Græðgin, vísindin og spilakassarnir Kristján Jónasson, Alma Hafsteinsdóttir, Steinn Guðmundsson og Tryggvi Rúnar Brynjarsson skrifa 17. mars 2025 12:30 Á mánudaginn var efndu Samtök áhugafólks um spilafíkn (SÁS) og hópur kennara og nemenda til hádegisfundar á Þjóðminjasafninu. Þetta var fallegur dagur en fundarefnið var það ekki. Til umræðu var nefnilega spilafíkn og spilakassarekstur Háskóla Íslands. Til fundarins var boðað í aðdraganda rektorskjörs, en ljóst er að fjármögnun Háskólans með þessum hætti sætir vaxandi andstöðu jafnt utan veggja skólans sem innan þeirra. Alma Hafsteins, formaður Samtaka áhugafólks um spilafíkn, sagði frá þeirri samfélagslegu skömm sem fylgir spilafíkn og gerir það að verkum að raddir spilafíkla fá ekki að heyrast. Þetta kemur í veg fyrir að raunveruleg umræða eigi sér stað um spilakassarekstur Háskóla Íslands og þær alvarlegu samfélagslegu, efnahagslegu og heilsufarslegu afleiðingar sem af honum hljótast. Umræðan verður að snúast um reksturinn eins hann er, ekki eins og við vildum að hann væri. Og þá er grundvallaratriði að rætt sé um – og jafnframt hlustað á – þann fámenna hóp sem stendur vaktina við spilakassana með líf sitt og aleigu að veði og sér þannig Háskólanum fyrir tekjum. Þessi hlið rekstursins er kjarni málsins, sagði Alma. Hún minnti á að það væri „hægt að hætta“ og vísaði til þess þegar SÁÁ hætti rekstri spilakassa árið 2020. Vilji Háskólinn láta taka sig alvarlega fylgir hann í fótspor SÁÁ, lokar spilakössunum og einsetur sér í staðinn að verða leiðandi í umræðunni um skaðsemi þeirra. Hlutleysi er ekki í boði. Það er samþykki í reynd. Heather Wardle, prófessor og sérfræðingur í fjárhættuspilum við Glasgow-háskóla lagði áherslu á að spilakassar væru ekki hefðbundin afþreying. Þeir eru þannig hannaðir að spilarar gleyma stað og stund. Spilakassar eru að mörgu leyti ólíkir annarri söluvöru. Neyslunni eru engin líkamleg takmörk sett, eins og á t.d. við um matarfíkn og alkóhólisma. Hönnun kassanna er þannig að þeir ná neytandanum á sitt vald. Á sama tíma og neytandanum er meinað um mikilvægar upplýsingar – t.d. um verð vörunnar sem er óljóst og oft óútreiknanlegt – hefur rekstraraðilinn aðgang að ýmsum mikilvægum upplýsingum um neytandann. Heather taldi upp marga af eiginleikum hættulegustu spilakassanna: hraðan og óslitinn takt leiksins, sjónræna og hljóðræna örvun, reglulega umbun í formi bónusleikja, og blekkingar þar sem frestun á tapi er dulbúin sem sigur svo fátt eitt sé nefnt. Þess má geta að spilakassar Háskólans eru einmitt af þessari hættulegu gerð. Heather sagði enn fremur að rannsóknir sýndu að spilakassar væru ein hættulegasta tegund fjárhættuspila og sérstaklega hættulegir ungu fólki. Þeir fela í sér vanmetna og alvarlega hættu fyrir heilsu og velferð einstaklinga og samfélaga. Skaðinn er margvíslegur: allt frá neikvæðum áhrifum á efnahag, heilsu og geðheilsu, sambönd og fjölskyldur, til samfélagslegra og menningarlegra afleiðinga á borð við aukningu ofbeldis. Rannsóknir sem Heather vísaði til sýna fram á að meirihluti tekna fjárhættuspilafyrirtækja koma frá fámennum