Átta óþægilegar staðreyndir um fjárlögin Jóhann Páll Jóhannsson skrifar 13. desember 2021 14:32 Fyrstu fjárlög endurnýjaðrar ríkisstjórnar bera þess merki að lögð er ofuráhersla á að draga hratt úr umfangi ríkisins í hagkerfinu á komandi árum. Í lok kjörtímabilsins á hlutfall ríkisútgjalda af vergri landsframleiðslu að vera orðið lægra heldur en sést hefur á þessari öld og hið sama gildir um umfang hins opinbera í heild. Þetta kallar á niðurskurð mikilvægrar grunnþjónustu og sú stefna birtist strax í fjárlagafrumvarpi næsta árs. 1. Biðlistar barna eftir greiningum og nauðsynlegri þjónustu hafa lengst verulega á undanförnum árum. Nýlega var greint frá því að 343 börn biðu eftir að komast að hjá Greiningar- og ráðgjafarstöð ríkisins þar sem börnum með víðtæka þroskaskerðingu er sinnt. Þar er biðtíminn allt að 24 mánuðir. „Markmiðum um að bæta snemmtækan stuðning verður ekki náð án þess að biðlistum verði útrýmt en slíkt átak krefst aukinna fjárveitinga til Greiningar- og ráðgjafarstöðvar ríkisins,“ sagði umboðsmaður barna nýlega í umsögn um lagabreytingar er vörðuðu stofnunina. Ríkisstjórn Katrínar Jakobsdóttur er ósammála og vill skera niður fjárframlög til stofnunarinnar á kjörtímabilinu sem nú er að hefjast, um 52 milljónir árið 2022 og áfram næstu ár á eftir. Þá ber fjárlagafrumvarpið ekki með sér að gripið verði til neinna afgerandi aðgerða til að stytta biðlista hjá t.d. Þroska- og hegðunarstöð og Barna- og unglingageðdeild Landspítala. Langir biðlistar eru komnir til að vera. 2. Í fjárlagafrumvarpinu er gert ráð fyrir að fjárframlög ríkisins vegna málefna fatlaðs fólks dragist saman um rúmlega 300 milljónir króna á næsta ári. Síðan þjónusta við fólk með fötlun var færð frá ríki til sveitarfélaga árið 2011 hefur kostnaður verið langt umfram það sem viðbótarútsvar og framlög úr jöfnunarsjóði sveitarfélaga standa undir og óvissa er um fjármögnun þjónustunnar næstu árin. Formaður NPA-miðstöðvarinnar hefur bent á að með þessu áframhaldi kunni samningum um notendastýrða persónulega aðstoð að fækka árið 2022. 3. Fjárlögin fela í sér áframhaldandi kjaragliðnun milli lífeyris og launa. Ríkisstjórnin ætlar að tvöfalda frítekjumark atvinnutekna hjá eldra fólki, hækka það úr 100 þúsund krónum á mánuði upp í 200 þúsund krónur. Sú aðgerð kostar um hálfan milljarð og nær ekki til nema um 1.500 manns. Almenna frítekjumarkið sem tekur til lífeyristekna mun hins vegar áfram standa í 25 þúsund krónum og frítekjumark atvinnutekna hjá öryrkjum, sem hefur ekki hreyfst í tíu ár, verðuráfram aðeins 109.600 krónur. Þannig eru viðkvæmustu hóparnir sem reiða sig á greiðslur frá Tryggingastofnun og úr lífeyrissjóðum látnir sitja eftir. Þetta er sérstaklega kaldranalegt þegar haft er í huga að um 14 þúsund lífeyrisþegar lifa á minna en 300 þúsund krónum á mánuði fyrir skatt og 80% öryrkja eiga erfitt með að ná endum saman samkvæmt könnun Vörðu, rannsóknarstofnunar vinnumarkaðarins. 4. ASÍ hefur lýst því yfir að stuðningur stjórnvalda við húsnæðisöryggi og tilfærslukerfi launafólks muni ráða úrslitum í kröfum verkalýðshreyfingarinnar í aðdraganda kjarasamninga 2022 og 2023. Nærtæk leið til að draga úr spennu og undirbyggja farsæla lendingu á vinnumarkaði væri að setja aukna fjármuni inn í barnabótakerfið og auka framboð af hagkvæmu íbúðarhúsnæði með hærri stofnframlögum ríkisins til almenna íbúðakerfisins. Hvorugt stendur til samkvæmt fjárlagafrumvarpi ríkisstjórnarinnar og enn bólar ekkert á því að loforð sem stjórnvöld gáfu við undirritun Lífskjarasamningsins um aukin réttindi leigjenda og aðgerðir gegn launaþjófnaði verði efnd. Þetta er ekki gott veganesti inn í kjaraviðræðurnar. 