TikTok, upplýsingaóreiða og stjórnvöld Jóhann Óli Eiðsson skrifar 17. október 2024 15:01 Reglulega heyrum við af hinum ýmsu atriðum sem eru til þess fallin að ógna lýðræðinu. Fjölmiðlar, samfélagsmiðlar, afskipti erlendra ríkja, lélegt læsi, kvótakerfið, öfgahópar ýmsir, og svo mætti lengi telja. Hér langar mig að vekja athygli á einu slíku atriði, þótt ekki skuli gengið svo langt að kalla það ógn við lýðræðið. Í grunninn byggir íslensk stjórnskipan á þrígreiningu ríkisvaldsins. Þingmenn setja lög, stjórnvöld framkvæma lög og dómstólar leiða til lykta ágreining um lög. Fyrirkomulagið sem við búum við byggir að auki á því að borgarar megi gera allt sem lög banna ekki, en stjórnvöld aðeins það sem lög leyfa eða áskilja. Kerfið allt byggir á þeirri grundvallarreglu að valdi fylgi ábyrgð. Mislíki kjósendum hvernig kjörnir fulltrúar fara með valdið sem þeim er fengið, geta þeir, einu sinni á fjögurra ára fresti, oftar þegar vindar blása þannig, dregið þá til ábyrgðar. Fyrst gegnum prófkjör og síðar í kjörklefanum. Með tveimur strikum, krotuðum með vel ydduðu ritblýi, getur kjósandi látið í ljós hvort honum þyki þyki fýsilegt að frambjóðandi hafi freistast til að spara sér nokkrar krónur með því að láta reyna á mörk almennra tekna og fjármagnstekna, og hvort slíkt sé betra eða verra en að eiga eign í lágskattaríki og gefa hana upp til skatts. Hvað finnst okkur um meðferð dómsmálaráðherra á lögmætisreglunni? Geta Píratar stjórnað landinu ef þeir geta ekki stjórnað eigin flokki? Sambærilegri lýðræðislegri ábyrgð er ekki til að dreifa gagnvart stjórnvöldum, þ.e. taki stjórnvald ákvörðun, setji reglur eða misbeiti valdi sínu, þá getur fólk illa beitt sér með beinum hætti til að breyta því. Í ljósi þessarar vöntunar á lýðræðislegri ábyrgð er bagalegt hve stór þáttur löggjafarvaldsins er óbeint hjá handhöfum framkvæmdavalds. Að breyta Wikipedia til að vinna rifrildi Flest þingmál, sem síðar verða að lögum, eru samin í ráðuneytum, stundum í samráði við þau stjórnvöld sem síðan sýsla með þau, hagsmunaaðila og almenning allan. Eftir setningu laganna er algengt að þau séu útfærð nánar með reglugerðum. Þegar málaflokkurinn kemur næst til endurskoðunar, geymir frumvarpið litla orðalagsbreytingu, en samkvæmt greinargerð er ekki um efnisbreytingu að ræða, heldur aðeins verið að færa ákvæði úr reglugerðum í lög. Ekki nóg með að ráðuneytin semji frumvörpin, heldur eru þau líka byrjuð að taka saman minnisblöð til að blessa eða fordæma breytingartillögur sem fastanefndum þingsins berast. Raunar á ég mér uppáhalds slíkt. Það er frá 12. júní sl. en þar sagði innviðaráðuneytið þinginu, að „í ljósi vilja löggjafans eins og hann kemur fram í frumvarpinu“, að aki maður rafhlaupahjóli drukkinn þá skuli það varða sekt. Eða með öðrum orðum, þetta er þinn vilji þótt við höfum samið frumvarpið. Það má deila um hvort slíkt sé fýsilegt, en slík tilraun gaslýsing er þó skömminni skárri en þegar stjórnvöld, í skjóli sérfræðiþekkingar sinnar, fara frjálslega með staðreyndir við meðferð þingmála. Þess þekkjast til að mynda dæmi, fleiri en eitt og fleiri en tvö, að fullyrt sé í greinargerð að tiltekin tillaga feli í sér litla eða enga breytingu, þegar