Hugleiðing um siðblindu Jón Steinar Gunnlaugsson skrifar 13. ágúst 2019 12:52 Nýjustu rannsóknir munu sýna að um það bil 1% manna gangi með einkenni sem við nefnum siðblindu (psychopathy). Hvað ætli siðblinda sé? Hver eru einkenni hennar og hvernig hefur hún áhrif á samfélag mannanna? Ég hef að undanförnu flett upp í bókum og skoðað umfjöllun á internetinu til að reyna að fræðast um þetta. Einnig hef ég dregið ályktanir af reynslu sem ég tel sjálfan mig hafa af samskiptum við siðblindingja. Í stuttu máli virðist mega skilgreina siðblindu með því að viðkomandi einstaklingur finni lítt eða ekki til með öðru fólki og skorti getu til að setja sig í spor þess. Þetta lýsir sér á marga vegu sem fræðimenn hafa flokkað og greint. Hér á eftir skulu aðalatriði nefnd.Siðblindur einstaklingurHefur ekki getu til að finna til með öðrum eða setja sig í spor annarra.Ráðskast með annað fólk til að ná fram vilja sínum og svífst einskis til að ná takmarki sínu.Er yfirleitt rólegur og yfirvegaður í samskiptum við aðra.Er oft afburða vel greindur og velst því oft til forystu á þeim vettvangi sem hann starfar á. Hlutfallslega fleiri siðblindingjar komast til forystu í viðskiptum og stjórnmálum en vænta mætti miðað við fjölda þeirra meðal manna.Getur verið einstaklega heillandi í samskiptum við aðra, en er ófær um að mynda tilfinningatengsl við þá. Hann á hins vegar auðvelt með að „tala sig inn á“ annað fólk í því skyni að ná markmiðum sínum. Þannig fær hann aðra til að samþykkja hluti sem þeir myndu annars ekki samþykkja.Sækist eftir aðdáun annarra (jafnvel alls samfélagsins sem hann lifir í) fyrir snilli sína.Leggur með sjálfum sér mat á aðra fyrst og fremst til að átta sig á hvernig eigi að ná tökum á þeim. Tileinkar sér þá stundum háttsemi sem hann telur að muni ganga í augu þeirra sem hann vill ná tökum á.Beitir andlegu ofbeldi til ná því fram sem vilji hans stendur til.Er sjálfhverft fórnarlamb. Ef eitthvað bjátar á er það í hans huga ávallt sök annarra.Beitir ósannindum auðveldlega til að ná markmiðum sínum en stendur gjarnan ekki við það sem hann hefur lofað.Er ófær um að sjá siðblindueinkennin á sjálfum sér og hefur oftast mikið sjálfstraust.Finnur aldrei til sektar eða iðrunar vegna þess sem hann hefur „fengið áorkað“.Verður stundum ósamkvæmur sjálfum sér, þ.e. ákveður eitt í dag og annað á morgun. Þetta er talin afleiðing af því að ákvarðanir byggjast ekki á prinsippum eða reglum heldur fremur því sem hann telur henta sér hverju sinni. Í raun og veru er það skortur á tilfinningatengslum sem framar öðru gerir siðblindingjann hættulegan um leið og hann kann að verða valdamikill. Honum er sama um afleiðingar, sem athafnir hans og ákvarðanir hafa á aðra og óttast ekki slíkt með neinum hætti. Um hann er stundum sagt að hann þekki ekki muninn á réttu og röngu. Taka ber fram að siðblinda leynir sér stundum, einkum framan af ævi þess sem í hlut á. Það er líka vel hugsanlegt að skaðleg áhrif siðblindu komi aldrei fram þó að hún sé í sjálfu sér fyrir hendi hjá viðkomandi manni. Það kann þá að eiga rót sína að rekja til þess að hann skynjar að hugsanir hans og háttsemi eru til þess fallnar að skaða hann sjálfan, þar sem þær falla ekki í kramið hjá öðru fólki. Einnig getur verið að hann skorti að einhverju leyti þá greind sem er siðblindum nauðsynleg til að komast til raunverulegra áhrifa yfir öðrum. Ekki allir glæpamennStórglæpamenn eins og fjöldamorðingjar eru siðblindir. Þeir finna aldrei til með fórnarlömbunum og fá gjarnan eitthvað út úr því að fremja glæpi sína endurtekið. Gera má líka