5. Veiðigjöld lækka milli ára, úr 7,7 milljörðum í 6,3 milljarða. Þetta gerist á sama tíma og arðgreiðslur sjávarútvegsfyrirtækja ná sögulegu hámarki á Íslandi. Í fyrra fengu eigendur útgerðarfyrirtækja meira en 21 milljarð króna í arð sem er fjórum sinnum hærri upphæð heldur en skilaði sér til almennings í formi veiðigjalds. Af stjórnarsáttmála og fjárlagafrumvarpi ríkisstjórnarinnar má ráða að ofurarðurinn í sjávarútvegi muni renna að mestu til eigenda stórútgerðarfyrirtækja næstu árin og að ákvæði fiskveiðistjórnarlaga um að nytjastofnar á Íslandsmiðum séu sameign íslensku þjóðarinnar verði áfram orðin tóm. Þá gera fjárlögin ekki ráð fyrir að tekjuhæstu og eignamestu hóparnir greiði meira til samneyslunnar eða að unnið verði gegn tekjutilflutningi þar sem launatekjur eru ranglega skráðar sem fjármagnstekjur. 6. Framlög til loftslagsmála verða rúmir 13 milljarðar árið 2022, 0,3% af vergri landsframleiðslu (sem er álíka há fjárhæð og ríkið ver til nautgripaframleiðslu og sauðfjárræktar) en eiga svo að lækka á hverju einasta fjárlagaári kjörtímabilsins á sama tíma og ríkisstjórnin segist vilja ná fram 55 prósenta samdrætti í losun gróðurhúsalofttegunda. Þá er því hvergi svarað í fjárlagafrumvarpi, fjármálaáætlun eða stjórnarsáttmála hvernig grænni gjaldtöku og ívilnunum verði beitt til að hraða orkuskiptum á kjörtímabilinu. 7. Ríkisstjórnin ætlar að lækka framlög til menntamála og menningarstarfsemi. Heildarútgjöld til framhaldsskólastigsins dragast saman um 2,2 milljarða milli ára og boðuð er „umtalsverð lækkun á rekstrarframlögum og fjárfestingarframlögum til háskóla og rannsóknarstarfsemi“. Hið sama er uppi á teningnum þegar kemur að verkefnum ríkisins er varða leikskóla- og grunnskólastigið. Þá vekur athygli að framlög til framhaldsfræðslukerfisins halda áfram að dragast saman á tímum mikils langtímaatvinnuleysis þegar hið opinbera ætti einmitt að leggja áherslu á að valdefla og styðja við aukna menntun og færni fólks sem hefur misst vinnuna. Hvað með listir, menningu, íþrótta- og æskulýðsmál? Jú, ríkisstjórnin ætlar líka að lækka framlögin til þessa málefnasviðs um 646 milljónir á næsta ári og þar af dragast framlög til menningarsjóða saman um 454 milljónir. Þetta gerist meðan enn eru í gildi samkomutakmarkanir og skert starfsumhverfi í lista- og menningargeiranum vegna heimsfaraldurs. 8. Útgjöld til sérhæfðrar sjúkrahúsþjónustu aukast um 7,6 milljarða milli ára en sú aukning er að mestu vegna viðbragða við heimsfaraldri og uppbyggingar nýs Landspítala. Áfram ríkir kyrrstaða þegar kemur að stóru áskorununum í heilbrigðiskerfinu, svo sem mönnunarvandanum, útskriftarvanda Landspítala og vanfjármögnun öldrunarþjónustu og hjúkrunarheimila. Framlög til almennrar heilbrigðisþjónustu dragast saman milli ára, skorið er niður til lýðheilsumála og forvarna og ekki virðist gert ráð fyrir að lögin frá 2020 um að almenn sálfræðiþjónusta falli undir greiðsluþátttökukerfi Sjúkratrygginga komi til framkvæmda. Áskoranir okkar daga og þau risavöxnu samfélagsverkefni sem við stöndum frammi fyrir kalla á kraftmikið ríkisvald, ekki að hið opinbera dragi saman seglin; slíkt er ávísun á veikara samfélag og heldur aftur af verðmætasköpun til langs tíma. Við í Samfylkingunni munum halda áfram að leggja til lausnir og beita okkur af alefli fyrir manneskjulegri forgangsröðun í ríkisfjármálum og skattamálum. Höfundur er þingmaður Samfylkingarinnar og fulltrúi í efnahags- og viðskiptanefnd Alþingis. