Hækkun þeirra lágu? Eftirmáli endurupptöku og sýknudóms Tryggvi Rúnar Brynjarsson skrifar 1. október 2018 10:15 Síðastliðinn fimmtudag staðfesti Hæstiréttur að hafa í febrúar 1980 sakfellt afa minn, Tryggva Rúnar Leifsson, fyrir alvarlegan glæp sem hann framdi ekki. Nýjan dóm réttarins má líta á sem hápunkt yfirgripsmikils endurskoðunarferlis sem síbreytilegur og sundurleitur hópur fólks hefur unnið að árum saman – raunar allt frá því að upprunalega lögreglurannsóknin stóð enn yfir – þar sem lagt var af stað með að fletta ofan af falsmyndinni sem lögregla og fjölmiðlar settu fram um málið, og sýna í hennar stað ljóta ásjónu réttarmorða og mannréttindabrota. Það lærðist af biturri reynslu að eitthvað meiriháttar þyrfti til að opna málið að nýju fyrir dómstólum, þar sem í dýrsins eðli væri að læsa sig í loftþéttri vörn fyndi það fyrir utanaðkomandi þreifingum. Loks má nú segja að samanlagður þungi og kænska þessarar síðustu atlögu hafi borið tilsettan árangur, og bravó fyrir því. Endurskoðunin þarf samt ekki enda þar. Áður en minnisvarðinn um liðin átök harðnar langar mig að gera eina athugasemd við hlut afa míns í þeirri mynd sem nú er ráðandi, en sú mynd segir okkur sitthvað um afstöðu skaparans og jafnvel sinnuleysi þjóðfélagsins gagnvart þessum fallna syni þess. * Ímynd afa míns hefur nú gengist til fulls undir þá umbreytingu að hann birtist ekki lengur sem ofbeldisfullur gerandi heldur fórnarlamb. Og það hefði kannski verið allt og sumt ef ekki hefði verið fyrir það sérkenni þessa máls að það byggist á hugsunum fólks og frásögnum þess, andstæðum hlutlægra sönnunargagna. Því hefur verið talið nauðsynlegt á öllum stigum málsins að fara inn á afa míns persónulegasta svið, og leita þar að vísbendingum um sekt eða sakleysi hans. Á vegferð þeirri sem lauk í síðustu viku fannst afi minn í gervi hins barnalega einfeldnings sem bara vissi ekki betur, skildi ekki hvað hann hafði komið sér út í með því að játa á sig glæpinn, þar sem áður fyrr hafði fundist heilalaust handbendi einhverrar 19 ára Charles Manson fígúru. Hiklaust vísuðu réttarsálfræðingar og lögmenn okkar tíma þannig í persónuleika- og greindarpróf sem lögð voru fyrir afa minn sumarið 1976 – eftir að hann hafði setið í einangrun í hálft ár – sem sýndu að hann væri „illa greindur og haldinn miklum persónuleikagöllum“, dómgreind hans væri „léleg“ og hann haldinn kvíða og vanmetakennd, auk þess sem hann hafi verið háður vímuefnum frá unglingsaldri. En rannsóknir hafa sýnt, skrifa sérfræðingarnir, að „slíkt sambland ... auki líkur á fölskum játningum við yfirheyrslur hjá lögreglu.“ Í opinberri umræðu hefur nægt að stilla honum upp sem smáglæpamanni sem leiddist út af beinu brautinni ungur að árum, en þá týpu geta flestir landsmenn líklega sætt sig við. Glögglega má hér sjá hvernig sömu hráefni og voru tínd til gegn afa mínum á sínum tíma – fordómafullar og niðrandi staðhæfingar um lífshlaup hans og persónu – hafa verið grafin upp og endurnýtt, nema í þetta skiptið meðhöndluð þannig að þau geti verið honum sjálfum „til hagsbóta“. * Sem sýnileg einkenni í hegðun manneskju eru undirokun, smánun og raddleysi ósamrýmanleg þeirri minningu sem afi minn, nafni minn, skildi eftir í minni vitund, en ég var 16 ára þegar hann dó. Fyrir mér var hann miðja