ráð fyrir að þeir sem hafa komist til æðstu valda í sínu samfélagi og notað þau til að fremja svívirðilega glæpi á öðru fólki séu siðblindingjar. Þýskaland Hitlers er þekktasta dæmi um slíkt, en mörg önnur dæmi er að finna í sögu mannkynsins og þá einkum þar sem alræðisstjórn ríkir. Venjulegu fólki er ógjörningur að skilja hvernig lifandi menn geta sýnt af sér svona háttsemi gagnvart meðbræðrum sínum. En siðblindingjar eru ekki allir glæpamenn í þessum skilningi. Margir þeirra lifa og hrærast í samfélagi okkar án þess að fremja nokkurn tíma afbrot sem kalla á refsingu. Að minnsta kosti er háttsemi þeirra í þeim búningi að ekki leiðir til viðbragða þeirra sem fara með löggæslu og hafa því hlutverki að gegna að draga afbrotamenn til ábyrgðar fyrir misgjörðir sínar. Siðblindingjar fyrirfinnast í einkafyrirtækjum og stofnunum hins opinbera, bæði á vettvangi stjórnsýslu og dómstóla. Það felst í því kaldhæðni að þeir eru oft líklegri en aðrir til að komast til metorða, því þeir hafa yfir aðferðum að ráða sem öðrum hugnast ekki að beita. Í störfum sínum geta þeir oft unnið margvíslegt tjón á hagsmunum annarra með því að beita leikni sinni og þeim stjórntökum sem þeir gjarnan ná yfir öðrum, eins og til dæmis samstarfsmönnum en einnig öðrum sem þeir þurfa að notast við í misgjörðum sínum. Þeim er lagið að notfæra sér kringumstæður til að ná markmiðum sínum. Í opinberum stofnunum getur til dæmis mikið annríki hjálpað þeim, því þeir eru yfirleitt búnir meiri hæfileikum en aðrir til að fást við annríki, stundum með nær ómennskum afköstum.ÓlæknandiTalið er að siðblinda sé ekki sjúkdómsástand sem unnt sé að lækna. Það leiði í reynd af óhagganlegum misþroska í heila sem ekki sé unnt að breyta með læknisfræðilegum aðferðum. Það gæti verið áhugavert fyrir fólk að velta fyrir sér hvort það getur greint siðblindingja í umhverfi sínu. Þeir eru miklu víðar en menn gera sér almennt grein fyrir og hafa komist til áhrifa í mun meira mæli en hlutfallslegur fjöldi þeirra í mannheimi segir til um.Hvernig skal bregðast við?Spyrja má til hvaða ráða unnt sé að grípa til að fást við siðleysingja og draga úr skaðlegum áhrifum þeirra. Svarið við því er í fyrsta lagi að lúta ekki óskum þeirra eða kröfum um háttsemi nema þær samrýmist þeim siðalögmálum sem viðmælandinn vill sjálfur virða. Í öðru lagi ættu menn að vera jafnan reiðubúnir til að andmæla þeim með röksemdum og þá í heyranda hljóði. Röksemdir gegn afstöðu þeirra og háttsemi blasa yfirleitt við. Séu þær settar fram þannig að annað fólk fylgist með lendir siðleysinginn í vandræðum, því hann sækist eftir aðdáun annarra og missir áhrifavald sitt yfir fólki ef hann verður undir í rökræðum. Þess vegna er það eitt af einkennum hans að vilja ekki tjá sig mikið í heyranda hljóði. Hann velur fremur „maður á mann“ aðferðina þar sem hann vegna hæfileika sinna nær gjarnan undirtökunum. Aðferðin er þá að „svæla hann út úr greninu“ og láta hann standa fyrir máli sínu í heyranda hljóði. Þessi aðferð mun ekki breyta siðleysingjanum en hún kann að draga úr illum áhrifum hans.Jón Steinar Gunnlaugsson, fyrrverandi hæstaréttardómari Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Jón Steinar Gunnlaugsson Mest lesið Þvílíkt „plan“ fyrir íslensk heimili Magnea Gná Jóhannsdóttir Skoðun Allt leikur í umburðarlyndi – eða hvað? Sigurður Eyjólfur Sigurjónsson Skoðun Háttvirta nýja þingkonan, María Rut Kristinsdóttir Ólafur Grétar Gunnarsson Skoðun Veðmál barna – hættulegur leikur sem hægt er að stöðva Jóhann Steinar Ingimundarson Skoðun Heiðursgestur Viðreisnar