hópi spilara. Á bilinu 5–20% spilara standa undir áttatíu prósent teknanna, einmitt sá hópur sem glímir við spilafíkn. Hún benti á ástralska rannsókn sem sýndi að þegar spilakössum var fækkað í Vestur-Ástralíu þá minnkaði spilavandinn. Hún kom einnig inn á það hvernig spilakassarekstur stríðir gegn heimsmarkmiðum Sameinuðu þjóðanna um útrýmingu fátæktar (1), heilsu og vellíðan (3), jafnrétti kynjanna (5), góða atvinnu og hagvöxt (8) og aukinn jöfnuð (10). Hún lagði sérstaka áherslu á markmið 16 um frið, réttlæti og ábyrgar stofnanir. Spilakassarekstrinum fylgja meðal annars ofbeldisglæpir og skipulögð glæpastarfsemi. Þegar stofnanir sem varða almannahag njóta góðs af þessum rekstri verður erfitt að vinda ofan af honum. Slíkir hagsmunaárekstrar geta augljóslega grafið undan trausti á stofnunum á borð við háskóla. Að fundi loknum spurðum við Heather skriflega hvaða ráð hún gæfi rektorsframbjóðendum varðandi spilakassarekstur Háskólans. Svar hennar er svohljóðandi: „Þeir ættu að hætta þessari fjármögnun. Auk þess ættu þeir að styðja við stofnun opinna og aðgengilegra meðferðarúrræða fyrir alla þá sem hafa orðið fyrir skaða af völdum fjárhættuspila og taka þátt í vitundarvakningu um skaðsemi fjárhættuspila. Það verður að rjúfa vítahring skammar og útskúfunar til að hjálpa því fólki sem þarf á hjálp að halda.“ Lenya Rún Taha Karim lögfræðingur og fyrrum stúdentaráðsliði sagði frá tveimur tillögum sem hún hefur lagt fram um lokun spilakassa, í stúdentaráði þar sem hún var í minnihluta, og á Alþingi sem varaþingmaður. Í stúdentaráði var tillagan samþykkt eftir talsverðar umræður en á þingi vildi fólk ekki leggjast gegn þeim „ósnertanlegu“ stofnunum sem reiða sig á rekstur spilakassa: Rauða krossinum, Landsbjörg og Háskóla Íslands. Hún minnti á að stúdentar hefðu öfluga rödd og að hún teldi að mikill meirihluti þeirra vildi láta loka kössunum. Það væri fráleitt að Háskólinn, sem segist vera siðlegur, skuli reiða sig á spilakassa. Kristján Jónasson, prófessor við Háskóla Íslands, sagði frá aðdraganda þess að rekstur spilakassanna hófst árið 1993, sem var samdráttur í tekjum Happdrættis Háskóla Íslands um þriðjung í kreppunni árin 1990–1992. Hlutfall kassanna í tekjunum var hóflegt í fyrstu en hefur smám saman verið að aukast og er nú um 80%. Hlutur Háskólans á spilakassamarkaði hefur farið vaxandi, úr 55% 2014 í 74% 2023. Tekjurnar voru 3 milljarðar 2023 en rekstrarkostnaður rúmur helmingur af þeim. Kristján sagði frá útreikningum sínum sem sýna að 40% teknanna koma frá 350 spilafíklum sem tapi að jafnaði rúmum þremur og hálfri milljón árlega og 60% komi frá alls 3000 manns sem tapi að jafnaði 600 þúsundum á ári. Aðrir Íslendingar spili ekki í spilakössum HÍ. Kristján las síðan lokaorð skýrslu starfshóps á vegum rektors frá 2021 um álitaefni tengd tekjuöflun Happdrættisins. Þau eru afgerandi: helsta menntastofnun okkar verði að taka tillit til nýjustu rannsókna á áhrifum spilakassa og grípa tafarlaust til aðgerða. Skýrslunni var stungið undir stól. Hann sagði líka frá Gallup-könnun frá 2020 þar sem 86% handahófsúrtaks sögðust fylgjandi