Gagnrýnin hugsun er eina vopnið gegn heimsendaspámönnunum Þorsteinn Siglaugsson skrifar 10. mars 2023 12:31 „Forsenda illskunnar er sú að við hugsum ekki. Illskan er óháð hugsuninni, sem marka má af því að þegar hugsunin reynir að skilja illskuna og átta sig á þeim forsendum og meginreglum sem hún sprettur af, þá upplifir hún vanmátt sinn, því hún finnur ekkert. Í þessu felst lágkúra illskunnar.“ Hannah Arendt, Eichmann in Jerusalem Um daginn átti ég spjall við einn þeirra sem enn trúa því að hin fordæmalausa ofsahræðsla sem greip um sig vegna kórónuveirunnar hafi verið réttlætanleg. Hann spurði mig vitanlega um samsæri og um „eðlufólk“, hvort ég héldi að tölur um dánartíðni víðsvegar að úr heiminum væru falsaðar, og hvort það væri ekki kominn tími til að ég og aðrir efasemdarmenn slökuðum á í „heimsendaspám“ okkar, og vísaði þar í áhyggjur af tjáningarfrelsi og persónulegu frelsi. Eðlufólkið og The Economist Það er ekkert nýtt fyrir mér að vera kallaður samsæriskenningasmiður og ég hef oft fengið að heyra að ég trúi á gamla góða eðlufólkið. Spurningunni um dánartíðnina fylgdi viðhengi, línurit með samanburði á dánartíðni í Ástralíu og Nýja Sjálandi annars vegar og í Svíþjóð og Bandaríkjunum hins vegar; þá „góðu“ og þá „vondu“, bersýnilega, og tímabilið auðvitað vandlega valið. Ég er viss um að þetta átti að sýna mér hversu frábærlega fyrrnefndu löndunum tveimur hefði tekist að fást við drepsóttina ógurlegu. Ég tók hins vegar ekki eftir línuritinu fyrr en eftir að ég spurði viðmælandann hvort hann væri að vísa í fullyrðingarThe Economistum að dánartíðni væri í raun þrefalt hærri en opinber gögn sýndu, þegar hann talaði um staðhæfingar um röng gögn, en það er eina dæmið um slíkt sem ég man eftir að hafi vakið verulega athygli. Ég hef ekki enn fengið svar við þessari spurningu. Það var hins vegar spurningin um „heimsendaspárnar“ sem mér þótti áhugaverðust. Sérstaklega með hliðsjón af línuritinu, sem greinilega var ætlað að sýna að viðeigandi viðbrögð við öndunarfæraveiru væru þau að loka fólk inni til eilífðarnóns. Það blasti sumsé við hvað ég var að fást við þennan laugardagsmorgun; það var heimsendaspámaður, og sannarlega enginn aukvisi á því sviði. Veiruhræðslan og heimsendahugarfarið Heimsendahugarfarið er ekkert nýtt. Eins og Toby Young fjallaði um í erindi sínu á fundi Málfrelsis í janúar, þá byggir þetta hugarfar á tilhneigingu okkar til að láta spár um hræðilega atburði, sem vissulega væru mögulegir en þó afar ólíklegir, trylla okkur af ótta. Viðbrögðin við kórónuveirunni voru afleiðing þessa hugarfars, hugarfars sem virðist ná sífellt sterkari fótfestu. Það er niðurstaða mín að meginástæðan fyrir þessu sé sú hvernig stöðugt hefur fjarað undan gagnrýninni hugsun á undanförnum árum og áratugum. Þetta er ástæðan fyrir því að ég hef nú hleypt af stokkunum nýju bloggi á Substack, The Edge of Reason, sem hefur það markmið að hjálpa fólki að skerpa hæfni sína í gagnrýninni hugsun. Þetta er lítið skref, en vonandi í rétta átt. Þegar sífelldar heimsendaspár dynja á okkur, tiltölulega vægar veirupestir eru magnaðar upp í drepsóttir, okkur er sagt að heimsendir verði eftir átta ár, og þar fram eftir götunum, og fjölmiðlar og stjórnvöld slá taktinn alveg samtaka, þá er auðvelt að hrífast með og verða áróðrinum að bráð. Þetta gerðist þegar óttinn við kórónuveiruna tók öll völd. Og nú eru þrjú ár liðin síðan tekið var til við að loka skólum, setja á samkomubönn, banna ferðalög, þvinga fólk til grímunotkunar, allt ráðstafanir sem ekkertgagn var að, en ollu aðeins skaða. Nokkru síðar var tekið að dæla í fólk “bóluefnum” sem eiga í raun