Við og hinir Símon Vestarr skrifar 16. september 2022 13:30 Crown my fear your king at the point of a gunAll I want to do is love everyone-Jeff Buckley For folk want love but folk seek painThere‘s nowt so queer as folk, they say -enskur orðskviður Rétt upp hönd sem vill elska fólk og lifa í friði við allt og alla! Flestir rétta upp hönd og þeir sem gera það ekki hafa einhverjar tilgerðarlegar ástæður fyrir því – listrænan níhilisma eða táningastæla sem ekki náðist að vaxa upp úr. Tvenns konar viðbrögð eru algeng við svona tali. Sumir ranghvolfa augunum yfir hippaliðinu sem gengur um í jógabuxum og talar alltaf eins og Bangsi Bestaskinn. Aðrir samþykkja afstöðuna en spyrja hvað þetta hafi eiginlega með samfélagsmálin að gera. Við höldum nefnilega mörg tveimur andstæðum ályktunum á lofti í senn. Annars vegar vitum við að við viljum gefa af okkur kærleika og gleði og hins vegar gefum við okkur að ýmsir aðrir vilji ræna, rupla og drepa – einkum þeir sem líta ekki eins út og við. Og við þurfum að verja okkur og þá sem við elskum fyrir slíku pakki. Bakhliðin á hluttekningu (e. empathy) er hatur í garð þeirra sem vilja (eða sem við höldum að vilji) gera okkar fólki mein. Og þetta á alls ekki bara við um fólk sem er illa haldið af kynþáttafordómum. Mér kemur til hugar smásaga sem ég notaði í ennskukennslu fyrir nokkru. Sögu um breskan fallhlífarhermann í síðari heimsstyrjöldinni sem verður viðskila við sveit sína í loftinu yfir Frakklandi og lendir úti við skóg á yfirráðasvæði þýska hersins. Allt frá byrjun höldum við með honum. Hann leitar ásjár á nálægum sveitabæ og við fögnum réttsýni húsfreyjunnar sem leyfir honum að fela sig inni í skáp á meðan Þjóðverjarnir leita. Við hötum óvinaherinn sem hefnir sín á fjölskyldunni með því að drepa húsbóndann þegar í ljós kemur að Bretinn fékk að leynast inni í skápnum og er sloppinn undan þeim inn í skógarþykknið. Við öndum léttar þegar okkar maður er kominn aftur til hersveitar sinnar. Við veltum því eðlilega fyrir okkur hvort við hefðum gert hið sama og húsfreyjan eða hvort hugrekkið hefði brostið. Og ef við hefðum skotið skjólshúsi yfir hermanninn, hvort við myndum sjá eftir því að hafa í raun fórnað lífi makans fyrir ókunnugan mann. Fyrir málstað sem hefði vel getað náð fram að ganga þrátt fyrir að Bretarnir væru einum manni færri en ella. Öll hötum við ofríki nasismans en er það satt sem sagt er í sögu Daltons Trumbo, Johnny Got His Gun, að „fyrir lýðræðið myndi hver sem er gefa son sinn eingetinn“? Ef við drögum okkur enn lengra út úr hita frásagnarinnar getum við jafnvel varpað fram enn erfiðari spurningu: Hefðum við gert hið sama og þýsku hermennirnir? Svarið virðist augljóst. Í fyrsta lagi myndum við ekki gerast fótgönguliðar Hitlers eða nokkurs slíks manndrýsils, sér í lagi undir fána kynþáttadrottnunar og haturs á lýðræði. Í öðru lagi myndum við ekki myrða vopnlausa borgara ef okkur hlotnaðist engu að síður einhvern veginn sú ógæfa að vera í röðum innrásarhersins. Gefum okkur að þetta sé satt. En myndum við reyna að drepa fallhlífarhermanninn? Ekki? Hvers vegna ekki? Af