því að slökkt væri á spilakössunum til frambúðar. Yfirstjórn Háskóla Íslands getur ekki haldið áfram að geyma hausinn í sandinum. Tilraunastarfsemi HÍ með þessa viðkvæmu hópa í samfélaginu hefur valdið miklu meiri skaða en ábata. Við krefjumst þess að nýr rektor taki mark á nýjustu rannsóknum, loki spilakössunum og sendi þá þangað sem þeir eiga heima, á Þjóðminjasafnið. Kristján Jónasson prófessor við HÍ Alma Hafsteins formaður SÁS Steinn Guðmundsson prófessor við HÍ Tryggvi Rúnar Brynjarsson doktorsnemi í HÍ Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Rektorskjör við Háskóla Íslands Háskólar Skóla- og menntamál Alma Hafsteinsdóttir Tryggvi Rúnar Brynjarsson Mest lesið Halldór 06.09.2025 Halldór Getur þjóð orðið of rík? – Ádeila frá Noregi sem getur átt við um Ísland Júlíus Valsson Skoðun Fólk í sárum veldur tárum Árni Sigurðsson Skoðun Umfjöllun Kastljóss Þorgrímur Sigmundsson Skoðun Sveitarstjórn Grímsnes- og Grafningshrepps reynir að skrá fólk út úr samfélaginu Guðrún M. Njálsdóttir,Ragna Ívarsdóttir,Þröstur Sverrisson Skoðun Akademískt frelsi og grátur í draumum Viðar Hreinsson Skoðun Austurland situr eftir þrátt fyrir fjórðung vöruútflutningstekna Berglind Harpa Svavarsdóttir Skoðun Útgerðin skuldar okkur skýringar Guðmundur Helgi Þórarinsson Skoðun Að útrýma menningu og þjóð Dagrún Ósk Jónsdóttir,Esther Ösp Valdimarsdóttir,Snædís Sunna Thorlacius Skoðun Sakborningur hjá saksóknara Páll Steingrímsson Skoðun Skoðun Skoðun Getur þjóð orðið of rík? – Ádeila frá Noregi sem getur átt við um Ísland Júlíus Valsson skrifar Skoðun Fólk í sárum veldur tárum Árni Sigurðsson skrifar Skoðun Sveitarstjórn Grímsnes- og Grafningshrepps reynir að skrá fólk út úr samfélaginu Guðrún M. Njálsdóttir,Ragna Ívarsdóttir,Þröstur Sverrisson skrifar Skoðun Akademískt frelsi og grátur í draumum Viðar Hreinsson skrifar Skoðun Skóli án aðgreiningar - tékklisti fyrir stjórnvöld til að gera betur Unnur Helga Óttarsdóttir,Anna Lára Steindal skrifar Skoðun Fjöldi kynja – treystir þú þér í samtalið með velferð barna að leiðarljósi? Böðvar Ingi Guðbjartsson skrifar Skoðun Ókeypis minnisblað fyrir Alþingi: Jafnrétti er ekki skoðun- en umræðan er það Sigríður Ásta Hauksdóttir skrifar Skoðun Segðu skilið við sektarkenndina Finnur Th. Eiríksson skrifar Skoðun Að útrýma menningu og þjóð Dagrún Ósk Jónsdóttir,Esther Ösp Valdimarsdóttir,Snædís Sunna Thorlacius skrifar Skoðun Lög um vinnu og virknimiðstöðvar Atli Már Haraldsson skrifar Skoðun Áfram Breiðholt og Kjalarnes! Skúli Helgason skrifar Skoðun Austurland situr eftir þrátt fyrir fjórðung vöruútflutningstekna Berglind Harpa Svavarsdóttir skrifar Skoðun Vesturlönd mega ekki leyfa Pútín að skrifa leikreglurnar Daði Freyr Ólafsson skrifar Skoðun Umfjöllun Kastljóss Þorgrímur Sigmundsson skrifar Skoðun Gulur september María Heimisdóttir skrifar Skoðun Kyn og vægi líkamans Gunnar Snorri Árnason skrifar Skoðun Sakborningur hjá saksóknara Páll Steingrímsson skrifar Skoðun Reiði á tímum allsnægta Jökull Gíslason skrifar Skoðun 60.000 auðir fermetrar Dagur B. Eggertsson skrifar Skoðun Kristinn átrúnaður