Tryggjum raforkuöryggi heimila Halla Hrund Logadóttir skrifar 27. apríl 2023 07:01 Orkuþörf heimila á Íslandi er innan við 5% af raforkuframleiðslu þjóðarinnar. Væru þau í framboði til Alþingis myndu þau því ekki ná kjördæmakjörnum fulltrúa á þing þó um sé að ræða hjartað í íslensku samfélagi. Orkuþörf venjulegra fyrirtækja, allt frá hárgreiðslustofum til fjármálafyrirtækja og bænda, er síðan hátt í 15% til viðbótar. Restin af orkuframleiðslunni, eða tæplega 80%, hennar fer til orkufreks iðnaðar svo sem álvera, járnblendis og gagnavera. Mikilvægir aðilar en með ólíka samningsstöðu Allir þessir ólíku aðilar eiga það sameiginlegt að skipta miklu máli fyrir hagkerfið og byggðir landsins. Samningsstaða þeirra um raforkukaup er þó afar ólík. Á meðan risar markaðarins hafa sterka samningsstöðu í gegnum magnkaup raforku eru heimilin veikur samningsaðili. Þau samanstanda einfaldlega af mörgum litlum kaupendum frá heimilum í Breiðholti niður í Laugardal yfir í bæi og byggðir landsins. Þetta ástand kemur einmitt sérstaklega illa við íbúa á landsbyggðinni svo sem á Ísafirði og Vestmannaeyjum sem treysta í ofanálag á raforku til húshitunar í gegnum fjarvarmaveitur sem má skerða umfram aðra íbúa landsins. Miklar breytingar hafa orðið á orkuumhverfi Íslands undanfarin ár og eftirspurn eftir endurnýjanlegri orku er sífellt að aukast. Í dag er ekkert því til fyrirstöðu að heimilin í landinu verði hreinlega undir í samkeppninni um raforku bjóði annar kaupandi betur. Engin úrræði eru til að koma í veg fyrir slíkt ástand með lagalegu inngripi. Heimilin eru þannig á ystu nöf í ölduróti orkumarkaðarins á meðan risarnir búa við langtímasamninga sem tryggja raforkuþörf þeirra. Vernd í þágu almennings ekki séríslensk krafa Þetta misræmi hefur ekki alltaf verið við lýði. Áður fyrr bar Landsvirkjun skýra lagalega ábyrgð á því að tryggja orku fyrir heimilin og venjuleg fyrirtæki. Þegar orkulöggjöf Evrópusambandsins var fyrst tekin upp í íslenskan rétt var þessi ábyrgð Landsvirkjunar felld úr gildi án þess að nýjar lausnir væru innleiddar. Þó eru margar leiðir færar innan Evrópulöggjafarinnar, ekki síst í kjölfar orkukrísu álfunnar, sem einmitt er ætlað að tryggja orkuöryggi heimila en þær hafa ekki verið innleiddar í lög hér á landi. Vernd fyrir heimilin í landinu er því ekki séríslensk krafa enda raforka íbúa nauðsynjavara, grunnþjónusta við borgara, sem ekki er hægt að skipta út með hraði. Færa má sterk rök fyrir því að það að tryggja bæði heimilum og venjulegum fyrirtækjum aðgengi að raforku. Þetta skiptir sérstaklega máli á Íslandi fremur en í öðrum ríkjum, þar sem hér er um að ræða einangrað raforkukerfi sem byggir á sveiflum í skilyrðum náttúrunnar sjálfrar, orku úr vatnsafli og jarðvarma sameiginlegra auðlinda og hér er ekki hægt að stóla á varabirgðir annars staðar frá. Ekki ævintýraleg spennusaga Möguleiki á orkuskorti til heimila sem lýst er hér að ofan er því miður ekki spennusaga. Hún er lýsing á stöðu sem raungerðist að hluta síðastliðinn vetur og við sjáum strax að getur endurtekið sig. Þá fóru saman mikil sala raforku til stórnotenda og töluverðar sveiflur í framleiðslu vegna tíðarfars og bilana. Afleiðingin var sú að ákveðin óvissa var til staðar hvort næg raforka væri til fyrir almenning. Samtímis skorti orku í flutningstöp sem segja má að sé forsenda þess að orkukerfið okkar starfi eðlilega. Það leiddi til þess að orkuverð í töpin, sem nánast jafn stór notandi og heimilin – eða um 2% markaðarins - hækkaði gífurlega á skömmum tíma, um rúmlega 300% fyrir það magn sem skorti. Þessi niðurstaða sýndi svart á hvítu að aðgerðaleysi í garð heimila getur haft neikvæð áhrif á orkuverð þeirra sem er mikilvægt