vill heimsveldi Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Lyfjafræðingar - traustur stuðningur í flóknum heimi Sigurbjörg Sæunn Guðmundsdóttir Skoðun Ísland og móðurplanta með erindi Steinunn Ólína Þorsteinsdóttir Skoðun Pistil eftir frétt um Davíð Tómas körfuknattleiksdómara Sigurður Ólafur Kjartansson Skoðun Bullandi hallarekstur í Hafnarfirði Jón Ingi Hákonarson Skoðun Af hverju ættum við að stunda geðrækt, rétt eins og líkamsrækt? Sigrún Þóra Sveinsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Miðstýrt skólakerfi eða fjölbreytni með samræmdu gæðamati? Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Heiðursgestur Viðreisnar vill heimsveldi Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Veðmál barna – hættulegur leikur sem hægt er að stöðva Jóhann Steinar Ingimundarson skrifar Skoðun Allt leikur í umburðarlyndi – eða hvað? Sigurður Eyjólfur Sigurjónsson skrifar Skoðun Lyfjafræðingar - traustur stuðningur í flóknum heimi Sigurbjörg Sæunn Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Þvílíkt „plan“ fyrir íslensk heimili Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Ísland og móðurplanta með erindi Steinunn Ólína Þorsteinsdóttir skrifar Skoðun Háttvirta nýja þingkonan, María Rut Kristinsdóttir Ólafur Grétar Gunnarsson skrifar Skoðun Alþjóðadagur krabbameinsrannsókna – eitthvað sem mig varðar? Halla Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Af hverju ættum við að stunda geðrækt, rétt eins og líkamsrækt? Sigrún Þóra Sveinsdóttir skrifar Skoðun Villa um fyrir bæjarbúum Vilhjálmur Árnason skrifar Skoðun Olíufyrirtækin vissu Guðni Freyr Öfjörð skrifar Skoðun Pistil eftir frétt um Davíð Tómas körfuknattleiksdómara Sigurður Ólafur Kjartansson skrifar Skoðun Bullandi hallarekstur í Hafnarfirði Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun Styrkjum stöðu leigjenda Kristján Þórður Snæbjarnarson skrifar Skoðun Hættulegustu tækin í umferðinni Eva Hauksdóttir skrifar Skoðun Hvað myndi Sesselja segja? Hallbjörn V. Fríðhólm skrifar Skoðun Vaxtastefna Seðlabankans – á kostnað launafólks Hilmar Harðarson skrifar Skoðun Suður-Íslendinga sögurnar Hans Birgisson skrifar Skoðun Íhlutun Bandaríkjanna í Venesúela: Auðlindaránið í heimsvaldastefnunni og hræsnin í „stríðinu gegn fíkniefnum“ Sæþór Benjamín Randalsson skrifar Skoðun Stöndum vörð um tónlistarmenntun barna og ungmenna – opið bréf til borgarstjóra Sigrún Grendal skrifar Skoðun Hafrannsóknastofnun leggur til 95 prósent samdrátt í sjókvíaeldi á laxi Jón Kaldal skrifar Skoðun Velkomin til Helvítis Guðný Gústafsdóttir skrifar Skoðun Olíuleit við Ísland? Hallgrímur Óskarsson skrifar Skoðun Hækka launin þín þegar fasteignamatið á íbúðinni þinni hækkar? Daði Freyr Ólafsson skrifar Skoðun Hvað mun Pútín gera næst með því að ögra samstöðu NATO?: Rússnesk innrás í lofthelgi NATO og hlutverk Íslands í öryggi bandalagsins Jun Þór Morikawa skrifar Skoðun Manneklan er víða Brynhildur Bolladóttir skrifar Skoðun Sótt að hagsmunum atvinnulausra Steinar Harðarson skrifar Skoðun Framtíðarskipulag Keldnalands er ekki útópía – og þaðan af síður dystópía Birkir Ingibjartsson skrifar Skoðun Launamunur kynjanna eykst – Hvar liggur ábyrgðin? Kolbrún Halldórsdóttir skrifar Sjá meira