á tímum þjóðarmorðs Bjarni Karlsson skrifar Skoðun Tölur segja ekki alla söguna Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Skólinn er ekki verksmiðja Kristinn Jón Ólafsson,Halldóra Mogensen skrifar Skoðun Enn úr sömu sveitinni Trausti Hjálmarsson skrifar Skoðun Palestínsk börn eiga betra skilið Anna Lúðvíksdóttir,Tótla I. Sæmundsdóttir skrifar Skoðun Stjórn Eflingar lýsir yfir samstöðu með palestínsku þjóðinni og fordæmir þjóðarmorð á Gaza Hópur stjórnarmanna í Eflingu skrifar Skoðun Þjóð gegn þjóðarmorði – stéttarfélög hvetja til þátttöku Hópur formanna stéttarfélaga skrifar Skoðun Umferðaröryggi barna í Kópavogi Eydís Inga Valsdóttir skrifar Skoðun Öll dýrin í skóginum eiga að vera vinir Árni Sigurðsson skrifar Skoðun Hvar er pabbi? Og aðrir stríðsglæpir Ísraels Þórhildur Sunna Ævarsdóttir skrifar Skoðun Meira að segja Evrópusambandið Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Sjá meira
Á mánudaginn var efndu Samtök áhugafólks um spilafíkn (SÁS) og hópur kennara og nemenda til hádegisfundar á Þjóðminjasafninu. Þetta var fallegur dagur en fundarefnið var það ekki. Til umræðu var nefnilega spilafíkn og spilakassarekstur Háskóla Íslands. Til fundarins var boðað í aðdraganda rektorskjörs, en ljóst er að fjármögnun Háskólans með þessum hætti sætir vaxandi andstöðu jafnt utan veggja skólans sem innan þeirra. Alma Hafsteins, formaður Samtaka áhugafólks um spilafíkn, sagði frá þeirri samfélagslegu skömm sem fylgir spilafíkn og gerir það að verkum að raddir spilafíkla fá ekki að heyrast. Þetta kemur í veg fyrir að raunveruleg umræða eigi sér stað um spilakassarekstur Háskóla Íslands og þær alvarlegu samfélagslegu, efnahagslegu og heilsufarslegu afleiðingar sem af honum hljótast. Umræðan verður að snúast um reksturinn eins hann er, ekki eins og við vildum að hann væri. Og þá er grundvallaratriði að rætt sé um – og jafnframt hlustað á – þann fámenna hóp sem stendur vaktina við spilakassana með líf sitt og aleigu að veði og sér þannig Háskólanum fyrir tekjum. Þessi hlið rekstursins er kjarni málsins, sagði Alma. Hún minnti á að það væri „hægt að hætta“ og vísaði til þess þegar SÁÁ hætti rekstri spilakassa árið 2020. Vilji Háskólinn láta taka sig alvarlega fylgir hann í fótspor SÁÁ, lokar spilakössunum og einsetur sér í staðinn að verða leiðandi í umræðunni um skaðsemi þeirra. Hlutleysi er ekki í boði. Það er samþykki í reynd. Heather Wardle, prófessor og sérfræðingur í fjárhættuspilum við Glasgow-háskóla lagði áherslu á að spilakassar væru ekki hefðbundin afþreying. Þeir eru þannig hannaðir að spilarar gleyma stað og stund. Spilakassar eru að mörgu leyti ólíkir annarri söluvöru. Neyslunni eru engin líkamleg takmörk sett, eins og á t.d. við um matarfíkn og alkóhólisma. Hönnun kassanna er þannig að þeir ná neytandanum á sitt vald. Á sama tíma og neytandanum er meinað um mikilvægar upplýsingar – t.d. um verð vörunnar sem er óljóst og oft óútreiknanlegt – hefur rekstraraðilinn aðgang að ýmsum mikilvægum upplýsingum um neytandann. Heather taldi upp marga af eiginleikum hættulegustu spilakassanna: hraðan og óslitinn takt