Ómannúðlegur forsendubrestur – aðrir möguleikar en brottvísun og ólögleg dvöl Magnea Marinósdóttir skrifar 10. júlí 2024 11:30 Margir á Íslandi hafa upplifað forsendubrest af mörgu tagi. Tökum sem dæmi hjónin sem unnu hörðum höndum í hraðfrystihúsinu í heimabæ sínum þegar kvótakerfið kom til sögunnar. Kvótinn í heimabæ þeirra var síðan framseldur og þau misstu atvinnuna. Erfitt var að láta enda ná saman. Samhliða féll fasteignin þeirra í verði vegna hins slæma atvinnuástands í bænum. Þar sem enga opinbera aðstoð var að fá var þeim hjónum nauðugur einn kostur að selja húsnæði sitt á hrakvirði og hefja nýtt líf annars staðar nánast með tómar hendur. Alfarið á eigin kostnað. Umrædd hjón eru hluti þess hóps almennings sem bar fórnarkostnaðinn af kerfisbreytingunni sem tilkoma kvótakerfisins í fiskveiðum bar í skauti sér á meðan sá hópur sem fékk úthlutað kvóta naut þeirra forréttinda að kaupa hvern annan út. Eins manns dauði er oftar en ekki annars manns brauð nema gripið sé til mótvægisaðgerða til að jafna metin. Fólk sem tók íbúðalán fyrir 1979 lenti margt í hremmingum þegar verðtryggingin kom til sögunnar. Lánin hækkuðu upp úr öllu valdi og gátu margir ekki lengur staðið undir auknum afborgunum. Kynslóð foreldra minna. Fjármálakreppan árið 2008 var forsendubrestur minnar kynslóðar og þeirra sem eftir komu vegna ófremdarástands á húsnæðismarkaði. Þá gripu stjórnvöld hins vegar til aðgerða með það að markmiði að aðstoða fólk með húsnæðislán sem skv. seinni tíma greiningum var, fyrst og fremst, aðstoð til þeirra best eða betri settu. Hin svokallaða Leiðrétting gagnaðist í reynd ekki launalægri fjölskyldum sem misstu eignir sínar til lánastofnana og þar með heimilisöryggi. Í framhaldinu hækkaði hlutfall heimila á leigumarkaði úr 17% árið 2007 í 28% árið 2012. Mesta aukningin á leigumarkaði var meðal fólks á aldrinum 25-34 ára, láglaunafólki og einstæðum foreldrum. Markmiðið með formálanum er skapa forsendur skilnings á því hvað forsendubrestur merkir eða felur í sér. Þú tekur skynsamlega ákvörðun á grundvelli fyrirliggjandi upplýsinga um það sem þér stendur til boða og út frá eigin stöðu. Hins vegar verður svo ófyrirséður forsendubrestur á högum þínum vegna breytinga sem þú hefur enga stjórn á og sást alls ekki fyrir. Þú situr í súpunni. Forsendubrestur flóttafólks frá Venesúela Flóttafólk frá Venesúela er og hefur undanfarið verið að upplifa áþekkan forsendubrest og hér að framan er lýst. Þær manneskjur sem hingað hafa komið eru að flýja hörmungarástand eigin heimalands sem hefur hrakið nálægt 7,7 milljónir Venesúelabúa á flótta. Ástand þetta er ein stærsta fólksflutningskreppa í heiminum skv. Flóttamannaaðstoð Sameinuðu þjóðanna sem eindregið hvatti ríki heims til að taka á móti flóttafólki þaðan. Íslandi hlýddi kallinu. Frá 2018 til 2020 veitti Útlendingastofnun öllum þeim sem sóttu um alþjóðlega vernd, viðbótarvernd hér á landi vegna aðstæðna í heimalandinu. Viðbótarverndin fól í sér dvalarleyfi til fjögurra ára og undanþágu frá atvinnuleyfi. Það skýrði vissulega töluverða fjölgun Venesúelabúa á landinu en það fólk sem hingað kom fór almennt að vinna og var atvinnuþátttaka þeirra rúmlega 86% skv. opinberum gögnum. Það skal tekið fram að virði fólks er ekki eingöngu háð möguleikum þess