ekkert skylt við bóluefni, því þau virðast auka smit í stað þess að draga úr þeim. Allt gerðist þetta í krafti ótta, sem drifinn var áfram af gegndarlausum áróðri, sem almenningur hefur enn ekki jafnað sig á. Hugsunarleysið leiðir af sér hörmungar Lítill minnihluti fólks lét hins vegar áróðurinn ekki svipta sig ráði og rænu. Það var fólkið sem lét sér ekki nægja fyrirsagnir dagblaðanna og sjónvarpsfréttirnar, heldur leitaðist við að afla sér upplýsinga sjálft, kanna sannleiksgildi og röksemdir, spyrja spurninga um það sem sett var fram í fjölmiðlum þegar ekki fór saman hljóð og mynd, skoðaði tölfræðigögn og lagðist jafnvel sumt í lestur vísindarannsókna. Með öðrum orðum, fólk sem beitti gagnrýninni hugsun. Nú, þegar rykið er loks að setjast eftir hræðslufaraldurinn vegna kórónuveirunnar, þremur árum eftir að hann hófst, sjást afleiðingarnar af heimsendahugarfarinu. Við sjáum þær í verðbólgu og gegndarlausri skuldsetningu ríkja sem stöðvuðu efnahagslíf sitt í vanmáttugri tilraun til að stöðva dreifingu veirusjúkdóms. Við sjáum þær í óafturkræfu tjóni barna sem urðu lokunum skóla að bráð. Við sjáum þær í heilsufarstjóni, í hungurdauða milljóna, og síðast en ekki síst í vantrausti gagnvart stjórnvöldum sem lugu og sköðuðu almenning vitandi vits og þögguðu gagnrýni markvisst niður. Það er í þessu ljósi sem við hljótum að skoða orð Hönnu Arendt um lágkúru illskunnar; hvernig hugsunarleysið leiðir af sér hörmungar. Gagnrýnin hugsun er eina vopn okkar og við verðum að beita því Heimsmynd hræðsluáróðursmeistaranna er nú tekin að molna. Þeir eru í síauknum mæli hafðir að háði og spotti. Áróður þeirra var tilefnislaus og æ fleiri gera sér nú grein fyrir því. Og snákaolían þeirra varð síst til að bæta ástandið. Það er kominn tími til að kalla þá réttu nafni; heimsendaspámenn, snákaolíusala, því það er það sem þeir eru í raun og veru. Við verðum að líta á þá í réttu ljósi, það er sjálfsagt að hæðast að þeim og við eigum ekki að hika við það. En það merkir ekki að við getum sofnað á verðinum. Því heimsendaspámenn eru hættulegt fólk. Hver svo sem áform þeirra sjálfra kunna að vera ryðja þeir brautina fyrir valdasjúka einstaklinga sem ávallt leynast handan við hornið og bíða eftir tækifæri til að nýta sér ótta okkar og hrifsa völdin. Óttafaraldurinn vegna kórónuveirunnar var ekki sá fyrsti og verður örugglega ekki sá síðasti. En hörmungarnar sem hann hefur haft í för með sér eru líklega verstu afleiðingar slíks faraldurs í sögunni. Ef ekki verður gripið í taumana verða þær enn verri næst. Eina vopnið sem við höfum til að berjast við heimsendaspámenn og snákaolíusala er gagnrýnin hugsun; skýr rökhugsun, sífelld staðreyndaleit, sívakandi efi. Og það nægir ekki að örlítill minnihluti hafi gagnrýna hugsun á valdi sínu. Fjöldinn þarf að vera nægur til að hægt sé að stöðva áróðurinn í fæðingu. Það er mikilvægasta verkefni okkar nú að stuðla að þessu. Höfundur er formaður Málfrelsis – samtaka um frjálsa og opna umræðu, lýðræði og mannréttindi. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Þorsteinn Siglaugsson Mest lesið Hafa íslenskir neytendur sama rétt og evrópskir? Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Ragnar Þór Ingólfsson Skoðun Einelti er dauðans alvara Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir Skoðun Engin eftirspurn eftir Viðreisnar- og Samfylkingarmódelinu Andri Steinn Hilmarsson Skoðun Réttlæti hins sterka. Gildra dómarans Jörgen Ingimar Hansson Skoðun Það sem Njáll sagði ykkur ekki Inga Lind Karlsdóttir Skoðun Afnám tilfærslu milli skattþrepa Breki Pálsson Skoðun Íslenska þjóð, þú ert núna að gleyma Sighvatur Björgvinsson Skoðun Opið bréf til umhverfis-, orku- og loftslagsráðherra Bogi Ragnarsson Skoðun Tölum íslensku um bíðandi börn: Uppgjöf, svarthol og lögbrot Vigdís Gunnarsdóttir Skoðun Eru vegir fyrir ferðamenn mikilvægari en vegir fyrir fólk sem býr hér? Petrína Þórunn Jónsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Málgögn og gervigreind Steinþór Steingrímsson,Einar Freyr Sigurðsson,Helga Hilmisdóttir skrifar Skoðun Réttlæti hins sterka. Gildra dómarans Jörgen Ingimar Hansson skrifar Skoðun Einelti er dauðans alvara Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Hafa íslenskir neytendur sama rétt og evrópskir? Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Ragnar Þór Ingólfsson skrifar Skoðun Sótt að réttindum kvenna — núna Svandís Svavarsdóttir skrifar Skoðun Afnám tilfærslu milli skattþrepa Breki Pálsson skrifar Skoðun Þegar heilinn sveltur: Tími til að endurhugsa stefnu í geðheilbrigðismálum Vigdís M. Jónsdóttir skrifar Skoðun Opið bréf til umhverfis-, orku- og loftslagsráðherra Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Íslenska þjóð, þú ert núna að gleyma Sighvatur Björgvinsson skrifar Skoðun Tölum íslensku um bíðandi börn: Uppgjöf, svarthol og lögbrot Vigdís Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Fjórði hver vinnur í verslun og þjónustu Benedikt S. Benediktsson skrifar Skoðun Engin eftirspurn eftir Viðreisnar- og Samfylkingarmódelinu Andri Steinn Hilmarsson skrifar Skoðun Pabbar, mömmur, afar, ömmur Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Vellíðan í vinnu Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Hefur vanfjármögnun sveitarfélaga áhrif á byggingarkostnað? Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun Þar sem gervigreind er raunverulega að breyta öllu Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Eru vegir fyrir ferðamenn mikilvægari en vegir fyrir fólk sem býr hér? Petrína Þórunn Jónsdóttir skrifar Skoðun Er Evrópa á villigötum? Efnahagsleg hnignun kallar á róttæka endurskoðun Eggert Sigurbergsson skrifar Skoðun Samræmd nálgun að öryggi og skilvirkni á ytri landamærum - Innleiðing EES á Íslandi Arngrímur Guðmundsson skrifar Skoðun Íslenskir flóttamenn - í okkar eigin landi Gunnar Magnús Diego skrifar Skoðun Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein skrifar Skoðun Mótum framtíðina saman Jónína Hauksdóttir ,Magnús Þór Jónsson skrifar Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Kæra Epli, skilur þú mig? Lilja Dögg Jónsdóttir skrifar Skoðun Þorgerður og erlendu dómstólarnir Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Barnafjölskyldur í Reykjavík eiga betra skilið Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Lyftum umræðunni á örlítið hærra plan Jóna Hlíf Halldórsdóttir skrifar Skoðun Lykillinn að hamingju og heilbrigði Auður Kjartansdóttir skrifar Skoðun Staða bænda styrkt Hanna Katrín Friðriksson skrifar Sjá meira
„Forsenda illskunnar er sú að við hugsum ekki. Illskan er óháð hugsuninni, sem marka má af því að þegar hugsunin reynir að skilja illskuna og átta sig á þeim forsendum og meginreglum sem hún sprettur af, þá upplifir hún vanmátt sinn, því hún finnur ekkert. Í þessu felst lágkúra illskunnar.