raunin er að um talsverða stefnubreytingu er að ræða. Nú eða að fullyrt sé í greinargerð frumvarps, lögðu fram af fastanefnd en pantað af stjórnvaldi, að aðeins sé verið að „árétta meginreglu“, þegar raunin er að stjórnvöld höfðu verið gerð afturreka með fyrri framkvæmd. Því má líkja við að breyta Wikipedia grein til að vinna rifrildi. Þá eru enn ótalin öll þau tilvik þegar stjórnvöld láta reyna á hvað rúmast innan texta laga og breyta stjórnsýsluframkvæmd, sem jafnvel spannar áratugi, án þess að nokkrum lögum hafi verið breytt. Valdið þangað sem ábyrgðin hvílir Þrátt fyrir allt þá fer því fjarri að framangreint feli ávallt í sér slæmar ákvarðanir eða verið sé að ýja að því að stjórnvöld starfi ekki af heilindum. Þvert á móti. Þorri fyrrnefndra dæma, ekki án undantekninga þó, er dæmi um það að stjórnvöld séu að forða þingmönnum frá enn stærri glappaskotum. Þótt það sé góðra gjalda vert, og landi og þjóð eflaust til heilla, þá er slíkt, ef ekki í reynd í það minnsta í ásýnd, til þess fallið að útvatna löggjafarvaldið og færa vald til handhafa framkvæmdavalds, frá fólki sem fengið hefur lýðræðislegt umboð til lagasetningar. Þegar matvælaráðherrar keppast um að bæta Íslandsmetið í svívirðu stjórnarskrárvarinna réttinda án atrennu, þá er það eitthvað sem kjósendur geta sagt skoðun sína á. Sömu sögu er að segja af því þegar fastanefnd þingsins ákveður að endurskrifa frumvarp milli fyrstu og annarrar umræðu og presentera það sem breytingartillögu. Af tvennu illu er betra að slík obbossí séu kjörinna fulltrúa, þar sem þeir þurfa að standa kjósendum skil gjörða sinna. Það er þó ekki svo að þingmenn sjálfir séu stikkfrí í þessum efnum enda verið duglegir að hlýta fyrirmælum sérfræðinganna. Ekki má gleyma ráðherrum sem samhliða nýjum titli verða ósammála fortíðarútgáfunum af sjálfum sér, því ellegar myndi starfsfólk ráðuneytisins leggja niður störf og neita að semja frumvörpin þeirra. Að sama skapi virðist vart mega setja ný heildarlög án þess að koma á fót sjálfstæðri stofnun, sem skal sjá um að framkvæma lögin og móta stefnumarkandi meginreglur þingsins, allt í nafni faglegra og hlutlægra ákvarðana, sem byggja eiga á sérþekkingu en ekki pólitík. Þar skal valdið vera, en ábyrgðin áfram ráðherranna. Réttast væri að vald yrði að meginstefnu togað aftur þangað sem ábyrgðin hvílir og að þingmenn myndu rýna umsagnir og ráðgjöf stjórnvalda með sömu tortryggni annarra. Öðrum kosti er hætta á því að kjósendur upplifi það að atkvæði þeirra skipti minna máli en áður. Það má ekki gerast. Höfundur er áhugamaður um efni á Alþingisvefnum. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Jóhann Óli Eiðsson Alþingi Mest lesið Þjónn, það er bakslag í beinasoðinu mínu Hlédís Maren Guðmundsdóttir Skoðun Er loftslagskvíðinn horfinn? Sonja Huld Guðjónsdóttir Skoðun Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir Skoðun Hagsmunir flugrekstrar á Íslandi eru miklir Jóhannes Bjarni Guðmundsson Skoðun Kvöld sem er ekki bara fyrir börnin Alicja Lei Skoðun Aðförin að einkabílnum eða bara meira frelsi? Kristín Hrefna Halldórsdóttir Skoðun Er yfirvöldum alveg sama um fólk á bifhjólum? Njáll Gunnlaugsson Skoðun Betri hellir, stærri