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Jóhann Páll Jóhannsson Samfylkingin Fjárlagafrumvarp 2022 Alþingi Mest lesið Þegar móðir mín kvaddi okkur fyrir einu ári síðan í dag Gísli Hvanndal Jakobsson Skoðun Þegar ómennskan vitnar í lög Bubbi Morthens Skoðun Þessi stórskrítnu norm í óbarnvænu samfélagi Sólveig María Svavarsdóttir Skoðun Góðan daginn, ég ætla að fá … ENGLISH PLEASE! Ólafur Guðsteinn Kristjánsson Skoðun Kenningar úr gildi svo að kirkjan þarf að komast á annað stig Matthildur Björnsdóttir Skoðun Þeir borga sem nota! Tómas Kristjánsson Skoðun Umhyggja - hvað er það? Árný Ingvarsdóttir Skoðun Álit Einhverfupaunksins um ABA meðferð og kennslu á Íslandi Sigrún Ósk Stefánsdóttir Skoðun Samkennd samfélags Guðrún Karls Helgudóttir Skoðun Um vaxtahækkanir og verð á hveiti Haukur Skúlason Skoðun Skoðun Skoðun Kenningar úr gildi svo að kirkjan þarf að komast á annað stig Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Dansaðu vindur Berglind Ósk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Þessi stórskrítnu norm í óbarnvænu samfélagi Sólveig María Svavarsdóttir skrifar Skoðun Um vaxtahækkanir og verð á hveiti Haukur Skúlason skrifar Skoðun Öryggi byggir á mönnun og launum Jórunn Frímannsdóttir skrifar Skoðun Álit Einhverfupaunksins um ABA meðferð og kennslu á Íslandi Sigrún Ósk Stefánsdóttir skrifar Skoðun Mammon hefur náð lífeyrissjóðum á sitt band Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Forgangsorkan verður ekki skert Tinna Traustadóttir skrifar Skoðun Umhyggja - hvað er það? Árný Ingvarsdóttir skrifar Skoðun „Við höfðum öll rangt fyrir okkur“ Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Akureyrarbær greiðir götu kvennaathvarfs á Akureyri eins og kostur er Ásthildur Sturludóttir skrifar Skoðun Þegar móðir mín kvaddi okkur fyrir einu ári síðan í dag Gísli Hvanndal Jakobsson skrifar Skoðun Íþróttahreyfingin og gerviverktaka Ástþór Jón Ragnheiðarson skrifar Skoðun Tölum um tilfinningar Amanda Ásdís Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Óttinn við íslensku rafkrónuna Birna Guðný Björnsdóttir skrifar Skoðun Áskorun til Sjúkratrygginga Íslands – hugsum í lausnum Björn Bjarki Þorsteinsson skrifar Skoðun Afnemum launamisrétti Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Hvað hefur Ísland gert? Katla Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Viðhorf almennings og neytenda til sjálfbærnimála fyrirtækja og stofnana skiptir miklu máli Soffía Sigurgeirsdóttir,Trausti Haraldsson skrifar Skoðun Ýmislegt um rafmagnsbíla og reiðhjól Valur Elli Valsson skrifar Skoðun Taugatýpísk forréttindi Mamiko Dís Ragnarsdóttir skrifar Skoðun Hver er ég og hvert er ég að fara? Ellý Tómasdóttir skrifar Skoðun Þeir borga sem nota! Tómas Kristjánsson skrifar Skoðun Að hjálpa fólki að standa á eigin fótum Jón Þór Kristjánsson skrifar Skoðun Samkennd samfélags Guðrún Karls Helgudóttir skrifar Skoðun „Heimferða- og fylgdadeild“ Eiríkur Rögnvaldsson skrifar Skoðun Til varnar mennsku kúgarans Hans Alexander Margrétarson Hansen skrifar Skoðun Þegar ómennskan vitnar í lög Bubbi Morthens skrifar Skoðun Engum til sóma Sigmar Guðmundsson skrifar Skoðun Góðan daginn, ég ætla að fá … ENGLISH PLEASE! Ólafur Guðsteinn Kristjánsson skrifar Sjá meira