til atvinnuþátttöku en hins vegar var staðreyndin sú að atvinnuþátttaka flóttafólks frá Venesúela var hlutfallslega meiri en meðal íslenskra ríkisborgara. Atvinnuþátttakan minnkaði hins vegar eftir að stjórnvöld í landinu ákváðu að draga „boðið“ um viðbótarvernd til baka á árunum 2021/2022 þrátt fyrir ákall frá Flóttamannaaðstoð Sameinuðu þjóðanna, Alþjóðafólksflutningastofnuninni (IOM) og fleirum. Þá um leið þurfti fólk að sækja um bráðabirgðar dvalar- og atvinnuleyfi til að geta unnið og þeim sem var hafnað um leyfi eða framlengingu leyfis gátu ekki haldið áfram atvinnuþátttöku þrátt fyrir að vera í starfi. Í staðinn fóru þau á framfæri hins opinbera á meðan þau biðu eða bíða eftir niðurstöðu við einstaklingsbundinni umsókn sinni um alþjóðlega vernd en afgreiðslu umsókna hefur tekið langan tíma. Ástæðan er sú að afgreiðslu umsókna var tímabundið hætt vegna úrskurðar kærunefndar útlendingamála árið 2022 eða þangað til úrskurður sömu nefndar staðfesti mat Útlendingastofnunar árið 2023 sem réttlætti brottvísanir héðan. Matið var staðfest þrátt fyrir að það væri andstætt mati bandarískra stjórnvalda um aðstæður í Venesúela. Síðan þá hefur fólk fengið synjun sbr. færsla Egils Helgasonar á Fésbók sem hefur skapað miklar umræður. Ég þekkir fólk í svipaðri stöðu. Til dæmis einn enskumælandi og harðduglegan ungan mann frá Venesúela sem hafði fengið árssamning um vinnu og atvinnuleyfi í ½ ár. Hann var vel liðinn í starfi sínu sem hann getur því miður ekki sinnt lengur eftir að umsókn hans um áframhaldandi vinnuleyfi var hafnað. Það kom honum í opna skjöldu og skapaði mikla örðugleika fyrir hann m.a. vegna þeirra fjárhagslegu skuldbindinga sem hann hafði tekið á sig vegna leigu íbúðar á almennum markaði. Atvinnurekandinn sagði hinu unga manni að hann fengi starfið sitt hið snarasta aftur þegar hann væri kominn með atvinnuleyfi. Mál hans er enn til meðferðar. Sænska leiðin í stað brottvísunar Eins og dæmið hans Egils Helgasonar og þetta dæmi er til vitnis þá er um að ræða fólk á vinnumarkaði sem er að leggja margvíslegt að mörkum til samfélagsins en verið að vísa til baka vegna þess að það kom upprunalega hingað til lands á flótta en ekki á forsendum atvinnu. En er brottvísun eina leiðin? Ekki samkvæmt löndum sem Ísland vill bera sig saman við sbr. Svíþjóð. Sænsk stjórnvöld gera það mögulegt fyrir flóttafólk sem hefur verið synjað um alþjóðlega vernd en verið í vinnu að fá áframhaldandi dvalarleyfi á grundvelli atvinnuþáttökunnar. Skilyrðin sem þarf að uppfylla eru frekar ströng. Þrátt fyrir það hafa þeir hægri- og þjóðernissinnuðu stjórnmálaflokkar sem eru við völd rætt um að afnema „sænsku leiðina“ eða með öðrum orðum koma í veg fyrir að umsækjendur um alþjóðlega vernd uppfylli skilyrðin með því að neita þeim um réttinn til atvinnuþátttöku meðan á afgreiðslu umsókna þeirra stendur. Hins vegar breytir það því ekki að „sænska leiðin“ er fær og gæti orðið vænlegur valkostur hérlendis. Forsendan er að hafa skilvirkt kerfi til að umsækjendur um alþjóðlega vernd geti fengið tímabundið atvinnu- og dvalarleyfi sem allra fyrst við komu og jafnvel aðstoð við að finna vinnu. Með þessari leið er þá þegar skapaður hvati til að stunda atvinnu og með löglegum hætti í stað þess að taka þátt í svartri