kylfur? Ingvar Þóroddsson Skoðun Málið er dautt (A Modest Proposal) Skoðun Líttupp - ertu að missa af einhverju? Skúli Bragi Geirdal Skoðun Skoðun Skoðun Vísindin geta læknað krabbamein en ekki grænmetissafar og kaffistólpípur Dögg Guðmundsdóttir,Guðrún Nanna Egilsdóttir,Vilborg Kolbrún Vilmundardóttir skrifar Skoðun Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar Skoðun Er yfirvöldum alveg sama um fólk á bifhjólum? Njáll Gunnlaugsson skrifar Skoðun Ekki mamman í hópnum - leiðtoginn í hópnum Katrín Ásta Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Rannsóknarnefnd styrjalda Gunnar Einarsson skrifar Skoðun Börn eiga ekki heima í fangelsi Tótla I. Sæmundsdóttir skrifar Skoðun Aðförin að einkabílnum eða bara meira frelsi? Kristín Hrefna Halldórsdóttir skrifar Skoðun Kvöld sem er ekki bara fyrir börnin Alicja Lei skrifar Skoðun Verkakonur samtímans – og nýtt skeið í kvennabaráttu! Guðrún Margrét Guðmundsdóttir,Aleksandra Leonardsdóttir skrifar Skoðun Málið er dautt (A Modest Proposal) skrifar Skoðun Femínísk utanríkisstefna: aukin samstaða og aðgerðir Guillaume Bazard skrifar Skoðun Hagsmunir flugrekstrar á Íslandi eru miklir Jóhannes Bjarni Guðmundsson skrifar Skoðun Þjónn, það er bakslag í beinasoðinu mínu Hlédís Maren Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Samhljómur á meðal ÍSÍ og Íslandsspila um endursköpun spilaumhverfisins Ingvar Örn Ingvarsson skrifar Skoðun Kvennabarátta á tímum bakslags Tatjana Latinovic skrifar Skoðun Líttupp - ertu að missa af einhverju? Skúli Bragi Geirdal skrifar Skoðun Betri hellir, stærri kylfur? Ingvar Þóroddsson skrifar Skoðun Er loftslagskvíðinn horfinn? Sonja Huld Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Okur fákeppni og ofurvextir halda uppi verðbólgu Þorsteinn Sæmundsson skrifar Skoðun Óverjandi framkoma við fyrirtæki Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Viljum við læra af sögunni eða endurtaka hana? Arndís Anna Kristínardóttir Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Réttlæti hins sterka. Þegar vitleysan í dómsal slær allt út Jörgen Ingimar Hansson skrifar Skoðun Sameiginlegt sundkort fyrir höfuðborgarsvæðið – löngu tímabært Þórdís Lóa Þórhallsdóttir skrifar Skoðun Frá Peking 1995 til 2025: Samstarf, framþróun og ný heimsskipan Karl Héðinn Kristjánsson skrifar Skoðun Ástarsvik ein tegund ofbeldis gegn eldra fólki Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Lítil bleik slaufa kemur miklu til leiðar Halla Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Fræ menntunar – frá Froebel til Jung Kristín Magdalena Ágústsdóttir skrifar Skoðun 1500 vanvirk ungmenni í Reykjavík Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Hvað eiga kaffihúsin á 18. öld á Englandi og gervigreind sameiginlegt? Stefán Atli Rúnarsson skrifar Skoðun Að hafa trú á samfélaginu Hjálmar Bogi Hafliðason skrifar Sjá meira
