Tölum um endurhæfingu! Laufey Elísabet Gissurardóttir, Steinunn Bergmann og Þóra Leósdóttir skrifa 14. apríl 2025 11:33 Nú blasir við að loka þurfi geðendurhæfingarúrræði í Reykjavík sem hefur staðið ungu fólki á aldrinum 18-30 ára til boða síðustu ár. Þetta unga fólk á það sameiginlegt að falla undir svokallaðan NEET hóp, það eru þau sem ekki eru í vinnu, virkni eða námi. Um er að ræða ungmenni með fjölþættan vanda, eru á einhverfurófi eða eru með geðrænar áskoranir sem hamla í daglegu lífi. Þau hafa flest öll búið við félagslega einangrun um langt skeið, jafnvel þannig að þau loka sig af í herbergjum sínum og samskipti við aðra á heimilinu eru af skornum skammti. Að vera ung manneskja í slíkri stöðu er ógn við líf og heilsu. Hvað er endurhæfing? Alþjóðaheilbrigðismálastofnunin (WHO) gefur út skilgreiningu á endurhæfingu sem stuðst er við í flestum vestrænum löndum. Heilbrigðisstéttir sem koma að endurhæfingu leggja ríka áherslu á að endurhæfing þurfi að vera aðgengileg fólki á öllum aldri og með fjölbreyttar þarfir. Markmiðið er að efla færni og þátttöku í daglegum athöfnum og hlutdeild í samfélaginu - hvort heldur sem er í aðstæðum heima, í skóla, vinnu eða við tómstundaiðju. Endurhæfing á að vera valdeflandi samstarfsferli þar sem litið er á fulla þátttöku og hlutdeild í samfélaginu sem mannréttindi. Fagfélög heilbrigðisstétta hafa mörg hver bent á að skilgreining WHO sé of þröng og hugsanlega útilokandi fyrir suma hópa sem sannarlega þyrftu endurhæfingu. Í samráðsferli fyrir endurhæfingarstefnu stjórnvalda 2020 var til að mynda lögð til eftirfarandi skilgreining sem leiðarljós í stefnumörkun og mótun endurhæfingarþjónustu hér á landi: Endurhæfing miðar að því að efla líkamlega, andlega og félagslega færni fólks á öllum aldri sem býr við eða er hætt við færniskerðingu. Áhersla er lögð á sjálfstæði og sjálfræði fólks og möguleika þess á að lifa innihaldsríku lífi. Endurhæfing tekur mið af þörfum og aðstæðum hvers og eins og þeim umhverfisþáttum sem kunna að hamla þátttöku fólks í daglegu lífi og draga úr lífsgæðum þess. Endurhæfing er samstarfsverkefni notanda þjónustunnar, fagfólks og aðstandenda. Hún felur í sér skýr markmið og krefst samfellu og samræmdra aðgerða sem byggja á bestu þverfaglegu þekkingu og viðurkenndu verklagi. Hvað er þá starfsendurhæfing? WHO skilgreinir hana ekki sérstaklega og lítur svo á að hún sé hluti af heildrænni endurhæfingu með áherslu á að einstaklingar með heilsubrest eða færniskerðingar geti tekið þátt í vinnu eða virkni. Í nágrannalöndunum er samkomulag um það að starfsendurhæfing skuli fela í sér heildræna nálgun sem tekur til líkamlegra, andlegra og félagslegra þátta þannig að efla megi þátttöku fólks á vinnumarkaði. Mismunandi er eftir löndum hvaða stjórnvald ber ábyrgð á málaflokknum og fjármagnar starfsendurhæfingu sem slíka, en almennt er litið svo á að það sé sameiginlegt verkefni heilbrigðis- og félagsmálayfirvalda. Það má því vera ljóst að samþætting og samkomulag um ábyrgð, fjármögnun og fyrirkomulag þjónustunnar er nauðsynlegt. Er starfsendurhæfing heilbrigðisþjónusta? Í umræðunni undanfarnar vikur hafa komið fram ýmis sjónarmið um það hvað sé starfsendurhæfing og hvað ekki. Þeir ráðamenn sem eru í forsvari fyrir málaflokkinn