“ Hannah Arendt, Eichmann in Jerusalem Um daginn átti ég spjall við einn þeirra sem enn trúa því að hin fordæmalausa ofsahræðsla sem greip um sig vegna kórónuveirunnar hafi verið réttlætanleg. Hann spurði mig vitanlega um samsæri og um „eðlufólk“, hvort ég héldi að tölur um dánartíðni víðsvegar að úr heiminum væru falsaðar, og hvort það væri ekki kominn tími til að ég og aðrir efasemdarmenn slökuðum á í „heimsendaspám“ okkar, og vísaði þar í áhyggjur af tjáningarfrelsi og persónulegu frelsi. Eðlufólkið og The Economist Það er ekkert nýtt fyrir mér að vera kallaður samsæriskenningasmiður og ég hef oft fengið að heyra að ég trúi á gamla góða eðlufólkið. Spurningunni um dánartíðnina fylgdi viðhengi, línurit með samanburði á dánartíðni í Ástralíu og Nýja Sjálandi annars vegar og í Svíþjóð og Bandaríkjunum hins vegar; þá „góðu“ og þá „vondu“, bersýnilega, og tímabilið auðvitað vandlega valið. Ég er viss um að þetta átti að sýna mér hversu frábærlega fyrrnefndu löndunum tveimur hefði tekist að fást við drepsóttina ógurlegu. Ég tók hins vegar ekki eftir línuritinu fyrr en eftir að ég spurði viðmælandann hvort hann væri að vísa í fullyrðingarThe Economistum að dánartíðni væri í raun þrefalt hærri en opinber gögn sýndu, þegar hann talaði um staðhæfingar um röng gögn, en það er eina dæmið um slíkt sem ég man eftir að hafi vakið verulega athygli. Ég hef ekki enn fengið svar við þessari spurningu. Það var hins vegar spurningin um „heimsendaspárnar“ sem mér þótti áhugaverðust. Sérstaklega með hliðsjón af línuritinu, sem greinilega var ætlað að sýna að viðeigandi viðbrögð við öndunarfæraveiru væru þau að loka fólk inni til eilífðarnóns. Það blasti sumsé við hvað ég var að fást við þennan laugardagsmorgun; það var heimsendaspámaður, og sannarlega enginn aukvisi á því sviði. Veiruhræðslan og heimsendahugarfarið Heimsendahugarfarið er ekkert nýtt. Eins og Toby Young fjallaði um í erindi sínu á fundi Málfrelsis í janúar, þá byggir þetta hugarfar á tilhneigingu okkar til að láta spár um hræðilega atburði, sem vissulega væru mögulegir en þó afar ólíklegir, trylla okkur af ótta. Viðbrögðin við kórónuveirunni voru afleiðing þessa hugarfars, hugarfars sem virðist ná sífellt sterkari fótfestu. Það er niðurstaða mín að meginástæðan fyrir þessu sé sú hvernig stöðugt hefur fjarað undan gagnrýninni hugsun á undanförnum árum og áratugum. Þetta er ástæðan fyrir því að ég hef nú hleypt af stokkunum nýju bloggi á Substack, The Edge of Reason, sem hefur það markmið að hjálpa fólki að skerpa hæfni sína í gagnrýninni hugsun. Þetta er lítið skref, en vonandi í rétta átt. Þegar sífelldar heimsendaspár dynja á okkur, tiltölulega vægar veirupestir eru magnaðar upp í drepsóttir, okkur er sagt að heimsendir verði eftir átta ár, og þar fram eftir götunum, og fjölmiðlar og stjórnvöld slá taktinn alveg samtaka, þá er auðvelt að hrífast með og verða áróðrinum að bráð. Þetta gerðist þegar óttinn við kórónuveiruna tók öll völd. Og nú eru þrjú ár liðin síðan tekið var til við að loka skólum, setja á samkomubönn, banna ferðalög, þvinga fólk til grímunotkunar, allt ráðstafanir sem ekkertgagn var að, en ollu aðeins skaða. Nokkru síðar var tekið að dæla í fólk “bóluefnum” sem eiga í raun ekkert skylt við bóluefni, því þau virðast auka smit í stað þess að draga úr þeim. Allt gerðist þetta í krafti ótta, sem drifinn var áfram af gegndarlausum áróðri, sem almenningur hefur enn ekki jafnað sig á. Hugsunarleysið leiðir af sér hörmungar Lítill minnihluti fólks lét hins vegar áróðurinn ekki svipta sig ráði og rænu. Það var fólkið sem lét sér ekki nægja fyrirsagnir dagblaðanna og sjónvarpsfréttirnar, heldur leitaðist við að afla sér upplýsinga sjálft, kanna sannleiksgildi og röksemdir, spyrja spurninga um það sem sett var fram í fjölmiðlum þegar ekki fór saman hljóð og mynd, skoðaði tölfræðigögn og lagðist jafnvel sumt í lestur vísindarannsókna. Með öðrum orðum, fólk sem beitti gagnrýninni hugsun. Nú, þegar rykið er loks að setjast eftir hræðslufaraldurinn vegna kórónuveirunnar, þremur árum eftir að