Nýjustu rannsóknir munu sýna að um það bil 1% manna gangi með einkenni sem við nefnum siðblindu (psychopathy). Hvað ætli siðblinda sé? Hver eru einkenni hennar og hvernig hefur hún áhrif á samfélag mannanna? Ég hef að undanförnu flett upp í bókum og skoðað umfjöllun á internetinu til að reyna að fræðast um þetta. Einnig hef ég dregið ályktanir af reynslu sem ég tel sjálfan mig hafa af samskiptum við siðblindingja. Í stuttu máli virðist mega skilgreina siðblindu með því að viðkomandi einstaklingur finni lítt eða ekki til með öðru fólki og skorti getu til að setja sig í spor þess. Þetta lýsir sér á marga vegu sem fræðimenn hafa flokkað og greint. Hér á eftir skulu aðalatriði nefnd.Siðblindur einstaklingurHefur ekki getu til að finna til með öðrum eða setja sig í spor annarra.Ráðskast með annað fólk til að ná fram vilja sínum og svífst einskis til að ná takmarki sínu.Er yfirleitt rólegur og yfirvegaður í samskiptum við aðra.Er oft afburða vel greindur og velst því oft til forystu á þeim vettvangi sem hann starfar á. Hlutfallslega fleiri siðblindingjar komast til forystu í viðskiptum og stjórnmálum en vænta mætti miðað við fjölda þeirra meðal manna.Getur verið einstaklega heillandi í samskiptum við aðra, en er ófær um að mynda tilfinningatengsl við þá. Hann á hins vegar auðvelt með að „tala sig inn á“ annað fólk í því skyni að ná markmiðum sínum. Þannig fær hann aðra til að samþykkja hluti sem þeir myndu annars ekki samþykkja.Sækist eftir aðdáun annarra (jafnvel alls samfélagsins sem hann lifir í) fyrir snilli sína.Leggur með sjálfum sér mat á aðra fyrst og fremst til að átta sig á hvernig eigi að ná tökum á þeim. Tileinkar sér þá stundum háttsemi sem hann telur að muni ganga í augu þeirra sem hann vill ná tökum á.Beitir andlegu ofbeldi til ná því fram sem vilji hans stendur til.Er sjálfhverft fórnarlamb. Ef eitthvað bjátar á er það í hans huga ávallt sök annarra.Beitir ósannindum auðveldlega til að ná markmiðum sínum en stendur gjarnan ekki við það sem hann hefur lofað.Er ófær um að sjá siðblindueinkennin á sjálfum sér og hefur oftast mikið sjálfstraust.Finnur aldrei til sektar eða iðrunar vegna þess sem hann hefur „fengið áorkað“.Verður stundum ósamkvæmur sjálfum sér, þ.e. ákveður eitt í dag og annað á morgun. Þetta er talin afleiðing af því að ákvarðanir byggjast ekki á prinsippum eða reglum heldur fremur því sem hann telur henta sér hverju sinni. Í raun og veru er það skortur á tilfinningatengslum sem framar öðru gerir siðblindingjann hættulegan um leið og hann kann að verða valdamikill. Honum er sama um afleiðingar, sem athafnir hans og ákvarðanir hafa á aðra og óttast ekki slíkt með neinum hætti. Um hann er stundum sagt að hann þekki ekki muninn á réttu og röngu. Taka ber fram að siðblinda leynir sér stundum, einkum framan af ævi þess sem í hlut á. Það er líka vel hugsanlegt að skaðleg áhrif siðblindu komi aldrei fram þó að hún sé í sjálfu sér fyrir hendi hjá viðkomandi manni. Það kann þá að eiga rót sína að rekja til þess að hann skynjar að hugsanir hans og háttsemi eru til þess fallnar að skaða hann sjálfan, þar sem þær falla ekki í kramið hjá öðru fólki. Einnig getur verið að hann skorti að einhverju leyti þá greind sem er siðblindum nauðsynleg til að komast til raunverulegra áhrifa yfir öðrum. Ekki allir glæpamennStórglæpamenn eins og fjöldamorðingjar eru siðblindir. Þeir finna aldrei til með fórnarlömbunum og fá gjarnan eitthvað út úr því að fremja glæpi sína endurtekið. Gera má líka ráð fyrir að þeir sem hafa komist til æðstu valda í sínu samfélagi og notað þau til að fremja svívirðilega glæpi á öðru fólki séu siðblindingjar. Þýskaland Hitlers er þekktasta dæmi um slíkt, en mörg önnur dæmi er að finna í sögu mannkynsins og þá einkum þar sem alræðisstjórn ríkir. Venjulegu fólki er ógjörningur að skilja hvernig lifandi menn geta sýnt af sér svona háttsemi gagnvart meðbræðrum