atvinnustarfsemi sem grefur undan almennum launakjörum og býður upp á allskonar kúgun og misnotkun. Sama gildir um vanda fólks í svokallaðri umborinn dvöl (e. tolerated stay) en annars konar mannúðlegri leiðir en „lokuð búsetuúrræði fyrir útlendinga í ólöglegri dvöl“ hafa verið farnar í nágrannalöndum Íslands. Þær ganga út á veitingu tímabundinna atvinnu- og dvalarleyfa að uppfylltum ströngum skilyrðum. Samtímis sparar sænska leiðin og útgáfa tímabundinna dvalar- og atvinnuleyfa á grundvelli umborinnar dvalar (e. tolerated stay permits) samfélaginu kostnað og veitir ríki eins og Íslandi frekara tækifæri til að sinna sínum alþjóðlegum skuldbindingum með virðingarverðum hætti öllum til hagsbóta. Höfundur er alþjóðastjórnmálafræðingur sem hefur m.a. starfað við móttöku flóttafólks á Íslandi. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Magnea Marinósdóttir Flóttafólk á Íslandi Flóttamenn Innflytjendamál Mest lesið Smábátar eru framtíðin, segir David Attenborough Kjartan Sveinsson Skoðun Orðskrípið sem bjarga á veiðigjaldinu Ólafur Adolfsson Skoðun Sigurður Ingi í mikilli mótsögn við sjálfan sig! Magnús Guðmundsson Skoðun Yfirgnæfandi meirihluti vill þjóðaratkvæði Jón Steindór Valdimarsson Skoðun Óvandaður og einhliða fréttaflutningur RÚV af stríðinu á Gaza Birgir Finnsson Skoðun Hvað er verið að leiðrétta? Gabríel Ingimarsson,Sverrir Páll Einarsson,Alexander Hauksson,Ingvar Þóroddsson,María Ellen Steingrimsdóttir,Oddgeir Páll Georgsson,Ingunn Rós Kristjánsdóttir Skoðun Hallarekstur í Hafnarfirði Jón Ingi Hákonarson Skoðun Hvers konar Evrópuríki viljum við vera? Magnús Árni Skjöld Magnússon Skoðun Afsökunarbeiðni til fyrri kynslóða – og þeirra sem erfa munu landið Arnar Þór Jónsson Skoðun Efnahagslegur hagvöxtur þýðir ekki endilega samfélagslegur hagvöxtur Davíð Routley Skoðun Skoðun Skoðun Hvað er verið að leiðrétta? Ægir Örn Arnarson skrifar Skoðun Loftslagsaðgerðir eru forsenda velsældar til framtíðar – ekki valkostur: Svargrein við niðurstöðum rannsóknar sem kynnt var á Velsældarþingi í gær Laura Sólveig Lefort Scheefer skrifar Skoðun Afsökunarbeiðni til fyrri kynslóða – og þeirra sem erfa munu landið Arnar Þór Jónsson skrifar Skoðun 75 ár af evrópskri samheldni og samvinnu Clara Ganslandt skrifar Skoðun Sigurður Ingi í mikilli mótsögn við sjálfan sig! Magnús Guðmundsson skrifar Skoðun Vetrarvirkjanir Sigurður Ingi Friðleifsson skrifar Skoðun Yfirgnæfandi meirihluti vill þjóðaratkvæði Jón Steindór Valdimarsson skrifar Skoðun Smábátar eru framtíðin, segir David Attenborough Kjartan Sveinsson skrifar Skoðun Leiðrétting veiðigjalda mun skila sér í bættum innviðum Arna Lára Jónsdóttir skrifar Skoðun Hvað er verið að leiðrétta? Gabríel Ingimarsson,Sverrir Páll Einarsson,Alexander Hauksson,Ingvar Þóroddsson,María Ellen Steingrimsdóttir,Oddgeir Páll Georgsson,Ingunn Rós Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Efnahagslegur hagvöxtur þýðir ekki endilega samfélagslegur hagvöxtur Davíð Routley skrifar Skoðun Börn innan seilingar Árni Guðmundsson skrifar Skoðun Hallarekstur í Hafnarfirði Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun Hvers konar Evrópuríki viljum við vera? Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Orðskrípið sem bjarga á veiðigjaldinu Ólafur Adolfsson skrifar Skoðun Túlkun er ekkert að fara – en hvað ætlum við að gera með hana? Birna Ragnheiðardóttir Imsland skrifar Skoðun Hagsmunir heildarinnar - Kafli tvö: Eiskrandi kröfur Hannes Örn Blandon skrifar Skoðun Palestína er að verja sig, ekki öfugt Stefán Guðbrandsson skrifar Skoðun Óvandaður og einhliða fréttaflutningur RÚV af stríðinu á Gaza Birgir Finnsson skrifar Skoðun Lýðræði á ystu nöf: Hver er afstaða unga fólksins? Jonas Hammer skrifar Skoðun Hvað ef ég hjóla bara í vinnuna? Eiríkur Búi Halldórsson skrifar Skoðun Litlu ljósin á Gaza Guðbrandur Einarsson skrifar Skoðun Ekki leiðrétting heldur skattahækkun: Afstaða Sjálfstæðisflokksins er skýr Guðrún Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Staðreyndir eða „mér finnst“ Birta Karen Tryggvadóttir skrifar Skoðun Fjármagna áfram hernað Rússlands Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Frídagar í klemmu Jón Júlíus Karlsson skrifar Skoðun Fasteignaviðskipti – tímabært að endurskoða leikreglurnar? Hlynur Júlísson skrifar Skoðun Í skugga kerfis sem brást! Harpa Hildiberg Böðvarsdóttir skrifar Skoðun Jöfn vernd fyrir öll börn í veröldinni Gunnar Hersveinn skrifar Skoðun Helför Palestínumanna í beinni útsendingu – viljum við vera samsek? Ólafur Ingólfsson skrifar Sjá meira
Margir á Íslandi hafa upplifað forsendubrest af mörgu tagi. Tökum sem dæmi hjónin sem unnu hörðum höndum í hraðfrystihúsinu í heimabæ sínum þegar kvótakerfið kom til sögunnar. Kvótinn í heimabæ þeirra var síðan framseldur og þau misstu atvinnuna. Erfitt var að láta enda ná saman. Samhliða féll fasteignin þeirra í verði vegna hins slæma atvinnuástands í bænum. Þar sem enga opinbera aðstoð var að fá var þeim hjónum nauðugur einn kostur að selja húsnæði sitt á hrakvirði og hefja nýtt líf annars staðar nánast með tómar hendur. Alfarið á eigin kostnað. Umrædd hjón eru hluti þess hóps almennings sem bar fórnarkostnaðinn af kerfisbreytingunni sem tilkoma kvótakerfisins í fiskveiðum bar í skauti sér á meðan sá hópur sem fékk úthlutað kvóta naut þeirra forréttinda að kaupa hvern annan út. Eins manns dauði er oftar en ekki annars manns brauð nema gripið sé til mótvægisaðgerða til að jafna metin. Fólk sem tók íbúðalán fyrir 1979 lenti margt í hremmingum þegar verðtryggingin kom til sögunnar. Lánin hækkuðu upp úr öllu valdi og gátu margir ekki lengur staðið undir auknum afborgunum. Kynslóð foreldra minna. Fjármálakreppan árið 2008 var forsendubrestur minnar kynslóðar og þeirra sem eftir komu vegna ófremdarástands á húsnæðismarkaði. Þá gripu stjórnvöld hins vegar til aðgerða með það að markmiði að aðstoða fólk með húsnæðislán sem skv. seinni tíma greiningum var, fyrst og fremst, aðstoð til þeirra best eða betri settu. Hin svokallaða Leiðrétting gagnaðist í reynd ekki launalægri fjölskyldum sem misstu eignir sínar til lánastofnana og þar með heimilisöryggi. Í framhaldinu hækkaði hlutfall heimila á leigumarkaði úr 17% árið 2007 í 28% árið 2012. Mesta aukningin á leigumarkaði var meðal fólks á aldrinum 25-34 ára, láglaunafólki og einstæðum foreldrum. Markmiðið með formálanum er skapa forsendur skilnings á því hvað forsendubrestur merkir eða felur í sér. Þú tekur skynsamlega ákvörðun á grundvelli fyrirliggjandi upplýsinga um það sem þér stendur til boða