því að við höldum með honum? Það á við um lesandann en alls ekki um hermennina. Er ekki augljóst að við myndum drepa hann ef við gætum? Ég veit. Þetta er hræðilega óþægilegt. En gerum þetta aðeins auðveldara. Ímyndum okkur að við séum Góði Dátinn Günther sem hatar nasismann og er bara í hernum til að passa upp á að flokksgæðingarnir hefni sín ekki á ömmu hans, sem ól hann upp frá blautu barnsbeini. Við erum gæðablóð sem vill helst að þetta stríð endi sem fyrst, jafnvel þó að Þýskaland tapi því. Við myndum ekki drepa konuna, manninn hennar eða svo mikið sem eina hænu á bóndabænum. En Bretann? Horfumst í augu við það. Við myndum líklega reyna að drepa hann. Af því að hann er hingað kominn til að drepa okkur. Og vini okkar. Rannsókn sem Hollendingurinn Rutger Bregman vísar til í bókinni Humankind sýnir okkur að helsti hvatinn bak við baráttuþrek Þjóðverja í heimsstyrjöldinni var umhyggja fyrir félögum sínum. Sömu sögu er að segja af öðrum herjum. Átökin halda áfram og áfram og áfram af því að samstaða milli félaga í stríði er illdrepandi. Hið erfiðasta í stríði er að sjá samherja deyja. Þetta er í raun svona einfalt. George Orwell sagði frá því í Homage to Catalonia að þegar hann skráði sig til bardaga fyrir hönd sósíalistahersveitar P.O.U.M. hafi markmið hans verið einfalt; ef hver og einn í röðum vinstri manna næði að granda tveimur fasistum væri beinlínis ógjörningur að tapa þessu stríði. Svo varð það honum um megn að skjóta einn af fasistunum af því að kauði var ekki kominn í buxurnar. Við skjótum ekki þá sem við lítum á sem okkar eigin. Og buxnalaus maður er hvers manns bróðir. Snýst ekki allt stríð í raun um samsömun? Þegar öllu er á botninn hvolft er það ekki rökhugsun sem leiðir til átaka heldur ótti yfir því að við – eða þeir sem við samsömum okkur við – gætu orðið fyrir barðinu á einhverjum öðrum. Við hugsum ekki rökrétt. Við komumst að því hvað við þráum og notum svo rökhugsun til að réttlæta það. Þess vegna er ekki hægt að fá Trump-kjósanda til að hætta að trúa á Q-Anon eða Sjálfstæðismann til að hætta að trúa á úreltar hugmyndir framboðsmiðaðrar hagfræði. Ef við viljum frelsi – og þá meina ég alvöru frelsi handa almenningi, ekki bara handa þeim sem eiga svo stóran peningapoka að þeir gætu mútað Guði til að sæma djöfulinn fálkaorðu – þá þurfum við sem samfélag að hætta að líta á okkur sem vel smurða vél. Við þurfum að byrja að líta á okkur sem villijurt. Heilbrigt samfélag er ekki mekanískt heldur organískt. Leiðin til almennrar sjálfsákvörðunar liggur ekki í gegnum persónuleg átök við þá sem við lítum á sem hálfvita eða drullusokka. Hún liggur ekki heldur í gegnum málamiðlanir við þá sem vilja drottna yfir öðrum í krafti eigna sinna. Nei, við þurfum öll sem eitt að steypa fyrir hurðir leynifylgsna okkar og streyma út á torgið. Þá fyrst munum við geta treyst hvert öðru. Og traust er langtum verðmætara öllu því illa fengna fé sem forréttindastaða okkar kann að hafa útvegað okkur. Það er ekki fyrr en sérhver maður er orðinn sérhverjum manni bróðir [lesist í öllum mögulegum kynjasamsetningum] sem við verðum