alheimsins, kjölfesta tilverunnar, hetjan í sögunni. Ekki vegna þeirra þrauta sem hann hafði þolað – þeim var ætíð haldið frá mér meðan hann lifði – heldur einfaldlega vegna þess hve miklum styrk og persónutöfrum hann bjó yfir. Skilningsvit mín sem ungs drengs voru ekki albiluð. Ég held ég hafi skilið afa minn ágætlega. Raunar voru það frumgögn einmitt úr þessu máli sem staðfestu fyrir mér hverskyns mann hann hafði að geyma, en um dagbækurnar sem hann hélt í einangrun skrifaði ég meistararitgerðina mína í sagnfræði. Umfram allt festa dagbækurnar á blað magnaða persónuumbreytingu í samhengi lífs höfundarins, og sýna ekkert ef ekki visku og þroska, sem birtist í daglegri sjálfsuppbyggingu, æðruleysi og þolinmæði gagnvart sér og öðrum. Mín kenning er sú að ef dagbækur hans hefðu í þessu ferli fengið þá athygli og grannskoðun sem þær að mínu mati gefa tilefni til þá hefði eitthvað annað verið dregið úr þeim en það sem við höfum hingað til séð í hverri skýrslunni á fætur annarri: buguð sál, fáfræði og máttleysi. En til þess að hljóta slíka athygli þarf líklega að liggja fyrir að hugsanir manns skipti einhverju máli. Og það virðast skrif afa míns ekki hafa gert nema að því takmarkaða leyti sem hægt var að nota þau til stuðnings félagslega brýnnar rannsóknartilgátu. * Því fer fjarri að hér með heimti ég að minningu afa míns sé haldið ómengaðri, áru hans einhvernveginn hreinni. Þessar ábendingar snúast um það hvernig við virkjum líf eða leifar einstaklinga eftir því sem hentar hverju sinni. Þetta er lexía í því hversu erfitt það er – og mæta gagnslaust að reyna – að skila þessum sömu lífum til síns heima, þar sem þau geta verið í friði, eftir að þau hafa verið gerð að lítilvægum peðum í stórkarlaskák, ófús og óafvitandi. Auðvitað er það gilt, sem manni hefur verið margtjáð, að í réttarsal sé sýkna stærsti sigur sem sakborningar geta unnið, og það sé í eðli leiksins að menn beiti öllum tiltækum brögðum til að ná því markmiði. Og auðvitað snýst þetta líka um uppgjör dómskerfisins við sjálft sig. „Stóra myndin“ er mér ekki dulin. En þegar þau líf sem þetta mál tosaði inn í sitt svarta hol fá svo lítið vægi hlýtur að koma upp spurningin fyrir hvern þetta hefur þá allt saman verið gert. Hverjum líður betur með sjálfan sig þegar þetta er myndin sem sett er fram af fórnarlömbum málsins? Ég fagna því að forsætisráðherra boði að næstu skref stjórnvalda muni snúast um samtal og sættir við fórnarlömb þessa máls og aðstandendur þeirra, því það er kominn tími til að við fáum eitthvað um það að segja hvernig ástvina okkar verður minnst til framtíðar. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Guðmundar- og Geirfinnsmálin Tryggvi Rúnar Brynjarsson Mest lesið Hin dásamlega sturlun: Umræðan á Íslandi Davíð Bergmann Skoðun Við getum öll bjargað lífi Kristófer Kristófersson Skoðun Opið bréf til innviðaráðherra Eyjólfur Þorkelsson Skoðun Fyrir hvern erum við að byggja? Jóhanna Dýrunn Jónsdóttir Skoðun Það er heldur betur vitlaust gefið á Íslandi Jónas Yngvi Ásgrímsson Skoðun Að bjarga þjóð Jón Baldvin Hannibalsson Skoðun „Hristir í stoðum“ RÚV? Hermann Stefánsson Skoðun Að bera harm sinn í hljóði Gunnhildur Ólafsdóttir Skoðun Finnst ykkur þetta í lagi? Opinn pistill til heilbrigðisráðherra, landlæknis og forystu heilbrigðiskerfisins