirnar hitti í mark. Það er hugurinn sem gildir.
Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir Skoðun
Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson Skoðun
Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson skrifar
Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar
Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar
Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar
Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar
Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar
Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir Skoðun
Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson Skoðun