og út frá eigin stöðu. Hins vegar verður svo ófyrirséður forsendubrestur á högum þínum vegna breytinga sem þú hefur enga stjórn á og sást alls ekki fyrir. Þú situr í súpunni. Forsendubrestur flóttafólks frá Venesúela Flóttafólk frá Venesúela er og hefur undanfarið verið að upplifa áþekkan forsendubrest og hér að framan er lýst. Þær manneskjur sem hingað hafa komið eru að flýja hörmungarástand eigin heimalands sem hefur hrakið nálægt 7,7 milljónir Venesúelabúa á flótta. Ástand þetta er ein stærsta fólksflutningskreppa í heiminum skv. Flóttamannaaðstoð Sameinuðu þjóðanna sem eindregið hvatti ríki heims til að taka á móti flóttafólki þaðan. Íslandi hlýddi kallinu. Frá 2018 til 2020 veitti Útlendingastofnun öllum þeim sem sóttu um alþjóðlega vernd, viðbótarvernd hér á landi vegna aðstæðna í heimalandinu. Viðbótarverndin fól í sér dvalarleyfi til fjögurra ára og undanþágu frá atvinnuleyfi. Það skýrði vissulega töluverða fjölgun Venesúelabúa á landinu en það fólk sem hingað kom fór almennt að vinna og var atvinnuþátttaka þeirra rúmlega 86% skv. opinberum gögnum. Það skal tekið fram að virði fólks er ekki eingöngu háð möguleikum þess til atvinnuþátttöku en hins vegar var staðreyndin sú að atvinnuþátttaka flóttafólks frá Venesúela var hlutfallslega meiri en meðal íslenskra ríkisborgara. Atvinnuþátttakan minnkaði hins vegar eftir að stjórnvöld í landinu ákváðu að draga „boðið“ um viðbótarvernd til baka á árunum 2021/2022 þrátt fyrir ákall frá Flóttamannaaðstoð Sameinuðu þjóðanna, Alþjóðafólksflutningastofnuninni (IOM) og fleirum. Þá um leið þurfti fólk að sækja um bráðabirgðar dvalar- og atvinnuleyfi til að geta unnið og þeim sem var hafnað um leyfi eða framlengingu leyfis gátu ekki haldið áfram atvinnuþátttöku þrátt fyrir að vera í starfi. Í staðinn fóru þau á framfæri hins opinbera á meðan þau biðu eða bíða eftir niðurstöðu við einstaklingsbundinni umsókn sinni um alþjóðlega vernd en afgreiðslu umsókna hefur tekið langan tíma. Ástæðan er sú að afgreiðslu umsókna var tímabundið hætt vegna úrskurðar kærunefndar útlendingamála árið 2022 eða þangað til úrskurður sömu nefndar staðfesti mat Útlendingastofnunar árið 2023 sem réttlætti brottvísanir héðan. Matið var staðfest þrátt fyrir að það væri andstætt mati bandarískra stjórnvalda um aðstæður í Venesúela. Síðan þá hefur fólk fengið synjun sbr. færsla Egils Helgasonar á Fésbók sem hefur skapað miklar umræður. Ég þekkir fólk í svipaðri stöðu. Til dæmis einn enskumælandi og harðduglegan ungan mann frá Venesúela sem hafði fengið árssamning um vinnu og atvinnuleyfi í ½ ár. Hann var vel liðinn í starfi sínu sem hann getur því miður ekki sinnt lengur eftir að umsókn hans um áframhaldandi vinnuleyfi var hafnað. Það kom honum í opna skjöldu og skapaði mikla örðugleika fyrir hann m.a. vegna þeirra fjárhagslegu skuldbindinga sem hann hafði tekið á sig vegna leigu íbúðar á almennum markaði. Atvinnurekandinn sagði hinu unga manni að hann fengi starfið sitt hið snarasta aftur þegar hann væri kominn með atvinnuleyfi. Mál hans er enn til meðferðar. Sænska leiðin í stað brottvísunar Eins og dæmið hans Egils Helgasonar og þetta dæmi er til vitnis þá er um að ræða fólk á vinnumarkaði sem er að leggja margvíslegt að mörkum til samfélagsins en verið að vísa til baka