halda því fram að starfsendurhæfing sé ekki heilbrigðisþjónusta og þess vegna eigi heilbrigðsráðuneytið ekki að fjármagna hana. Þessi einföldun er ekki hjálpleg og lýsir úreltri afstöðu. Eins og áður sagði er í dag litið svo á að starfsendurhæfing sé hluti af endurhæfingu enda miði hún ávallt að því að bæta færni og þátttöku viðkomandi einstaklings í samfélaginu. Til grundvallar liggur heilsubrestur eða færniskerðing sem í samspili við umhverfisþætti hamlar þátttöku á vinnumarkaði. Við bendum á að til þess að komast í starfsendurhæfingu hjá VIRK þarf vottorð um heilsubrest frá lækni. Þau sem veita þjónustu undir regnhlíf VIRK eru langflest heilbrigðismenntað fagfólk. Að auki þurfa þeir aðilar, sem til dæmis gera samninga við starfsendurhæfingarsjóðinn að hafa starfsleyfi og staðfestingu vegna stofureksturs frá Embætti landlæknis. Hvað er ekki heilbrigðisþjónusta hér? Hver er stefnan í endurhæfingarmálum? Lengi hefur verið bent á að hér á landi skorti heildstæða stefnu og samfellu í endurhæfingu það var því fagnaðarefni þegar Heilbrigðisráðuneytið birti tillögur að endurhæfingarstefnu 2020. Grípum niður í plaggið. Þar kemur meðal annars fram að ábyrgð á endurhæfingu hér á landi skiptist milli heilbrigðisráðherra annars vegar og félagsmálaráðherra hins vegar. WHO leggur á hinn bóginn til að endurhæfing sé öll á hendi heilbrigðismálayfirvalda. Það er alfarið stjórnsýsluleg ákvörðun hvernig málum er háttað hér á landi og stjórnkerfið ber ábyrgð á því að endurhæfingarþjónusta, hvaða nafni sem hún nefnist og hvar sem hún er veitt, sé aðgengileg því fólki sem á henni þarf að halda. Það er vissulega ákveðin hindrun fólgin í því að lagaákvæði um endurhæfingu eru á víð og dreif í kerfinu og falla ýmist undir heilbrigðis- eða félagsmálaráðuneyti. Árum saman hefur verið ákall, frá fagfólki og öðrum hagaðilum um skýra stefnu stjórnvalda, bætt skipulag og samhæfingu hvað varðar endurhæfingarmál hér á landi. Fagfólk og hagsmunasamtök hafa einnig bent á að sárlega vanti stefnumörkun og samþættingu í endurhæfingu fyrir fólk með öðruvísi taugaþroska og geðrænar áskoranir. Það er ekki boðlegt árið 2025 að ráðuneytin vísi hvert á annað! Tölvan segir nei Hvers vegna á að leggja Janus endurhæfingu niður? Jú, stjórnvöld hafa ákveðið að endurnýja ekki þríhliða samning sem gerður var milli Janusar, VIRK og Sjúkratrygginga Íslands, fyrir hönd heilbrigðisráðuneytisins haustið 2023. Samning um það að leggja sérstaka áherslu á faglega, heildræna nálgun og samfellu í endurhæfingarferli fyrir ungt fólk, enda þekkt úr rannsóknum að slíkt er vænlegast til árangurs. Að meðaltali hafa 56% skjólstæðinga Janusar endurhæfingar náð markmiðum sínum, ef horft er til síðustu þriggja ára og útskrifast í vinnu, nám eða virka atvinnuleit. Látið er að því liggja að Janus endurhæfing vilji ekki starfa með VIRK. Við spyrjum: Hver setur leikreglurnar? Það er faglega glórulaust að leggja niður endurhæfingarúrræði sem mætir þörfum þessa viðkvæma hóps, byggir á gagnreyndri þekkingu, áratuga reynslu og dýrmætum mannauði. Árangur Janusar er skýr, einstaklingum og samfélagi til hagsbóta. Sérstaklega í ljósi þess að einhverft fólk kemur víðast hvar að lokuðum dyrum þegar það leitar eftir geðheilbrigðisþjónustu. Þann 1. júní skellir Janus endurhæfing í lás. Hér er það greinilega kerfið sem ræður för og „tölvan segir nei!