umhugsunarefni fyrir þing og þjóð. Mikilvægt er að vernda heimili Á næstu árum má gera má ráð fyrir mikilli og áframhaldandi umframeftirspurn í endurnýjanlega orku meðal annars vegna krefjandi aðstæðna á orkumörkuðum Evrópu og aukinnar raforkunotkunar vegna orkuskipta í takt við loftslagsmarkmið þjóða. Það mun auka áhættuna af því að óvissa verði um hvort orkuöryggi heimila sé tryggt. Breytingar á tíðarfari geta haft áhrif og munu ef til vill ráða úrslitum í því hvernig næstu misseri þróast. Hér er afar mikilvægt að hafa í huga að vernda þarf heimili óháð magni raforku sem framleidd er með núverandi eða nýjum virkjunum framtíðarinnar. Veik staða þeirra verður sú sama án lagabreytinga. Landsvirkjun hefur lengi vakið athygli á þessu ástandi, nú síðast á ársfundi sínum. Ráðherra orkumála hefur sömuleiðis kallað eftir aðgerðum sem miða að því að tryggja orkuöryggi heimila landsins. Á síðasta ári vann t.d. starfshópur á hans vegum að fjölþættum tillögum til úrbóta á regluverki raforkumála í samræmi við löggjöf ESB, sem tryggðu bæði framboð og stöðugleika í verði óháð landshlutum. Samráðshópurinn samanstóð af fulltrúum frá orkuframleiðendum og orkusölufyrirtækjum, Orkustofnun, Neytendasamtökunum, Landsneti og Landsvernd. Orkustofnun hefur verið vakin og sofin yfir verkefninu, sem sjá má í ítrekuðum umsögnum stofnunarinnar á heimasíðu hennar, og tekið þátt í að útfæra tillögur um mál sem gætu bætt stöðu heimilanna. Sömuleiðis hefur Orkustofnun lagt áherslu á að bæta aðgengi og vinnslu gagna innan stofnunarinnar til að fá betri yfirsýn yfir stöðu mála. Heilt yfir eru allir á því að bregðast þurfi við stöðunni. Einstaka tillögur þarf að útfæra betur, sumar eru tæknilegs eðlis en um margt er þegar sátt um og mikil þörf að ráðast strax í að tryggja öryggi. Lágmarkslisti sem þarf til að vernda heimili Nú hefur frumvarp sem miðar að því að taka á stöðunni verið lagt fyrir Alþingi, 20 árum eftir að ábyrgð Landsvirkjunar á orkuöryggi almennings var felld úr gildi, og frumvarpinu ber að fagna. Mikilvægt er þó að átta sig á að mun betur má ef duga skal til að tryggja að almenningur í landinu hafi aðgang að tryggri raforku á stöðugu verði. Að frumvarpinu óbreyttu er ekki er spurning um hvort heldur hvenær raforkuskortur og áhrif á verðlag raungerist til heimila, því frumvarpsdrögin eru bitlaus sem smjörhnífur þegar kemur að vernd þeirra. Að mati Orkustofnunar er hér um að ræða lágmarkslista sem þarf til úrbóta á frumvarpinu. Hann er ekki fullnægjandi en myndi þó vera skref í rétta átt: Heimili séu strax skilgreind sérstaklega sem alþjónustunotendur sem eigi að njóta sérstaks öryggis. Hér þyrfti helst að girða af markað alþjónustunotenda í heild sinni, þ.e.a.s venjulegra fyrirtækja sömuleiðis líkt til að tryggja yfirsýn og framboð þeirra. Orkuframleiðendur bjóði lengri tíma samninga fyrir alþjónustunotendur til að tryggja stöðugleika í framboði og draga úr sveiflum í verði. Einnig að þeir geri sömuleiðis ráð fyrir magni til boða í skammtímasveiflur í orkunotkun þessa litla hóps, líkt og vegna kuldakastanna í vetur. Orkusölufyrirtækjum beri að sýna fram á að þeir hafi raunverulega tryggt sér orku í þá samninga sem þeir gera við alþjónustunotendur. Efla gagnaheimildir og ekki síst langtíma fjármögnun greiningar gagna til að efla yfirsýn og og þar með eftirlit með markaði. Innleiða lágmarksheimildir til inngripa stefni í raforkuskort til þessa hóps. Sýnum djörfung og dug í að uppfylla grunnskyldur við þegna landsins af alúð og ábyrgð. Setjum málið í fyrsta forgang á Alþingi þannig að heimilin komist í skjól frá brimrótinu áður en aldan skellur á þeim. Höfundur er orkumálastjóri. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Orkumál Halla Hrund Logadóttir Mest lesið Vorstjarnan hans Gunnars Smára? Guðbergur Egill Eyjólfsson Skoðun Ísland gjaldþrota vegna fatlaðs fólks? Alma Ýr Ingólfsdóttir Skoðun Flokkurinn hans Gunnars Smára? Guðbergur Egill Eyjólfsson Skoðun Sniðgangan á Rapyd slær öll met Björn B. Björnsson Skoðun Fylgið fór vegna fullveldismáls Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Frá Írak til Gaza: Hvað höfum við lært af lygunum og stríðsbröltinu? Helen Ólafsdóttir Skoðun Frumvarp um endurskoðun almannatryggingalöggjafar til umsagnar Eygló Harðardóttir Skoðun Hvar er auðlindarentan? Birta Karen Tryggvadóttir Skoðun Falleinkunn skólakerfis? Helga Þórisdóttir Skoðun Hver borgar brúsann? Ingibjörg Isaksen Skoðun Skoðun Skoðun Vorstjarnan hans Gunnars Smára? Guðbergur Egill Eyjólfsson skrifar Skoðun Fylgið fór vegna fullveldismáls Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Er Ísrael ennþá útvalin þjóð Guðs? Ómar Torfason skrifar Skoðun Flokkurinn hans Gunnars Smára? Guðbergur Egill Eyjólfsson skrifar Skoðun Raforkuverð: Stórnotendur og almenningur Ingvar Júlíus Baldursson skrifar Skoðun Hætt við að hækka ekki skatta á almenning Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Skattafíkn í skjóli réttlætis: Tímavélin stillt á 2012 Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Hver borgar brúsann? Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Hvers vegna berðu kross? Hrafnhildur Sigurðardóttir skrifar Skoðun Þannig gerum við þetta? Ísak Ernir Kristinsson skrifar Skoðun Stærsta framfaraskref í námsmati íslenskra barna í áratugi Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar Skoðun Falleinkunn skólakerfis? Helga Þórisdóttir skrifar Skoðun Þjónusta sem gleður – skilar sér beint í kassann Margrét Reynisdóttir skrifar Skoðun Hvar er auðlindarentan? Birta Karen Tryggvadóttir skrifar Skoðun Miðflokkurinn – Rödd skynseminnar í borginni Ómar Már Jónsson skrifar Skoðun Virði barna og ungmenna Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Sættir þú þig við þetta? Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Alþingi gleymir aftur fötluðum börnum Lúðvík Júlíusson skrifar Skoðun Lægri gjöld, fleiri tækifæri Bragi Bjarnason skrifar Skoðun Tölum um stóra valdaframsalsmálið Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Litla landið sem kennir heiminum – Ísland og þróunarsamvinna í gegnum menntun GRÓ skólanna Verena Karlsdóttir,Hreiðar Þór Valtýsson,Þór Heiðar Ásgeirsson skrifar Skoðun Öflugar varnir krefjast stöndugra fréttamiðla Sigríður Dögg Auðunsdóttir skrifar Skoðun Gott frumvarp, en hvað með verklagið? Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Augnablikið Magnús Jóhann Hjartarson skrifar Skoðun Listnám er lífsbjörg – opið bréf til ráðherra mennta, félags og heilbrigðismála, til stuðnings Söngskóla Sigurðar Demetz Dagbjört Andrésdóttir skrifar Skoðun Það þarf ekki að biðjast afsökunar á því að segja satt Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Lífeyrissjóðirnir og Íslandsbanki, hluthafafundur á mánudag Bolli Héðinsson skrifar Skoðun „Þegar arkitektinn fer á flug“ - opinber umræða á villigötum Eyrún Arnarsdóttir skrifar Skoðun Heilbrigðiskerfið þarf stjórnvöld með bein í nefinu Svandís Svavarsdóttir skrifar Skoðun Börn eru hvorki veiðigjöld né öryggis- og varnarmál Grímur Atlason skrifar Sjá meira