frjáls. Þetta er ekki ítarlegur uppdráttur af betra samfélagi. Í þessum pistli er ég ekki búinn að aðgerðabinda traustið eða kærleikann og ég er ekki viss um að það sé hægt öðruvísi en að láta slíkt streyma í gegnum sig til annarra. En ef við byrjum ekki á að parkera óttanum og stíga fram í kærleika þá verður raunverulegt frelsi aldrei að veruleika og ekki verður á umræðu um það mark takandi frekar en endranær. Höfundur er söngvaskáld, sagnasmiður og skjalaþýðandi. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Símon Vestarr Mest lesið Allt fyrir samansúrrað pólitískt og peningalegt vald? Arnar Þór Jónsson Skoðun Hvers vegna styð ég Magnús Karl í kjöri til rektors Háskóla Íslands? Ingileif Jónsdóttir Skoðun Vopnakaup íslenska ráðamanna Friðrik Erlingsson Skoðun Við mótmælum nýbyggingum í Neðra Breiðholtinu Jökull Þór Sveinsson,Hlynur Ingi Jóhannsson Skoðun Af hverju ættu nemendur að kjósa Magnús Karl sem rektor HÍ? Eygló Sóley Hróðmarsdóttir Löve,Daníel Thor Myer Skoðun Gunnar Smári hvað er hann? Birgir Dýrfjörð Skoðun Kolbrún Þ. Pálsdóttir – rétti leiðtoginn fyrir Háskóla Íslands Hafliði Ásgeirsson,Eyjólfur Brynjar Eyjólfsson,Þorbjörg St. Þorsteinsdóttir Skoðun Tryggjum framtíð endurnýjanlegrar orku á Íslandi Íris Lind Sæmundsdóttir Skoðun Hegða sér eins og ofdekraðir unglingar Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Halldór 15.3.2025 Halldór Skoðun Skoðun Hvers vegna styð ég Magnús Karl í kjöri til rektors Háskóla Íslands? Ingileif Jónsdóttir skrifar Skoðun Allt fyrir samansúrrað pólitískt og peningalegt vald? Arnar Þór Jónsson skrifar Skoðun Vopnakaup íslenska ráðamanna Friðrik Erlingsson skrifar Skoðun Samstaðan er óstöðvandi afl Helga Þórey Júlíudóttir skrifar Skoðun Kolbrún Þ. Pálsdóttir – rétti leiðtoginn fyrir Háskóla Íslands Hafliði Ásgeirsson,Eyjólfur Brynjar Eyjólfsson,Þorbjörg St. Þorsteinsdóttir skrifar Skoðun Hegða sér eins og ofdekraðir unglingar Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Af hverju ættu nemendur að kjósa Magnús Karl sem rektor HÍ? Eygló Sóley Hróðmarsdóttir Löve,Daníel Thor Myer skrifar Skoðun Við mótmælum nýbyggingum í Neðra Breiðholtinu Jökull Þór Sveinsson,Hlynur Ingi Jóhannsson skrifar Skoðun Er „sam-búð“ búsetuform 21. aldar og lausn við háum byggingakostnaði? Sara Björg Sigurðardóttir skrifar Skoðun Tryggjum framtíð endurnýjanlegrar orku á Íslandi Íris Lind Sæmundsdóttir skrifar Skoðun Reynsla, framtíðarsýn og kjarkur Silju Báru Anna Helga Jónsdóttir,Sigurður Örn Stefánsson skrifar Skoðun Gunnar Smári hvað er hann? Birgir Dýrfjörð skrifar Skoðun Um Ingibjörgu Gunnarsdóttur – ferill að rektorskjöri Rúnar Unnþórsson,Þórhallur Ingi Halldórsson skrifar Skoðun Ísland er leiðandi ljós og hvatning til fjölmiðla Hrönn Egilsdóttir skrifar Skoðun Forvarnir á ferð Erlingur Sigvaldason skrifar Skoðun Vertu meðbyr mannúðar Birna Þórarinsdóttir skrifar Skoðun Fegurð sem breytir skólum Einar Mikael Sverrisson skrifar Skoðun Það læra börnin sem fyrir þeim er haft Sigurður Örn Hilmarsson skrifar Skoðun Björn Þorsteinsson as Rector - A visionary leader uniting disciplines and driving innovation Marianne Elisabeth Klinke skrifar Skoðun Verður Frelsið fullveldinu að bráð? Anton Guðmundsson skrifar Skoðun Til rektorsframbjóðenda: Hvað gerir nýr rektor HÍ við Endurmenntun? Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Mataræði í stóra samhengi lífsins Birna Þórisdóttir skrifar Skoðun Hvað varð um loftslagsmálin? Kamma Thordarson skrifar Skoðun Bakpokinn sem þyngist aðeins hjá öðrum Inga Sæland skrifar Skoðun Örlög Íslendinga og u-beygja áhrifamesta fjármálamanns heims Snorri Másson skrifar Skoðun Ég kýs Magnús Karl sem rektor Bylgja Hilmarsdóttir skrifar Skoðun Jóhann Páll: Vertu í liði með náttúrunni ekki gegn henni Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Tífalt hærri vextir, meiri skuldir - menntastefna stjórnvalda? Júlíus Viggó Ólafsson,Vilhjálmur Hilmarsson skrifar Skoðun Lífið gefur engan afslátt Davíð Bergmann skrifar Skoðun Kolbrún Pálsdóttir sem næsti rektor HÍ Árni Guðmundsson skrifar Sjá meira
Crown my fear your king at the point of a gunAll I want to do is love everyone-Jeff Buckley For folk want love but folk seek painThere‘s nowt so queer as folk, they say -enskur orðskviður Rétt upp hönd sem vill elska fólk og lifa í friði við allt og alla! Flestir rétta upp hönd og þeir sem gera það ekki hafa einhverjar tilgerðarlegar ástæður fyrir því – listrænan níhilisma eða táningastæla sem ekki náðist að vaxa upp úr. Tvenns konar viðbrögð eru algeng við svona tali. Sumir ranghvolfa augunum yfir hippaliðinu sem gengur um í jógabuxum og talar alltaf eins og Bangsi Bestaskinn. Aðrir samþykkja afstöðuna en spyrja hvað þetta hafi eiginlega með samfélagsmálin að gera. Við höldum nefnilega mörg tveimur andstæðum ályktunum á lofti í senn. Annars vegar vitum við að við viljum gefa af okkur kærleika og gleði og hins vegar gefum við okkur að ýmsir aðrir vilji ræna, rupla og drepa – einkum þeir sem líta ekki eins út og við. Og við þurfum að verja okkur og þá sem við elskum fyrir slíku pakki. Bakhliðin á hluttekningu (e. empathy) er hatur í garð þeirra sem vilja (eða sem við höldum að vilji) gera okkar fólki mein. Og þetta á alls ekki bara við um fólk sem er illa haldið af kynþáttafordómum. Mér kemur til hugar smásaga sem ég notaði í ennskukennslu fyrir nokkru. Sögu um breskan fallhlífarhermann í síðari heimsstyrjöldinni sem verður viðskila við sveit sína í loftinu yfir Frakklandi og lendir úti við skóg á yfirráðasvæði þýska hersins. Allt frá byrjun höldum við með honum. Hann leitar ásjár á nálægum sveitabæ og við fögnum réttsýni húsfreyjunnar sem leyfir honum að fela sig inni í skáp á meðan Þjóðverjarnir leita. Við hötum óvinaherinn sem hefnir sín á fjölskyldunni með því að drepa húsbóndann þegar í ljós kemur að Bretinn fékk að leynast inni í skápnum og er sloppinn undan þeim inn í skógarþykknið. Við öndum léttar þegar okkar maður er kominn aftur til hersveitar sinnar. Við veltum því eðlilega fyrir okkur hvort við hefðum gert hið sama og húsfreyjan eða hvort hugrekkið hefði brostið. Og ef við hefðum skotið skjólshúsi yfir hermanninn, hvort við myndum sjá eftir því að hafa í