Reglulega heyrum við af hinum ýmsu atriðum sem eru til þess fallin að ógna lýðræðinu. Fjölmiðlar, samfélagsmiðlar, afskipti erlendra ríkja, lélegt læsi, kvótakerfið, öfgahópar ýmsir, og svo mætti lengi telja. Hér langar mig að vekja athygli á einu slíku atriði, þótt ekki skuli gengið svo langt að kalla það ógn við lýðræðið. Í grunninn byggir íslensk stjórnskipan á þrígreiningu ríkisvaldsins. Þingmenn setja lög, stjórnvöld framkvæma lög og dómstólar leiða til lykta ágreining um lög. Fyrirkomulagið sem við búum við byggir að auki á því að borgarar megi gera allt sem lög banna ekki, en stjórnvöld aðeins það sem lög leyfa eða áskilja. Kerfið allt byggir á þeirri grundvallarreglu að valdi fylgi ábyrgð. Mislíki kjósendum hvernig kjörnir fulltrúar fara með valdið sem þeim er fengið, geta þeir, einu sinni á fjögurra ára fresti, oftar þegar vindar blása þannig, dregið þá til ábyrgðar. Fyrst gegnum prófkjör og síðar í kjörklefanum. Með tveimur strikum, krotuðum með vel ydduðu ritblýi, getur kjósandi látið í ljós hvort honum þyki þyki fýsilegt að frambjóðandi hafi freistast til að spara sér nokkrar krónur með því að láta reyna á mörk almennra tekna og fjármagnstekna, og hvort slíkt sé betra eða verra en að eiga eign í lágskattaríki og gefa hana upp til skatts. Hvað finnst okkur um meðferð dómsmálaráðherra á lögmætisreglunni? Geta Píratar stjórnað landinu ef þeir geta ekki stjórnað eigin flokki? Sambærilegri lýðræðislegri ábyrgð er ekki til að dreifa gagnvart stjórnvöldum, þ.e. taki stjórnvald ákvörðun, setji reglur eða misbeiti valdi sínu, þá getur fólk illa beitt sér með beinum hætti til að breyta því. Í ljósi þessarar vöntunar á lýðræðislegri ábyrgð er bagalegt hve stór þáttur löggjafarvaldsins er óbeint hjá handhöfum framkvæmdavalds. Að breyta Wikipedia til að vinna rifrildi Flest þingmál, sem síðar verða að lögum, eru samin í ráðuneytum, stundum í samráði við þau stjórnvöld sem síðan sýsla með þau, hagsmunaaðila og almenning allan. Eftir setningu laganna er algengt að þau séu útfærð nánar með reglugerðum. Þegar málaflokkurinn kemur næst til endurskoðunar, geymir frumvarpið litla orðalagsbreytingu, en samkvæmt greinargerð er ekki um efnisbreytingu að ræða, heldur aðeins verið að færa ákvæði úr reglugerðum í lög. Ekki nóg með að ráðuneytin semji frumvörpin, heldur eru þau líka byrjuð að taka saman minnisblöð til að blessa eða fordæma breytingartillögur sem fastanefndum þingsins berast. Raunar á ég mér uppáhalds slíkt. Það er frá 12. júní sl. en þar sagði innviðaráðuneytið þinginu, að „í ljósi vilja löggjafans eins og hann kemur fram í frumvarpinu“, að aki maður rafhlaupahjóli drukkinn þá skuli það varða sekt. Eða með öðrum orðum, þetta er þinn vilji þótt við höfum samið frumvarpið. Það má deila um hvort slíkt sé fýsilegt, en slík tilraun gaslýsing er þó skömminni skárri en þegar stjórnvöld, í skjóli sérfræðiþekkingar sinnar, fara frjálslega með staðreyndir við meðferð þingmála. Þess þekkjast til að mynda dæmi, fleiri en eitt og fleiri en tvö, að fullyrt sé í greinargerð að tiltekin tillaga feli í sér litla eða enga breytingu, þegar raunin er að um talsverða stefnubreytingu er að ræða. Nú eða að fullyrt sé í greinargerð frumvarps, lögðu fram af fastanefnd en pantað af stjórnvaldi, að aðeins sé verið að „árétta meginreglu“, þegar raunin er að stjórnvöld höfðu verið gerð afturreka með fyrri framkvæmd. Því má líkja við að breyta Wikipedia grein til að vinna rifrildi. Þá eru enn ótalin öll þau tilvik þegar stjórnvöld láta reyna á