Orkuþörf heimila á Íslandi er innan við 5% af raforkuframleiðslu þjóðarinnar. Væru þau í framboði til Alþingis myndu þau því ekki ná kjördæmakjörnum fulltrúa á þing þó um sé að ræða hjartað í íslensku samfélagi. Orkuþörf venjulegra fyrirtækja, allt frá hárgreiðslustofum til fjármálafyrirtækja og bænda, er síðan hátt í 15% til viðbótar. Restin af orkuframleiðslunni, eða tæplega 80%, hennar fer til orkufreks iðnaðar svo sem álvera, járnblendis og gagnavera. Mikilvægir aðilar en með ólíka samningsstöðu Allir þessir ólíku aðilar eiga það sameiginlegt að skipta miklu máli fyrir hagkerfið og byggðir landsins. Samningsstaða þeirra um raforkukaup er þó afar ólík. Á meðan risar markaðarins hafa sterka samningsstöðu í gegnum magnkaup raforku eru heimilin veikur samningsaðili. Þau samanstanda einfaldlega af mörgum litlum kaupendum frá heimilum í Breiðholti niður í Laugardal yfir í bæi og byggðir landsins. Þetta ástand kemur einmitt sérstaklega illa við íbúa á landsbyggðinni svo sem á Ísafirði og Vestmannaeyjum sem treysta í ofanálag á raforku til húshitunar í gegnum fjarvarmaveitur sem má skerða umfram aðra íbúa landsins. Miklar breytingar hafa orðið á orkuumhverfi Íslands undanfarin ár og eftirspurn eftir endurnýjanlegri orku er sífellt að aukast. Í dag er ekkert því til fyrirstöðu að heimilin í landinu verði hreinlega undir í samkeppninni um raforku bjóði annar kaupandi betur. Engin úrræði eru til að koma í veg fyrir slíkt ástand með lagalegu inngripi. Heimilin eru þannig á ystu nöf í ölduróti orkumarkaðarins á meðan risarnir búa við langtímasamninga sem tryggja raforkuþörf þeirra. Vernd í þágu almennings ekki séríslensk krafa Þetta misræmi hefur ekki alltaf verið við lýði. Áður fyrr bar Landsvirkjun skýra lagalega ábyrgð á því að tryggja orku fyrir heimilin og venjuleg fyrirtæki. Þegar orkulöggjöf Evrópusambandsins var fyrst tekin upp í íslenskan rétt var þessi ábyrgð Landsvirkjunar felld úr gildi án þess að nýjar lausnir væru innleiddar. Þó eru margar leiðir færar innan Evrópulöggjafarinnar, ekki síst í kjölfar orkukrísu álfunnar, sem einmitt er ætlað að tryggja orkuöryggi heimila en þær hafa ekki verið innleiddar í lög hér á landi. Vernd fyrir heimilin í landinu er því ekki séríslensk krafa enda raforka íbúa nauðsynjavara, grunnþjónusta við borgara, sem ekki er hægt að skipta út með hraði. Færa má sterk rök fyrir því að það að tryggja bæði heimilum og venjulegum fyrirtækjum aðgengi að raforku. Þetta skiptir sérstaklega máli á Íslandi fremur en í öðrum ríkjum, þar sem hér er um að ræða einangrað raforkukerfi sem byggir á sveiflum í skilyrðum náttúrunnar sjálfrar, orku úr vatnsafli og jarðvarma sameiginlegra auðlinda og hér er ekki hægt að stóla á varabirgðir annars staðar frá. Ekki ævintýraleg spennusaga Möguleiki á orkuskorti til heimila sem lýst er hér að ofan er því miður ekki spennusaga. Hún er lýsing á stöðu sem raungerðist að hluta síðastliðinn vetur og við sjáum strax að getur endurtekið sig. Þá fóru saman mikil sala raforku til stórnotenda og töluverðar sveiflur í framleiðslu vegna tíðarfars og bilana. Afleiðingin var sú að ákveðin óvissa var til staðar hvort næg raforka væri til fyrir almenning. Samtímis skorti orku í flutningstöp sem segja má að sé forsenda þess að orkukerfið okkar starfi eðlilega. Það leiddi til þess að orkuverð í töpin, sem nánast jafn stór notandi og heimilin – eða um 2% markaðarins - hækkaði gífurlega á skömmum tíma, um rúmlega 300% fyrir það magn sem skorti. Þessi niðurstaða sýndi svart á hvítu að aðgerðaleysi í garð heimila getur haft neikvæð áhrif á orkuverð þeirra sem er mikilvægt umhugsunarefni fyrir þing og þjóð. Mikilvægt er að vernda heimili Á næstu árum má gera má ráð fyrir mikilli og áframhaldandi umframeftirspurn í endurnýjanlega orku meðal annars vegna krefjandi aðstæðna á orkumörkuðum Evrópu og aukinnar raforkunotkunar vegna orkuskipta í takt við loftslagsmarkmið þjóða. Það mun auka áhættuna af því að óvissa verði um hvort orkuöryggi heimila sé tryggt. Breytingar á tíðarfari