raun fórnað lífi makans fyrir ókunnugan mann. Fyrir málstað sem hefði vel getað náð fram að ganga þrátt fyrir að Bretarnir væru einum manni færri en ella. Öll hötum við ofríki nasismans en er það satt sem sagt er í sögu Daltons Trumbo, Johnny Got His Gun, að „fyrir lýðræðið myndi hver sem er gefa son sinn eingetinn“? Ef við drögum okkur enn lengra út úr hita frásagnarinnar getum við jafnvel varpað fram enn erfiðari spurningu: Hefðum við gert hið sama og þýsku hermennirnir? Svarið virðist augljóst. Í fyrsta lagi myndum við ekki gerast fótgönguliðar Hitlers eða nokkurs slíks manndrýsils, sér í lagi undir fána kynþáttadrottnunar og haturs á lýðræði. Í öðru lagi myndum við ekki myrða vopnlausa borgara ef okkur hlotnaðist engu að síður einhvern veginn sú ógæfa að vera í röðum innrásarhersins. Gefum okkur að þetta sé satt. En myndum við reyna að drepa fallhlífarhermanninn? Ekki? Hvers vegna ekki? Af því að við höldum með honum? Það á við um lesandann en alls ekki um hermennina. Er ekki augljóst að við myndum drepa hann ef við gætum? Ég veit. Þetta er hræðilega óþægilegt. En gerum þetta aðeins auðveldara. Ímyndum okkur að við séum Góði Dátinn Günther sem hatar nasismann og er bara í hernum til að passa upp á að flokksgæðingarnir hefni sín ekki á ömmu hans, sem ól hann upp frá blautu barnsbeini. Við erum gæðablóð sem vill helst að þetta stríð endi sem fyrst, jafnvel þó að Þýskaland tapi því. Við myndum ekki drepa konuna, manninn hennar eða svo mikið sem eina hænu á bóndabænum. En Bretann? Horfumst í augu við það. Við myndum líklega reyna að drepa hann. Af því að hann er hingað kominn til að drepa okkur. Og vini okkar. Rannsókn sem Hollendingurinn Rutger Bregman vísar til í bókinni Humankind sýnir okkur að helsti hvatinn bak við baráttuþrek Þjóðverja í heimsstyrjöldinni var umhyggja fyrir félögum sínum. Sömu sögu er að segja af öðrum herjum. Átökin halda áfram og áfram og áfram af því að samstaða milli félaga í stríði er illdrepandi. Hið erfiðasta í stríði er að sjá samherja deyja. Þetta er í raun svona einfalt. George Orwell sagði frá því í Homage to Catalonia að þegar hann skráði sig til bardaga fyrir hönd sósíalistahersveitar P.O.U.M. hafi markmið hans verið einfalt; ef hver og einn í röðum vinstri manna næði að granda tveimur fasistum væri beinlínis ógjörningur að tapa þessu stríði. Svo varð það honum um megn að skjóta einn af fasistunum af því að kauði var ekki kominn í buxurnar. Við skjótum ekki þá sem við lítum á sem okkar eigin. Og buxnalaus maður er hvers manns bróðir. Snýst ekki allt stríð í raun um samsömun? Þegar öllu er á botninn hvolft er það ekki rökhugsun sem leiðir til átaka heldur ótti yfir því að við – eða þeir sem við samsömum okkur við – gætu orðið fyrir barðinu á einhverjum öðrum. Við hugsum ekki rökrétt. Við komumst að því hvað við þráum og notum svo rökhugsun til að réttlæta það. Þess vegna er ekki hægt að fá Trump-kjósanda til að hætta að trúa á Q-Anon eða Sjálfstæðismann til að hætta að trúa á úreltar hugmyndir framboðsmiðaðrar hagfræði. Ef við viljum frelsi – og þá meina ég alvöru frelsi handa