hann hófst, sjást afleiðingarnar af heimsendahugarfarinu. Við sjáum þær í verðbólgu og gegndarlausri skuldsetningu ríkja sem stöðvuðu efnahagslíf sitt í vanmáttugri tilraun til að stöðva dreifingu veirusjúkdóms. Við sjáum þær í óafturkræfu tjóni barna sem urðu lokunum skóla að bráð. Við sjáum þær í heilsufarstjóni, í hungurdauða milljóna, og síðast en ekki síst í vantrausti gagnvart stjórnvöldum sem lugu og sköðuðu almenning vitandi vits og þögguðu gagnrýni markvisst niður. Það er í þessu ljósi sem við hljótum að skoða orð Hönnu Arendt um lágkúru illskunnar; hvernig hugsunarleysið leiðir af sér hörmungar. Gagnrýnin hugsun er eina vopn okkar og við verðum að beita því Heimsmynd hræðsluáróðursmeistaranna er nú tekin að molna. Þeir eru í síauknum mæli hafðir að háði og spotti. Áróður þeirra var tilefnislaus og æ fleiri gera sér nú grein fyrir því. Og snákaolían þeirra varð síst til að bæta ástandið. Það er kominn tími til að kalla þá réttu nafni; heimsendaspámenn, snákaolíusala, því það er það sem þeir eru í raun og veru. Við verðum að líta á þá í réttu ljósi, það er sjálfsagt að hæðast að þeim og við eigum ekki að hika við það. En það merkir ekki að við getum sofnað á verðinum. Því heimsendaspámenn eru hættulegt fólk. Hver svo sem áform þeirra sjálfra kunna að vera ryðja þeir brautina fyrir valdasjúka einstaklinga sem ávallt leynast handan við hornið og bíða eftir tækifæri til að nýta sér ótta okkar og hrifsa völdin. Óttafaraldurinn vegna kórónuveirunnar var ekki sá fyrsti og verður örugglega ekki sá síðasti. En hörmungarnar sem hann hefur haft í för með sér eru líklega verstu afleiðingar slíks faraldurs í sögunni. Ef ekki verður gripið í taumana verða þær enn verri næst. Eina vopnið sem við höfum til að berjast við heimsendaspámenn og snákaolíusala er gagnrýnin hugsun; skýr rökhugsun, sífelld staðreyndaleit, sívakandi efi. Og það nægir ekki að örlítill minnihluti hafi gagnrýna hugsun á valdi sínu. Fjöldinn þarf að vera nægur til að hægt sé að stöðva áróðurinn í fæðingu. Það er mikilvægasta verkefni okkar nú að stuðla að þessu. Höfundur er formaður Málfrelsis – samtaka um frjálsa og opna umræðu, lýðræði og mannréttindi.
Hafa íslenskir neytendur sama rétt og evrópskir? Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Ragnar Þór Ingólfsson Skoðun
Eru vegir fyrir ferðamenn mikilvægari en vegir fyrir fólk sem býr hér? Petrína Þórunn Jónsdóttir Skoðun
Skoðun Málgögn og gervigreind Steinþór Steingrímsson,Einar Freyr Sigurðsson,Helga Hilmisdóttir skrifar
Skoðun Hafa íslenskir neytendur sama rétt og evrópskir? Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Ragnar Þór Ingólfsson skrifar
Skoðun Þegar heilinn sveltur: Tími til að endurhugsa stefnu í geðheilbrigðismálum Vigdís M. Jónsdóttir skrifar
Skoðun Engin eftirspurn eftir Viðreisnar- og Samfylkingarmódelinu Andri Steinn Hilmarsson skrifar
Skoðun Eru vegir fyrir ferðamenn mikilvægari en vegir fyrir fólk sem býr hér? Petrína Þórunn Jónsdóttir skrifar
Skoðun Er Evrópa á villigötum? Efnahagsleg hnignun kallar á róttæka endurskoðun Eggert Sigurbergsson skrifar
Skoðun Samræmd nálgun að öryggi og skilvirkni á ytri landamærum - Innleiðing EES á Íslandi Arngrímur Guðmundsson skrifar
Skoðun Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein skrifar
Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar
Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar
Hafa íslenskir neytendur sama rétt og evrópskir? Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Ragnar Þór Ingólfsson Skoðun
Eru vegir fyrir ferðamenn mikilvægari en vegir fyrir fólk sem býr hér? Petrína Þórunn Jónsdóttir Skoðun