hvað rúmast innan texta laga og breyta stjórnsýsluframkvæmd, sem jafnvel spannar áratugi, án þess að nokkrum lögum hafi verið breytt. Valdið þangað sem ábyrgðin hvílir Þrátt fyrir allt þá fer því fjarri að framangreint feli ávallt í sér slæmar ákvarðanir eða verið sé að ýja að því að stjórnvöld starfi ekki af heilindum. Þvert á móti. Þorri fyrrnefndra dæma, ekki án undantekninga þó, er dæmi um það að stjórnvöld séu að forða þingmönnum frá enn stærri glappaskotum. Þótt það sé góðra gjalda vert, og landi og þjóð eflaust til heilla, þá er slíkt, ef ekki í reynd í það minnsta í ásýnd, til þess fallið að útvatna löggjafarvaldið og færa vald til handhafa framkvæmdavalds, frá fólki sem fengið hefur lýðræðislegt umboð til lagasetningar. Þegar matvælaráðherrar keppast um að bæta Íslandsmetið í svívirðu stjórnarskrárvarinna réttinda án atrennu, þá er það eitthvað sem kjósendur geta sagt skoðun sína á. Sömu sögu er að segja af því þegar fastanefnd þingsins ákveður að endurskrifa frumvarp milli fyrstu og annarrar umræðu og presentera það sem breytingartillögu. Af tvennu illu er betra að slík obbossí séu kjörinna fulltrúa, þar sem þeir þurfa að standa kjósendum skil gjörða sinna. Það er þó ekki svo að þingmenn sjálfir séu stikkfrí í þessum efnum enda verið duglegir að hlýta fyrirmælum sérfræðinganna. Ekki má gleyma ráðherrum sem samhliða nýjum titli verða ósammála fortíðarútgáfunum af sjálfum sér, því ellegar myndi starfsfólk ráðuneytisins leggja niður störf og neita að semja frumvörpin þeirra. Að sama skapi virðist vart mega setja ný heildarlög án þess að koma á fót sjálfstæðri stofnun, sem skal sjá um að framkvæma lögin og móta stefnumarkandi meginreglur þingsins, allt í nafni faglegra og hlutlægra ákvarðana, sem byggja eiga á sérþekkingu en ekki pólitík. Þar skal valdið vera, en ábyrgðin áfram ráðherranna. Réttast væri að vald yrði að meginstefnu togað aftur þangað sem ábyrgðin hvílir og að þingmenn myndu rýna umsagnir og ráðgjöf stjórnvalda með sömu tortryggni annarra. Öðrum kosti er hætta á því að kjósendur upplifi það að atkvæði þeirra skipti minna máli en áður. Það má ekki gerast. Höfundur er áhugamaður um efni á Alþingisvefnum.
Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir Skoðun
Skoðun Vísindin geta læknað krabbamein en ekki grænmetissafar og kaffistólpípur Dögg Guðmundsdóttir,Guðrún Nanna Egilsdóttir,Vilborg Kolbrún Vilmundardóttir skrifar
Skoðun Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar
Skoðun Verkakonur samtímans – og nýtt skeið í kvennabaráttu! Guðrún Margrét Guðmundsdóttir,Aleksandra Leonardsdóttir skrifar
Skoðun Samhljómur á meðal ÍSÍ og Íslandsspila um endursköpun spilaumhverfisins Ingvar Örn Ingvarsson skrifar
Skoðun Viljum við læra af sögunni eða endurtaka hana? Arndís Anna Kristínardóttir Gunnarsdóttir skrifar
Skoðun Sameiginlegt sundkort fyrir höfuðborgarsvæðið – löngu tímabært Þórdís Lóa Þórhallsdóttir skrifar
Skoðun Frá Peking 1995 til 2025: Samstarf, framþróun og ný heimsskipan Karl Héðinn Kristjánsson skrifar
Skoðun Hvað eiga kaffihúsin á 18. öld á Englandi og gervigreind sameiginlegt? Stefán Atli Rúnarsson skrifar
Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir Skoðun