almenningi, ekki bara handa þeim sem eiga svo stóran peningapoka að þeir gætu mútað Guði til að sæma djöfulinn fálkaorðu – þá þurfum við sem samfélag að hætta að líta á okkur sem vel smurða vél. Við þurfum að byrja að líta á okkur sem villijurt. Heilbrigt samfélag er ekki mekanískt heldur organískt. Leiðin til almennrar sjálfsákvörðunar liggur ekki í gegnum persónuleg átök við þá sem við lítum á sem hálfvita eða drullusokka. Hún liggur ekki heldur í gegnum málamiðlanir við þá sem vilja drottna yfir öðrum í krafti eigna sinna. Nei, við þurfum öll sem eitt að steypa fyrir hurðir leynifylgsna okkar og streyma út á torgið. Þá fyrst munum við geta treyst hvert öðru. Og traust er langtum verðmætara öllu því illa fengna fé sem forréttindastaða okkar kann að hafa útvegað okkur. Það er ekki fyrr en sérhver maður er orðinn sérhverjum manni bróðir [lesist í öllum mögulegum kynjasamsetningum] sem við verðum frjáls. Þetta er ekki ítarlegur uppdráttur af betra samfélagi. Í þessum pistli er ég ekki búinn að aðgerðabinda traustið eða kærleikann og ég er ekki viss um að það sé hægt öðruvísi en að láta slíkt streyma í gegnum sig til annarra. En ef við byrjum ekki á að parkera óttanum og stíga fram í kærleika þá verður raunverulegt frelsi aldrei að veruleika og ekki verður á umræðu um það mark takandi frekar en endranær. Höfundur er söngvaskáld, sagnasmiður og skjalaþýðandi.
Af hverju ættu nemendur að kjósa Magnús Karl sem rektor HÍ? Eygló Sóley Hróðmarsdóttir Löve,Daníel Thor Myer Skoðun
Kolbrún Þ. Pálsdóttir – rétti leiðtoginn fyrir Háskóla Íslands Hafliði Ásgeirsson,Eyjólfur Brynjar Eyjólfsson,Þorbjörg St. Þorsteinsdóttir Skoðun
Skoðun Hvers vegna styð ég Magnús Karl í kjöri til rektors Háskóla Íslands? Ingileif Jónsdóttir skrifar
Skoðun Kolbrún Þ. Pálsdóttir – rétti leiðtoginn fyrir Háskóla Íslands Hafliði Ásgeirsson,Eyjólfur Brynjar Eyjólfsson,Þorbjörg St. Þorsteinsdóttir skrifar
Skoðun Af hverju ættu nemendur að kjósa Magnús Karl sem rektor HÍ? Eygló Sóley Hróðmarsdóttir Löve,Daníel Thor Myer skrifar
Skoðun Við mótmælum nýbyggingum í Neðra Breiðholtinu Jökull Þór Sveinsson,Hlynur Ingi Jóhannsson skrifar
Skoðun Er „sam-búð“ búsetuform 21. aldar og lausn við háum byggingakostnaði? Sara Björg Sigurðardóttir skrifar
Skoðun Reynsla, framtíðarsýn og kjarkur Silju Báru Anna Helga Jónsdóttir,Sigurður Örn Stefánsson skrifar
Skoðun Um Ingibjörgu Gunnarsdóttur – ferill að rektorskjöri Rúnar Unnþórsson,Þórhallur Ingi Halldórsson skrifar
Skoðun Björn Þorsteinsson as Rector - A visionary leader uniting disciplines and driving innovation Marianne Elisabeth Klinke skrifar
Skoðun Til rektorsframbjóðenda: Hvað gerir nýr rektor HÍ við Endurmenntun? Ólafur Stephensen skrifar
Skoðun Tífalt hærri vextir, meiri skuldir - menntastefna stjórnvalda? Júlíus Viggó Ólafsson,Vilhjálmur Hilmarsson skrifar
Af hverju ættu nemendur að kjósa Magnús Karl sem rektor HÍ? Eygló Sóley Hróðmarsdóttir Löve,Daníel Thor Myer Skoðun
Kolbrún Þ. Pálsdóttir – rétti leiðtoginn fyrir Háskóla Íslands Hafliði Ásgeirsson,Eyjólfur Brynjar Eyjólfsson,Þorbjörg St. Þorsteinsdóttir Skoðun