vegna þess að það kom upprunalega hingað til lands á flótta en ekki á forsendum atvinnu. En er brottvísun eina leiðin? Ekki samkvæmt löndum sem Ísland vill bera sig saman við sbr. Svíþjóð. Sænsk stjórnvöld gera það mögulegt fyrir flóttafólk sem hefur verið synjað um alþjóðlega vernd en verið í vinnu að fá áframhaldandi dvalarleyfi á grundvelli atvinnuþáttökunnar. Skilyrðin sem þarf að uppfylla eru frekar ströng. Þrátt fyrir það hafa þeir hægri- og þjóðernissinnuðu stjórnmálaflokkar sem eru við völd rætt um að afnema „sænsku leiðina“ eða með öðrum orðum koma í veg fyrir að umsækjendur um alþjóðlega vernd uppfylli skilyrðin með því að neita þeim um réttinn til atvinnuþátttöku meðan á afgreiðslu umsókna þeirra stendur. Hins vegar breytir það því ekki að „sænska leiðin“ er fær og gæti orðið vænlegur valkostur hérlendis. Forsendan er að hafa skilvirkt kerfi til að umsækjendur um alþjóðlega vernd geti fengið tímabundið atvinnu- og dvalarleyfi sem allra fyrst við komu og jafnvel aðstoð við að finna vinnu. Með þessari leið er þá þegar skapaður hvati til að stunda atvinnu og með löglegum hætti í stað þess að taka þátt í svartri atvinnustarfsemi sem grefur undan almennum launakjörum og býður upp á allskonar kúgun og misnotkun. Sama gildir um vanda fólks í svokallaðri umborinn dvöl (e. tolerated stay) en annars konar mannúðlegri leiðir en „lokuð búsetuúrræði fyrir útlendinga í ólöglegri dvöl“ hafa verið farnar í nágrannalöndum Íslands. Þær ganga út á veitingu tímabundinna atvinnu- og dvalarleyfa að uppfylltum ströngum skilyrðum. Samtímis sparar sænska leiðin og útgáfa tímabundinna dvalar- og atvinnuleyfa á grundvelli umborinnar dvalar (e. tolerated stay permits) samfélaginu kostnað og veitir ríki eins og Íslandi frekara tækifæri til að sinna sínum alþjóðlegum skuldbindingum með virðingarverðum hætti öllum til hagsbóta. Höfundur er alþjóðastjórnmálafræðingur sem hefur m.a. starfað við móttöku flóttafólks á Íslandi.
Hvað er verið að leiðrétta? Gabríel Ingimarsson,Sverrir Páll Einarsson,Alexander Hauksson,Ingvar Þóroddsson,María Ellen Steingrimsdóttir,Oddgeir Páll Georgsson,Ingunn Rós Kristjánsdóttir Skoðun
Skoðun Loftslagsaðgerðir eru forsenda velsældar til framtíðar – ekki valkostur: Svargrein við niðurstöðum rannsóknar sem kynnt var á Velsældarþingi í gær Laura Sólveig Lefort Scheefer skrifar
Skoðun Afsökunarbeiðni til fyrri kynslóða – og þeirra sem erfa munu landið Arnar Þór Jónsson skrifar
Skoðun Hvað er verið að leiðrétta? Gabríel Ingimarsson,Sverrir Páll Einarsson,Alexander Hauksson,Ingvar Þóroddsson,María Ellen Steingrimsdóttir,Oddgeir Páll Georgsson,Ingunn Rós Kristjánsdóttir skrifar
Skoðun Efnahagslegur hagvöxtur þýðir ekki endilega samfélagslegur hagvöxtur Davíð Routley skrifar
Skoðun Túlkun er ekkert að fara – en hvað ætlum við að gera með hana? Birna Ragnheiðardóttir Imsland skrifar
Skoðun Ekki leiðrétting heldur skattahækkun: Afstaða Sjálfstæðisflokksins er skýr Guðrún Hafsteinsdóttir skrifar
Skoðun Helför Palestínumanna í beinni útsendingu – viljum við vera samsek? Ólafur Ingólfsson skrifar
Hvað er verið að leiðrétta? Gabríel Ingimarsson,Sverrir Páll Einarsson,Alexander Hauksson,Ingvar Þóroddsson,María Ellen Steingrimsdóttir,Oddgeir Páll Georgsson,Ingunn Rós Kristjánsdóttir Skoðun