“ Við biðlum til beggja ráðherra sem bera ábyrgð á málaflokknum að hlusta á raddir skjólstæðinga, aðstandandenda og fagfólks, um að tryggja fjármagn til reksturs Janusar endurhæfingar sem allra fyrst. Höfundar eru fagfólk með áratuga reynslu af starfi með börnum og ungu fólki í viðkvæmri stöðu og aðstandendum þeirra. Laufey Elísabet Gissurardóttir, þroskaþjálfi Steinunn Bergmann, félagsráðgjafi Þóra Leósdóttir, iðjuþjálfi Heimildir og stuðningsefni: Háskólinn á Akureyri og Embætti landlæknis. (2015). Alþjóðlegt flokkunarkerfi um færni, fötlun og heilsu (ICF). Stutt útgáfa. https://iris.who.int/bitstream/handle/10665/42417/9789979952756_ice.pdf?sequence=11&isAllowed=y Janus endurhæfing (2025, mars). Saga Janusar endurhæfingar – tímalína.https://janus.is/frettasafn/saga-janusar-endurhaefingar-timalina Maribo T, Ibsen C, Thuesen J, Nielsen CV, Johansen JS, Vind AB (Red.). (2022). Hvidbog om rehabilitering, 1. udgave. Rehabiliteringsforum Danmark, Aarhus.https://www.rehabiliteringsforum.dk/siteassets/publikationer/publikationerlitteratur/hvidbog-2-udgave_180522-til-web.pdf Stjórnarráð Íslands. (2020). Endurhæfing: Tillögur að endurhæfingarstefnu.https://www.stjornarradid.is/library/04-Raduneytin/Heilbrigdisraduneytid/ymsar-skrar/Endurhaefing-tillogur-ad-stefnu_Sept2020.pdf Virk starfsendurhæfingarsjóður. (2011, febrúar). Hvað er starfsendurhæfing?https://www.virk.is/is/um-virk/upplysingar/frettir/hvad-er-starfsendurhaefing World Health Organization. (2019). Rehabilitation in health systems: guide for action. Geneva: World Health Organization. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Geðheilbrigði Einhverfa Mest lesið Barnasáttmáli fyrir öll börn Guðný Björk Eydal,Paola Carenas Skoðun Tjáningarfrelsi, gagnrýni og Snorri Másson Birgir Orri Ásgrímsson Skoðun Súrdeigsbrauð, ilmkjarnaolíur og Samtökin 78 Snorri Másson Skoðun Eins skýrt og það verður Jóna Hlíf Halldórsdóttir Skoðun Trollveiðar og veiðiráðgjöf Magnús Jónsson Skoðun Ójafnvægið sem heimurinn býr við – og skellur á Bakka Erna Bjarnadóttir Skoðun Gríðarlegir hagsmunir í húfi Sigurður Ingi Jóhannsson Skoðun Verður það að vera Ísrael? Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Hver borgar fyrir ódýrar lóðir? Sara Björg Sigurðardóttir Skoðun Þögnin sem skapaði ótta – arfleifð Þórarins í Sameyki Sigríður Svanborgardóttir Skoðun Skoðun Skoðun Barnasáttmáli fyrir öll börn Guðný Björk Eydal,Paola Carenas skrifar Skoðun Ójafnvægið sem heimurinn býr við – og skellur á Bakka Erna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Bensínstöðvardíll og Birkimelur Helgi Áss Grétarsson skrifar Skoðun Trollveiðar og veiðiráðgjöf Magnús Jónsson skrifar Skoðun Gríðarlegir hagsmunir í húfi Sigurður Ingi Jóhannsson skrifar Skoðun Skynsamleg forgangsröðun fjár Ragnhildur Jónsdóttir skrifar Skoðun Eins skýrt og það verður Jóna Hlíf Halldórsdóttir skrifar Skoðun Tjáningarfrelsi, gagnrýni og Snorri Másson Birgir Orri Ásgrímsson skrifar Skoðun Að sameinast fjölskyldu sinni Guðrún Brynjólfsdóttir skrifar Skoðun Þögnin sem skapaði ótta – arfleifð Þórarins í Sameyki Sigríður Svanborgardóttir skrifar Skoðun Súrdeigsbrauð, ilmkjarnaolíur