Fyrstu fjárlög endurnýjaðrar ríkisstjórnar bera þess merki að lögð er ofuráhersla á að draga hratt úr umfangi ríkisins í hagkerfinu á komandi árum. Í lok kjörtímabilsins á hlutfall ríkisútgjalda af vergri landsframleiðslu að vera orðið lægra heldur en sést hefur á þessari öld og hið sama gildir um umfang hins opinbera í heild. Þetta kallar á niðurskurð mikilvægrar grunnþjónustu og sú stefna birtist strax í fjárlagafrumvarpi næsta árs. 1. Biðlistar barna eftir greiningum og nauðsynlegri þjónustu hafa lengst verulega á undanförnum árum. Nýlega var greint frá því að 343 börn biðu eftir að komast að hjá Greiningar- og ráðgjafarstöð ríkisins þar sem börnum með víðtæka þroskaskerðingu er sinnt. Þar er biðtíminn allt að 24 mánuðir. „Markmiðum um að bæta snemmtækan stuðning verður ekki náð án þess að biðlistum verði útrýmt en slíkt átak krefst aukinna fjárveitinga til Greiningar- og ráðgjafarstöðvar ríkisins,“ sagði umboðsmaður barna nýlega í umsögn um lagabreytingar er vörðuðu stofnunina. Ríkisstjórn Katrínar Jakobsdóttur er ósammála og vill skera niður fjárframlög til stofnunarinnar á kjörtímabilinu sem nú er að hefjast, um 52 milljónir árið 2022 og áfram næstu ár á eftir. Þá ber fjárlagafrumvarpið ekki með sér að gripið verði til neinna afgerandi aðgerða til að stytta biðlista hjá t.d. Þroska- og hegðunarstöð og Barna- og unglingageðdeild Landspítala. Langir biðlistar eru komnir til að vera. 2. Í fjárlagafrumvarpinu er gert ráð fyrir að fjárframlög ríkisins vegna málefna fatlaðs fólks dragist saman um rúmlega 300 milljónir króna á næsta ári. Síðan þjónusta við fólk með fötlun var færð frá ríki til sveitarfélaga árið 2011 hefur kostnaður verið langt umfram það sem viðbótarútsvar og framlög úr jöfnunarsjóði sveitarfélaga standa undir og óvissa er um fjármögnun þjónustunnar næstu árin. Formaður NPA-miðstöðvarinnar hefur bent á að með þessu áframhaldi kunni samningum um notendastýrða persónulega aðstoð að fækka árið 2022. 3. Fjárlögin fela í sér áframhaldandi kjaragliðnun milli lífeyris og launa. Ríkisstjórnin ætlar að tvöfalda frítekjumark atvinnutekna hjá eldra fólki, hækka það úr 100 þúsund krónum á mánuði upp í 200 þúsund krónur. Sú aðgerð kostar um hálfan milljarð og nær ekki til nema um 1.500 manns. Almenna frítekjumarkið sem tekur til lífeyristekna mun hins vegar áfram standa í 25 þúsund krónum og frítekjumark atvinnutekna hjá öryrkjum, sem hefur ekki hreyfst í tíu ár, verðuráfram aðeins 109.600 krónur. Þannig eru viðkvæmustu hóparnir sem reiða sig á greiðslur frá Tryggingastofnun og úr lífeyrissjóðum látnir sitja eftir. Þetta er sérstaklega kaldranalegt þegar haft er í huga að um 14 þúsund lífeyrisþegar lifa á minna en 300 þúsund krónum á mánuði fyrir skatt og 80% öryrkja eiga erfitt með að ná endum saman samkvæmt könnun Vörðu, rannsóknarstofnunar vinnumarkaðarins. 4. ASÍ hefur lýst því yfir að stuðningur stjórnvalda við húsnæðisöryggi og tilfærslukerfi launafólks muni ráða úrslitum í kröfum verkalýðshreyfingarinnar í aðdraganda kjarasamninga 2022 og 2023. Nærtæk leið til að draga úr spennu og undirbyggja farsæla lendingu á vinnumarkaði væri að setja aukna fjármuni inn í barnabótakerfið og auka framboð af hagkvæmu íbúðarhúsnæði með hærri stofnframlögum ríkisins til almenna íbúðakerfisins. Hvorugt stendur til samkvæmt fjárlagafrumvarpi ríkisstjórnarinnar og enn bólar ekkert á því að loforð sem stjórnvöld gáfu við undirritun Lífskjarasamningsins um aukin réttindi leigjenda og aðgerðir gegn launaþjófnaði verði efnd. Þetta er ekki gott veganesti inn í kjaraviðræðurnar. 