geta haft áhrif og munu ef til vill ráða úrslitum í því hvernig næstu misseri þróast. Hér er afar mikilvægt að hafa í huga að vernda þarf heimili óháð magni raforku sem framleidd er með núverandi eða nýjum virkjunum framtíðarinnar. Veik staða þeirra verður sú sama án lagabreytinga. Landsvirkjun hefur lengi vakið athygli á þessu ástandi, nú síðast á ársfundi sínum. Ráðherra orkumála hefur sömuleiðis kallað eftir aðgerðum sem miða að því að tryggja orkuöryggi heimila landsins. Á síðasta ári vann t.d. starfshópur á hans vegum að fjölþættum tillögum til úrbóta á regluverki raforkumála í samræmi við löggjöf ESB, sem tryggðu bæði framboð og stöðugleika í verði óháð landshlutum. Samráðshópurinn samanstóð af fulltrúum frá orkuframleiðendum og orkusölufyrirtækjum, Orkustofnun, Neytendasamtökunum, Landsneti og Landsvernd. Orkustofnun hefur verið vakin og sofin yfir verkefninu, sem sjá má í ítrekuðum umsögnum stofnunarinnar á heimasíðu hennar, og tekið þátt í að útfæra tillögur um mál sem gætu bætt stöðu heimilanna. Sömuleiðis hefur Orkustofnun lagt áherslu á að bæta aðgengi og vinnslu gagna innan stofnunarinnar til að fá betri yfirsýn yfir stöðu mála. Heilt yfir eru allir á því að bregðast þurfi við stöðunni. Einstaka tillögur þarf að útfæra betur, sumar eru tæknilegs eðlis en um margt er þegar sátt um og mikil þörf að ráðast strax í að tryggja öryggi. Lágmarkslisti sem þarf til að vernda heimili Nú hefur frumvarp sem miðar að því að taka á stöðunni verið lagt fyrir Alþingi, 20 árum eftir að ábyrgð Landsvirkjunar á orkuöryggi almennings var felld úr gildi, og frumvarpinu ber að fagna. Mikilvægt er þó að átta sig á að mun betur má ef duga skal til að tryggja að almenningur í landinu hafi aðgang að tryggri raforku á stöðugu verði. Að frumvarpinu óbreyttu er ekki er spurning um hvort heldur hvenær raforkuskortur og áhrif á verðlag raungerist til heimila, því frumvarpsdrögin eru bitlaus sem smjörhnífur þegar kemur að vernd þeirra. Að mati Orkustofnunar er hér um að ræða lágmarkslista sem þarf til úrbóta á frumvarpinu. Hann er ekki fullnægjandi en myndi þó vera skref í rétta átt: Heimili séu strax skilgreind sérstaklega sem alþjónustunotendur sem eigi að njóta sérstaks öryggis. Hér þyrfti helst að girða af markað alþjónustunotenda í heild sinni, þ.e.a.s venjulegra fyrirtækja sömuleiðis líkt til að tryggja yfirsýn og framboð þeirra. Orkuframleiðendur bjóði lengri tíma samninga fyrir alþjónustunotendur til að tryggja stöðugleika í framboði og draga úr sveiflum í verði. Einnig að þeir geri sömuleiðis ráð fyrir magni til boða í skammtímasveiflur í orkunotkun þessa litla hóps, líkt og vegna kuldakastanna í vetur. Orkusölufyrirtækjum beri að sýna fram á að þeir hafi raunverulega tryggt sér orku í þá samninga sem þeir gera við alþjónustunotendur. Efla gagnaheimildir og ekki síst langtíma fjármögnun greiningar gagna til að efla yfirsýn og og þar með eftirlit með markaði. Innleiða lágmarksheimildir til inngripa stefni í raforkuskort til þessa hóps. Sýnum djörfung og dug í að uppfylla grunnskyldur við þegna landsins af alúð og ábyrgð. Setjum málið í fyrsta forgang á Alþingi þannig að heimilin komist í skjól frá brimrótinu áður en aldan skellur á þeim. Höfundur er orkumálastjóri.
Skoðun Stærsta framfaraskref í námsmati íslenskra barna í áratugi Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar
Skoðun Litla landið sem kennir heiminum – Ísland og þróunarsamvinna í gegnum menntun GRÓ skólanna Verena Karlsdóttir,Hreiðar Þór Valtýsson,Þór Heiðar Ásgeirsson skrifar
Skoðun Listnám er lífsbjörg – opið bréf til ráðherra mennta, félags og heilbrigðismála, til stuðnings Söngskóla Sigurðar Demetz Dagbjört Andrésdóttir skrifar