leiksins, sjónræna og hljóðræna örvun, reglulega umbun í formi bónusleikja, og blekkingar þar sem frestun á tapi er dulbúin sem sigur svo fátt eitt sé nefnt. Þess má geta að spilakassar Háskólans eru einmitt af þessari hættulegu gerð. Heather sagði enn fremur að rannsóknir sýndu að spilakassar væru ein hættulegasta tegund fjárhættuspila og sérstaklega hættulegir ungu fólki. Þeir fela í sér vanmetna og alvarlega hættu fyrir heilsu og velferð einstaklinga og samfélaga. Skaðinn er margvíslegur: allt frá neikvæðum áhrifum á efnahag, heilsu og geðheilsu, sambönd og fjölskyldur, til samfélagslegra og menningarlegra afleiðinga á borð við aukningu ofbeldis. Rannsóknir sem Heather vísaði til sýna fram á að meirihluti tekna fjárhættuspilafyrirtækja koma frá fámennum hópi spilara. Á bilinu 5–20% spilara standa undir áttatíu prósent teknanna, einmitt sá hópur sem glímir við spilafíkn. Hún benti á ástralska rannsókn sem sýndi að þegar spilakössum var fækkað í Vestur-Ástralíu þá minnkaði spilavandinn. Hún kom einnig inn á það hvernig spilakassarekstur stríðir gegn heimsmarkmiðum Sameinuðu þjóðanna um útrýmingu fátæktar (1), heilsu og vellíðan (3), jafnrétti kynjanna (5), góða atvinnu og hagvöxt (8) og aukinn jöfnuð (10). Hún lagði sérstaka áherslu á markmið 16 um frið, réttlæti og ábyrgar stofnanir. Spilakassarekstrinum fylgja meðal annars ofbeldisglæpir og skipulögð glæpastarfsemi. Þegar stofnanir sem varða almannahag njóta góðs af þessum rekstri verður erfitt að vinda ofan af honum. Slíkir hagsmunaárekstrar geta augljóslega grafið undan trausti á stofnunum á borð við háskóla. Að fundi loknum spurðum við Heather skriflega hvaða ráð hún gæfi rektorsframbjóðendum varðandi spilakassarekstur Háskólans. Svar hennar er svohljóðandi: „Þeir ættu að hætta þessari fjármögnun. Auk þess ættu þeir að styðja við stofnun opinna og aðgengilegra meðferðarúrræða fyrir alla þá sem hafa orðið fyrir skaða af völdum fjárhættuspila og taka þátt í vitundarvakningu um skaðsemi fjárhættuspila. Það verður að rjúfa vítahring skammar og útskúfunar til að hjálpa því fólki sem þarf á hjálp að halda.“ Lenya Rún Taha Karim lögfræðingur og fyrrum stúdentaráðsliði sagði frá tveimur tillögum sem hún hefur lagt fram um lokun spilakassa, í stúdentaráði þar sem hún var í minnihluta, og á Alþingi sem varaþingmaður. Í stúdentaráði var tillagan samþykkt eftir talsverðar umræður en á þingi vildi fólk ekki leggjast gegn þeim „ósnertanlegu“ stofnunum sem reiða sig á rekstur spilakassa: Rauða krossinum, Landsbjörg og Háskóla Íslands. Hún minnti á að stúdentar hefðu öfluga rödd og að hún teldi að mikill meirihluti þeirra vildi láta loka kössunum. Það væri fráleitt að Háskólinn, sem segist vera siðlegur, skuli reiða sig á spilakassa. Kristján Jónasson, prófessor við Háskóla Íslands, sagði frá aðdraganda þess að rekstur spilakassanna hófst árið 1993, sem var samdráttur í tekjum Happdrættis Háskóla Íslands um þriðjung í kreppunni árin 1990–1992. Hlutfall kassanna í tekjunum var hóflegt í fyrstu en hefur smám saman verið að aukast og er nú um 80%. Hlutur Háskólans á spilakassamarkaði