og Samtökin 78 Snorri Másson skrifar Skoðun Eru forvarnir í hættu? Dagbjört Harðardóttir skrifar Skoðun Tveir alþingismenn og Gaza Sverrir Agnarsson skrifar Skoðun Hver borgar fyrir ódýrar lóðir? Sara Björg Sigurðardóttir skrifar Skoðun Erum við að lengja dauðann en ekki lífið? Ágúst Ólafur Ágústsson skrifar Skoðun Mikill munur á aðgengi að líknarmeðferð í Evrópu Kristín Lára Ólafsdóttir skrifar Skoðun Sumarið verður nýtt vel til uppbyggingar snjóflóðavarna Jóhann Páll Jóhannsson skrifar Skoðun Verður það að vera Ísrael? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Dýravernd - frumbyggjahættir Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Stórstraumsfjara mæld - HMS ráðþrota Magnús Guðmundsson skrifar Skoðun Sýnum fordómum ekki umburðarlyndi Snorri Sturluson skrifar Skoðun Landbúnaður á tímamótum – Við þurfum nýja stefnu Guðjón Sigurbjartsson skrifar Skoðun Sjómenn til hamingju! Lilja Rafney Magnúsdóttir skrifar Skoðun Leyfum mennskunni að sigra Anna Hildur Hildibrandsdóttir skrifar Skoðun Fjölskyldan fyrst Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Hvað er markaðsverð á fiski? Sverrir Haraldsson skrifar Skoðun Tími til kerfisbundinna breytinga í samfélagstúlkun – ákall til stjórnvalda Anna Karen Svövudóttir skrifar Skoðun Fæðing Ísraels - Líkum misþyrmt BIrgir Dýrfjörð skrifar Skoðun Við eigum allt. Af hverju finnst okkur samt vanta eitthvað? Valentina Klaas skrifar Skoðun Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir skrifar Sjá meira
Nú blasir við að loka þurfi geðendurhæfingarúrræði í Reykjavík sem hefur staðið ungu fólki á aldrinum 18-30 ára til boða síðustu ár. Þetta unga fólk á það sameiginlegt að falla undir svokallaðan NEET hóp, það eru þau sem ekki eru í vinnu, virkni eða námi. Um er að ræða ungmenni með fjölþættan vanda, eru á einhverfurófi eða eru með geðrænar áskoranir sem hamla í daglegu lífi. Þau hafa flest öll búið við félagslega einangrun um langt skeið, jafnvel þannig að þau loka sig af í herbergjum sínum og samskipti við aðra á heimilinu eru af skornum skammti. Að vera ung manneskja í slíkri stöðu er ógn við líf og heilsu. Hvað er endurhæfing? Alþjóðaheilbrigðismálastofnunin (WHO) gefur út skilgreiningu á endurhæfingu sem stuðst er við í flestum vestrænum löndum. Heilbrigðisstéttir sem koma að endurhæfingu leggja ríka áherslu á að endurhæfing þurfi að vera aðgengileg fólki á öllum aldri og með fjölbreyttar þarfir. Markmiðið er að efla færni og þátttöku í daglegum athöfnum og hlutdeild í samfélaginu - hvort heldur sem er í aðstæðum heima, í skóla, vinnu eða við tómstundaiðju. Endurhæfing á að vera valdeflandi samstarfsferli þar sem litið er á fulla þátttöku og hlutdeild í samfélaginu sem mannréttindi. Fagfélög heilbrigðisstétta hafa mörg hver bent á að skilgreining WHO sé of þröng og hugsanlega útilokandi fyrir suma hópa sem sannarlega þyrftu endurhæfingu. Í samráðsferli fyrir endurhæfingarstefnu stjórnvalda 2020 var til að mynda lögð til eftirfarandi skilgreining sem leiðarljós í stefnumörkun og mótun endurhæfingarþjónustu hér á landi: Endurhæfing miðar að því að efla líkamlega, andlega og félagslega færni fólks á öllum aldri sem býr við eða er hætt við færniskerðingu. Áhersla er lögð á sjálfstæði og sjálfræði