5. Veiðigjöld lækka milli ára, úr 7,7 milljörðum í 6,3 milljarða. Þetta gerist á sama tíma og arðgreiðslur sjávarútvegsfyrirtækja ná sögulegu hámarki á Íslandi. Í fyrra fengu eigendur útgerðarfyrirtækja meira en 21 milljarð króna í arð sem er fjórum sinnum hærri upphæð heldur en skilaði sér til almennings í formi veiðigjalds. Af stjórnarsáttmála og fjárlagafrumvarpi ríkisstjórnarinnar má ráða að ofurarðurinn í sjávarútvegi muni renna að mestu til eigenda stórútgerðarfyrirtækja næstu árin og að ákvæði fiskveiðistjórnarlaga um að nytjastofnar á Íslandsmiðum séu sameign íslensku þjóðarinnar verði áfram orðin tóm. Þá gera fjárlögin ekki ráð fyrir að tekjuhæstu og eignamestu hóparnir greiði meira til samneyslunnar eða að unnið verði gegn tekjutilflutningi þar sem launatekjur eru ranglega skráðar sem fjármagnstekjur. 6. Framlög til loftslagsmála verða rúmir 13 milljarðar árið 2022, 0,3% af vergri landsframleiðslu (sem er álíka há fjárhæð og ríkið ver til nautgripaframleiðslu og sauðfjárræktar) en eiga svo að lækka á hverju einasta fjárlagaári kjörtímabilsins á sama tíma og ríkisstjórnin segist vilja ná fram 55 prósenta samdrætti í losun gróðurhúsalofttegunda. Þá er því hvergi svarað í fjárlagafrumvarpi, fjármálaáætlun eða stjórnarsáttmála hvernig grænni gjaldtöku og ívilnunum verði beitt til að hraða orkuskiptum á kjörtímabilinu. 7. Ríkisstjórnin ætlar að lækka framlög til menntamála og menningarstarfsemi. Heildarútgjöld til framhaldsskólastigsins dragast saman um 2,2 milljarða milli ára og boðuð er „umtalsverð lækkun á rekstrarframlögum og fjárfestingarframlögum til háskóla og rannsóknarstarfsemi“. Hið sama er uppi á teningnum þegar kemur að verkefnum ríkisins er varða leikskóla- og grunnskólastigið. Þá vekur athygli að framlög til framhaldsfræðslukerfisins halda áfram að dragast saman á tímum mikils langtímaatvinnuleysis þegar hið opinbera ætti einmitt að leggja áherslu á að valdefla og styðja við aukna menntun og færni fólks sem hefur misst vinnuna. Hvað með listir, menningu, íþrótta- og æskulýðsmál? Jú, ríkisstjórnin ætlar líka að lækka framlögin til þessa málefnasviðs um 646 milljónir á næsta ári og þar af dragast framlög til menningarsjóða saman um 454 milljónir. Þetta gerist meðan enn eru í gildi samkomutakmarkanir og skert starfsumhverfi í lista- og menningargeiranum vegna heimsfaraldurs. 8. Útgjöld til sérhæfðrar sjúkrahúsþjónustu aukast um 7,6 milljarða milli ára en sú aukning er að mestu vegna viðbragða við heimsfaraldri og uppbyggingar nýs Landspítala. Áfram ríkir kyrrstaða þegar kemur að stóru áskorununum í heilbrigðiskerfinu, svo sem mönnunarvandanum, útskriftarvanda Landspítala og vanfjármögnun öldrunarþjónustu og hjúkrunarheimila. Framlög til almennrar heilbrigðisþjónustu dragast saman milli ára, skorið er niður til lýðheilsumála og forvarna og ekki virðist gert ráð fyrir að lögin frá 2020 um að almenn sálfræðiþjónusta falli undir greiðsluþátttökukerfi Sjúkratrygginga komi til framkvæmda. Áskoranir okkar daga og þau risavöxnu samfélagsverkefni sem við stöndum frammi fyrir kalla á kraftmikið ríkisvald, ekki að hið opinbera dragi saman seglin; slíkt er ávísun á veikara samfélag og heldur aftur af verðmætasköpun til langs tíma. Við í Samfylkingunni munum halda áfram að leggja til lausnir og beita okkur af alefli fyrir manneskjulegri forgangsröðun í ríkisfjármálum og skattamálum. Höfundur er þingmaður Samfylkingarinnar og fulltrúi í efnahags- og viðskiptanefnd Alþingis.
Skoðun Álit Einhverfupaunksins um ABA meðferð og kennslu á Íslandi Sigrún Ósk Stefánsdóttir skrifar
Skoðun Akureyrarbær greiðir götu kvennaathvarfs á Akureyri eins og kostur er Ásthildur Sturludóttir skrifar
Skoðun Viðhorf almennings og neytenda til sjálfbærnimála fyrirtækja og stofnana skiptir miklu máli Soffía Sigurgeirsdóttir,Trausti Haraldsson skrifar