Steindór Þórarinsson Skoðun Tímamót í velferðarmálum: Nýtt örorkulífeyriskerfi tekur gildi Guðmundur Ingi Guðbrandsson Skoðun Skoðun Skoðun 90 milljarða vannýtt útflutningstækifæri Vilhjálmur Hilmarsson skrifar Skoðun Tvær sögur Egill Þ. Einarsson skrifar Skoðun Stærsta kjarabót öryrkja í áratugi Ingjibjörg Isaksen skrifar Skoðun Að bjarga þjóð Jón Baldvin Hannibalsson skrifar Skoðun Háskóli Íslands. Opinn og alþjóðlegur? Styrmir Hallsson,Abdullah Arif skrifar Skoðun Nýtt örorkulífeyriskerfi Inga Sæland skrifar Skoðun Það er heldur betur vitlaust gefið á Íslandi Jónas Yngvi Ásgrímsson skrifar Skoðun Að bera harm sinn í hljóði Gunnhildur Ólafsdóttir skrifar Skoðun Velferð sem virkar Guðrún Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Gleðileg ný fiskveiðiáramót …von eða ótti? Arnar Laxdal skrifar Skoðun „Hristir í stoðum“ RÚV? Hermann Stefánsson skrifar Skoðun Opið bréf til innviðaráðherra Eyjólfur Þorkelsson skrifar Skoðun Hin dásamlega sturlun: Umræðan á Íslandi Davíð Bergmann skrifar Skoðun Áhrif, evran, innviðir, öryggi Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Hugleiðing um rauð epli og skynjun veruleikans Gauti Páll Jónsson skrifar Skoðun Tumi þumall og blaðurmaðurinn Kristján Logason skrifar Skoðun Tímamót í velferðarmálum: Nýtt örorkulífeyriskerfi tekur gildi Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Stefnum á að veita 1000 börnum innblástur fyrir framtíðina Dr. Bryony Mathew skrifar Skoðun Samgönguáætlun – skuldbinding, ekki kosningaloforð skrifar Skoðun Menntun til framtíðar Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Við getum öll bjargað lífi Kristófer Kristófersson skrifar Skoðun Finnst ykkur þetta í lagi? Opinn pistill til heilbrigðisráðherra, landlæknis og forystu heilbrigðiskerfisins Steindór Þórarinsson skrifar Skoðun Menntastefna stjórnvalda – ferð án fyrirheits? Sigvaldi Egill Lárusson skrifar Skoðun Fyrir hvern erum við að byggja? Jóhanna Dýrunn Jónsdóttir skrifar Skoðun Beint og milliliðalaust Jón Steindór Valdimarsson skrifar Skoðun Áfengissala: Þrýstingur úr tveimur áttum Ögmundur Jónasson skrifar Skoðun Hver vill heyra um eitthvað jákvætt sem er gert í skólunum? Rakel Linda Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Enn af ferðum Angelu Müller. Eru erlendir ferðamenn afætur? BJarnheiður Hallsdóttir skrifar Skoðun Ég er íslensk – en samt séð sem eitthvað annað Sóley Lóa Smáradóttir skrifar Skoðun Hin yndislega aðlögun Gunnar Hólmsteinn Ársælsson skrifar Sjá meira
Síðastliðinn fimmtudag staðfesti Hæstiréttur að hafa í febrúar 1980 sakfellt afa minn, Tryggva Rúnar Leifsson, fyrir alvarlegan glæp sem hann framdi ekki. Nýjan dóm réttarins má líta á sem hápunkt yfirgripsmikils endurskoðunarferlis sem síbreytilegur og sundurleitur hópur fólks hefur unnið að árum saman – raunar allt frá því að upprunalega lögreglurannsóknin stóð enn yfir – þar sem lagt var af stað með að fletta ofan af falsmyndinni sem lögregla og fjölmiðlar settu fram um málið, og sýna í hennar stað ljóta ásjónu réttarmorða og mannréttindabrota. Það lærðist af biturri reynslu að eitthvað meiriháttar þyrfti til að opna málið að nýju fyrir dómstólum, þar sem í dýrsins eðli væri að læsa sig í loftþéttri vörn fyndi það fyrir utanaðkomandi þreifingum. Loks má nú segja að samanlagður