fólks og möguleika þess á að lifa innihaldsríku lífi. Endurhæfing tekur mið af þörfum og aðstæðum hvers og eins og þeim umhverfisþáttum sem kunna að hamla þátttöku fólks í daglegu lífi og draga úr lífsgæðum þess. Endurhæfing er samstarfsverkefni notanda þjónustunnar, fagfólks og aðstandenda. Hún felur í sér skýr markmið og krefst samfellu og samræmdra aðgerða sem byggja á bestu þverfaglegu þekkingu og viðurkenndu verklagi. Hvað er þá starfsendurhæfing? WHO skilgreinir hana ekki sérstaklega og lítur svo á að hún sé hluti af heildrænni endurhæfingu með áherslu á að einstaklingar með heilsubrest eða færniskerðingar geti tekið þátt í vinnu eða virkni. Í nágrannalöndunum er samkomulag um það að starfsendurhæfing skuli fela í sér heildræna nálgun sem tekur til líkamlegra, andlegra og félagslegra þátta þannig að efla megi þátttöku fólks á vinnumarkaði. Mismunandi er eftir löndum hvaða stjórnvald ber ábyrgð á málaflokknum og fjármagnar starfsendurhæfingu sem slíka, en almennt er litið svo á að það sé sameiginlegt verkefni heilbrigðis- og félagsmálayfirvalda. Það má því vera ljóst að samþætting og samkomulag um ábyrgð, fjármögnun og fyrirkomulag þjónustunnar er nauðsynlegt. Er starfsendurhæfing heilbrigðisþjónusta? Í umræðunni undanfarnar vikur hafa komið fram ýmis sjónarmið um það hvað sé starfsendurhæfing og hvað ekki. Þeir ráðamenn sem eru í forsvari fyrir málaflokkinn halda því fram að starfsendurhæfing sé ekki heilbrigðisþjónusta og þess vegna eigi heilbrigðsráðuneytið ekki að fjármagna hana. Þessi einföldun er ekki hjálpleg og lýsir úreltri afstöðu. Eins og áður sagði er í dag litið svo á að starfsendurhæfing sé hluti af endurhæfingu enda miði hún ávallt að því að bæta færni og þátttöku viðkomandi einstaklings í samfélaginu. Til grundvallar liggur heilsubrestur eða færniskerðing sem í samspili við umhverfisþætti hamlar þátttöku á vinnumarkaði. Við bendum á að til þess að komast í starfsendurhæfingu hjá VIRK þarf vottorð um heilsubrest frá lækni. Þau sem veita þjónustu undir regnhlíf VIRK eru langflest heilbrigðismenntað fagfólk. Að auki þurfa þeir aðilar, sem til dæmis gera samninga við starfsendurhæfingarsjóðinn að hafa starfsleyfi og staðfestingu vegna stofureksturs frá Embætti landlæknis. Hvað er ekki heilbrigðisþjónusta hér? Hver er stefnan í endurhæfingarmálum? Lengi hefur verið bent á að hér á landi skorti heildstæða stefnu og samfellu í endurhæfingu það var því fagnaðarefni þegar Heilbrigðisráðuneytið birti tillögur að endurhæfingarstefnu 2020. Grípum niður í plaggið. Þar kemur meðal annars fram að ábyrgð á endurhæfingu hér á landi skiptist milli heilbrigðisráðherra annars vegar og félagsmálaráðherra hins vegar. WHO leggur á hinn bóginn til að endurhæfing sé öll á hendi heilbrigðismálayfirvalda. Það er alfarið stjórnsýsluleg ákvörðun hvernig málum er háttað hér á landi og stjórnkerfið ber ábyrgð á því að endurhæfingarþjónusta, hvaða nafni sem hún nefnist og hvar sem hún er veitt, sé aðgengileg því fólki sem á henni þarf að halda. Það er vissulega ákveðin hindrun fólgin í því að lagaákvæði um endurhæfingu eru á víð og dreif í kerfinu og falla ýmist undir heilbrigðis- eða félagsmálaráðuneyti. Árum saman hefur verið ákall, frá fagfólki og öðrum hagaðilum um skýra stefnu