sínum. En siðblindingjar eru ekki allir glæpamenn í þessum skilningi. Margir þeirra lifa og hrærast í samfélagi okkar án þess að fremja nokkurn tíma afbrot sem kalla á refsingu. Að minnsta kosti er háttsemi þeirra í þeim búningi að ekki leiðir til viðbragða þeirra sem fara með löggæslu og hafa því hlutverki að gegna að draga afbrotamenn til ábyrgðar fyrir misgjörðir sínar. Siðblindingjar fyrirfinnast í einkafyrirtækjum og stofnunum hins opinbera, bæði á vettvangi stjórnsýslu og dómstóla. Það felst í því kaldhæðni að þeir eru oft líklegri en aðrir til að komast til metorða, því þeir hafa yfir aðferðum að ráða sem öðrum hugnast ekki að beita. Í störfum sínum geta þeir oft unnið margvíslegt tjón á hagsmunum annarra með því að beita leikni sinni og þeim stjórntökum sem þeir gjarnan ná yfir öðrum, eins og til dæmis samstarfsmönnum en einnig öðrum sem þeir þurfa að notast við í misgjörðum sínum. Þeim er lagið að notfæra sér kringumstæður til að ná markmiðum sínum. Í opinberum stofnunum getur til dæmis mikið annríki hjálpað þeim, því þeir eru yfirleitt búnir meiri hæfileikum en aðrir til að fást við annríki, stundum með nær ómennskum afköstum.ÓlæknandiTalið er að siðblinda sé ekki sjúkdómsástand sem unnt sé að lækna. Það leiði í reynd af óhagganlegum misþroska í heila sem ekki sé unnt að breyta með læknisfræðilegum aðferðum. Það gæti verið áhugavert fyrir fólk að velta fyrir sér hvort það getur greint siðblindingja í umhverfi sínu. Þeir eru miklu víðar en menn gera sér almennt grein fyrir og hafa komist til áhrifa í mun meira mæli en hlutfallslegur fjöldi þeirra í mannheimi segir til um.Hvernig skal bregðast við?Spyrja má til hvaða ráða unnt sé að grípa til að fást við siðleysingja og draga úr skaðlegum áhrifum þeirra. Svarið við því er í fyrsta lagi að lúta ekki óskum þeirra eða kröfum um háttsemi nema þær samrýmist þeim siðalögmálum sem viðmælandinn vill sjálfur virða. Í öðru lagi ættu menn að vera jafnan reiðubúnir til að andmæla þeim með röksemdum og þá í heyranda hljóði. Röksemdir gegn afstöðu þeirra og háttsemi blasa yfirleitt við. Séu þær settar fram þannig að annað fólk fylgist með lendir siðleysinginn í vandræðum, því hann sækist eftir aðdáun annarra og missir áhrifavald sitt yfir fólki ef hann verður undir í rökræðum. Þess vegna er það eitt af einkennum hans að vilja ekki tjá sig mikið í heyranda hljóði. Hann velur fremur „maður á mann“ aðferðina þar sem hann vegna hæfileika sinna nær gjarnan undirtökunum. Aðferðin er þá að „svæla hann út úr greninu“ og láta hann standa fyrir máli sínu í heyranda hljóði. Þessi aðferð mun ekki breyta siðleysingjanum en hún kann að draga úr illum áhrifum hans.Jón Steinar Gunnlaugsson, fyrrverandi hæstaréttardómari
Skoðun Af hverju ættum við að stunda geðrækt, rétt eins og líkamsrækt? Sigrún Þóra Sveinsdóttir skrifar
Skoðun Pistil eftir frétt um Davíð Tómas körfuknattleiksdómara Sigurður Ólafur Kjartansson skrifar
Skoðun Íhlutun Bandaríkjanna í Venesúela: Auðlindaránið í heimsvaldastefnunni og hræsnin í „stríðinu gegn fíkniefnum“ Sæþór Benjamín Randalsson skrifar
Skoðun Stöndum vörð um tónlistarmenntun barna og ungmenna – opið bréf til borgarstjóra Sigrún Grendal skrifar
Skoðun Hafrannsóknastofnun leggur til 95 prósent samdrátt í sjókvíaeldi á laxi Jón Kaldal skrifar
Skoðun Hvað mun Pútín gera næst með því að ögra samstöðu NATO?: Rússnesk innrás í lofthelgi NATO og hlutverk Íslands í öryggi bandalagsins Jun Þór Morikawa skrifar
Skoðun Framtíðarskipulag Keldnalands er ekki útópía – og þaðan af síður dystópía Birkir Ingibjartsson skrifar