hefur farið vaxandi, úr 55% 2014 í 74% 2023. Tekjurnar voru 3 milljarðar 2023 en rekstrarkostnaður rúmur helmingur af þeim. Kristján sagði frá útreikningum sínum sem sýna að 40% teknanna koma frá 350 spilafíklum sem tapi að jafnaði rúmum þremur og hálfri milljón árlega og 60% komi frá alls 3000 manns sem tapi að jafnaði 600 þúsundum á ári. Aðrir Íslendingar spili ekki í spilakössum HÍ. Kristján las síðan lokaorð skýrslu starfshóps á vegum rektors frá 2021 um álitaefni tengd tekjuöflun Happdrættisins. Þau eru afgerandi: helsta menntastofnun okkar verði að taka tillit til nýjustu rannsókna á áhrifum spilakassa og grípa tafarlaust til aðgerða. Skýrslunni var stungið undir stól. Hann sagði líka frá Gallup-könnun frá 2020 þar sem 86% handahófsúrtaks sögðust fylgjandi því að slökkt væri á spilakössunum til frambúðar. Yfirstjórn Háskóla Íslands getur ekki haldið áfram að geyma hausinn í sandinum. Tilraunastarfsemi HÍ með þessa viðkvæmu hópa í samfélaginu hefur valdið miklu meiri skaða en ábata. Við krefjumst þess að nýr rektor taki mark á nýjustu rannsóknum, loki spilakössunum og sendi þá þangað sem þeir eiga heima, á Þjóðminjasafnið. Kristján Jónasson prófessor við HÍ Alma Hafsteins formaður SÁS Steinn Guðmundsson prófessor við HÍ Tryggvi Rúnar Brynjarsson doktorsnemi í HÍ
Sveitarstjórn Grímsnes- og Grafningshrepps reynir að skrá fólk út úr samfélaginu Guðrún M. Njálsdóttir,Ragna Ívarsdóttir,Þröstur Sverrisson Skoðun
Austurland situr eftir þrátt fyrir fjórðung vöruútflutningstekna Berglind Harpa Svavarsdóttir Skoðun
Að útrýma menningu og þjóð Dagrún Ósk Jónsdóttir,Esther Ösp Valdimarsdóttir,Snædís Sunna Thorlacius Skoðun
Skoðun Getur þjóð orðið of rík? – Ádeila frá Noregi sem getur átt við um Ísland Júlíus Valsson skrifar
Skoðun Sveitarstjórn Grímsnes- og Grafningshrepps reynir að skrá fólk út úr samfélaginu Guðrún M. Njálsdóttir,Ragna Ívarsdóttir,Þröstur Sverrisson skrifar
Skoðun Skóli án aðgreiningar - tékklisti fyrir stjórnvöld til að gera betur Unnur Helga Óttarsdóttir,Anna Lára Steindal skrifar
Skoðun Fjöldi kynja – treystir þú þér í samtalið með velferð barna að leiðarljósi? Böðvar Ingi Guðbjartsson skrifar
Skoðun Ókeypis minnisblað fyrir Alþingi: Jafnrétti er ekki skoðun- en umræðan er það Sigríður Ásta Hauksdóttir skrifar
Skoðun Að útrýma menningu og þjóð Dagrún Ósk Jónsdóttir,Esther Ösp Valdimarsdóttir,Snædís Sunna Thorlacius skrifar
Skoðun Austurland situr eftir þrátt fyrir fjórðung vöruútflutningstekna Berglind Harpa Svavarsdóttir skrifar
Skoðun Stjórn Eflingar lýsir yfir samstöðu með palestínsku þjóðinni og fordæmir þjóðarmorð á Gaza Hópur stjórnarmanna í Eflingu skrifar
Skoðun Þjóð gegn þjóðarmorði – stéttarfélög hvetja til þátttöku Hópur formanna stéttarfélaga skrifar
Sveitarstjórn Grímsnes- og Grafningshrepps reynir að skrá fólk út úr samfélaginu Guðrún M. Njálsdóttir,Ragna Ívarsdóttir,Þröstur Sverrisson Skoðun
Austurland situr eftir þrátt fyrir fjórðung vöruútflutningstekna Berglind Harpa Svavarsdóttir Skoðun
Að útrýma menningu og þjóð Dagrún Ósk Jónsdóttir,Esther Ösp Valdimarsdóttir,Snædís Sunna Thorlacius Skoðun