stjórnvalda, bætt skipulag og samhæfingu hvað varðar endurhæfingarmál hér á landi. Fagfólk og hagsmunasamtök hafa einnig bent á að sárlega vanti stefnumörkun og samþættingu í endurhæfingu fyrir fólk með öðruvísi taugaþroska og geðrænar áskoranir. Það er ekki boðlegt árið 2025 að ráðuneytin vísi hvert á annað! Tölvan segir nei Hvers vegna á að leggja Janus endurhæfingu niður? Jú, stjórnvöld hafa ákveðið að endurnýja ekki þríhliða samning sem gerður var milli Janusar, VIRK og Sjúkratrygginga Íslands, fyrir hönd heilbrigðisráðuneytisins haustið 2023. Samning um það að leggja sérstaka áherslu á faglega, heildræna nálgun og samfellu í endurhæfingarferli fyrir ungt fólk, enda þekkt úr rannsóknum að slíkt er vænlegast til árangurs. Að meðaltali hafa 56% skjólstæðinga Janusar endurhæfingar náð markmiðum sínum, ef horft er til síðustu þriggja ára og útskrifast í vinnu, nám eða virka atvinnuleit. Látið er að því liggja að Janus endurhæfing vilji ekki starfa með VIRK. Við spyrjum: Hver setur leikreglurnar? Það er faglega glórulaust að leggja niður endurhæfingarúrræði sem mætir þörfum þessa viðkvæma hóps, byggir á gagnreyndri þekkingu, áratuga reynslu og dýrmætum mannauði. Árangur Janusar er skýr, einstaklingum og samfélagi til hagsbóta. Sérstaklega í ljósi þess að einhverft fólk kemur víðast hvar að lokuðum dyrum þegar það leitar eftir geðheilbrigðisþjónustu. Þann 1. júní skellir Janus endurhæfing í lás. Hér er það greinilega kerfið sem ræður för og „tölvan segir nei!“ Við biðlum til beggja ráðherra sem bera ábyrgð á málaflokknum að hlusta á raddir skjólstæðinga, aðstandandenda og fagfólks, um að tryggja fjármagn til reksturs Janusar endurhæfingar sem allra fyrst. Höfundar eru fagfólk með áratuga reynslu af starfi með börnum og ungu fólki í viðkvæmri stöðu og aðstandendum þeirra. Laufey Elísabet Gissurardóttir, þroskaþjálfi Steinunn Bergmann, félagsráðgjafi Þóra Leósdóttir, iðjuþjálfi Heimildir og stuðningsefni: Háskólinn á Akureyri og Embætti landlæknis. (2015). Alþjóðlegt flokkunarkerfi um færni, fötlun og heilsu (ICF). Stutt útgáfa. https://iris.who.int/bitstream/handle/10665/42417/9789979952756_ice.pdf?sequence=11&isAllowed=y Janus endurhæfing (2025, mars). Saga Janusar endurhæfingar – tímalína.https://janus.is/frettasafn/saga-janusar-endurhaefingar-timalina Maribo T, Ibsen C, Thuesen J, Nielsen CV, Johansen JS, Vind AB (Red.). (2022). Hvidbog om rehabilitering, 1. udgave. Rehabiliteringsforum Danmark, Aarhus.https://www.rehabiliteringsforum.dk/siteassets/publikationer/publikationerlitteratur/hvidbog-2-udgave_180522-til-web.pdf Stjórnarráð Íslands. (2020). Endurhæfing: Tillögur að endurhæfingarstefnu.https://www.stjornarradid.is/library/04-Raduneytin/Heilbrigdisraduneytid/ymsar-skrar/Endurhaefing-tillogur-ad-stefnu_Sept2020.pdf Virk starfsendurhæfingarsjóður. (2011, febrúar). Hvað er starfsendurhæfing?https://www.virk.is/is/um-virk/upplysingar/frettir/hvad-er-starfsendurhaefing World Health Organization. (2019). Rehabilitation in health systems: guide for action. Geneva: World Health Organization.
Skoðun Tími til kerfisbundinna breytinga í samfélagstúlkun – ákall til stjórnvalda Anna Karen Svövudóttir skrifar
Skoðun Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir skrifar