þungi og kænska þessarar síðustu atlögu hafi borið tilsettan árangur, og bravó fyrir því. Endurskoðunin þarf samt ekki enda þar. Áður en minnisvarðinn um liðin átök harðnar langar mig að gera eina athugasemd við hlut afa míns í þeirri mynd sem nú er ráðandi, en sú mynd segir okkur sitthvað um afstöðu skaparans og jafnvel sinnuleysi þjóðfélagsins gagnvart þessum fallna syni þess. * Ímynd afa míns hefur nú gengist til fulls undir þá umbreytingu að hann birtist ekki lengur sem ofbeldisfullur gerandi heldur fórnarlamb. Og það hefði kannski verið allt og sumt ef ekki hefði verið fyrir það sérkenni þessa máls að það byggist á hugsunum fólks og frásögnum þess, andstæðum hlutlægra sönnunargagna. Því hefur verið talið nauðsynlegt á öllum stigum málsins að fara inn á afa míns persónulegasta svið, og leita þar að vísbendingum um sekt eða sakleysi hans. Á vegferð þeirri sem lauk í síðustu viku fannst afi minn í gervi hins barnalega einfeldnings sem bara vissi ekki betur, skildi ekki hvað hann hafði komið sér út í með því að játa á sig glæpinn, þar sem áður fyrr hafði fundist heilalaust handbendi einhverrar 19 ára Charles Manson fígúru. Hiklaust vísuðu réttarsálfræðingar og lögmenn okkar tíma þannig í persónuleika- og greindarpróf sem lögð voru fyrir afa minn sumarið 1976 – eftir að hann hafði setið í einangrun í hálft ár – sem sýndu að hann væri „illa greindur og haldinn miklum persónuleikagöllum“, dómgreind hans væri „léleg“ og hann haldinn kvíða og vanmetakennd, auk þess sem hann hafi verið háður vímuefnum frá unglingsaldri. En rannsóknir hafa sýnt, skrifa sérfræðingarnir, að „slíkt sambland ... auki líkur á fölskum játningum við yfirheyrslur hjá lögreglu.“ Í opinberri umræðu hefur nægt að stilla honum upp sem smáglæpamanni sem leiddist út af beinu brautinni ungur að árum, en þá týpu geta flestir landsmenn líklega sætt sig við. Glögglega má hér sjá hvernig sömu hráefni og voru tínd til gegn afa mínum á sínum tíma – fordómafullar og niðrandi staðhæfingar um lífshlaup hans og persónu – hafa verið grafin upp og endurnýtt, nema í þetta skiptið meðhöndluð þannig að þau geti verið honum sjálfum „til hagsbóta“. * Sem sýnileg einkenni í hegðun manneskju eru undirokun, smánun og raddleysi ósamrýmanleg þeirri minningu sem afi minn, nafni minn, skildi eftir í minni vitund, en ég var 16 ára þegar hann dó. Fyrir mér var hann miðja alheimsins, kjölfesta tilverunnar, hetjan í sögunni. Ekki vegna þeirra þrauta sem hann hafði þolað – þeim var ætíð haldið frá mér meðan hann lifði – heldur einfaldlega vegna þess hve miklum styrk og persónutöfrum hann bjó yfir. Skilningsvit mín sem ungs drengs voru ekki albiluð. Ég held ég hafi skilið afa minn ágætlega. Raunar voru það frumgögn einmitt úr þessu máli sem staðfestu fyrir mér hverskyns mann hann hafði að geyma, en um dagbækurnar sem hann hélt í einangrun skrifaði ég meistararitgerðina mína í sagnfræði. Umfram allt festa dagbækurnar á blað magnaða persónuumbreytingu í samhengi lífs höfundarins, og sýna ekkert ef ekki visku og þroska, sem birtist í daglegri sjálfsuppbyggingu, æðruleysi og þolinmæði gagnvart sér og öðrum. Mín kenning er sú að ef dagbækur hans hefðu í þessu ferli fengið þá athygli og grannskoðun sem þær að mínu mati gefa tilefni til þá hefði eitthvað annað verið dregið úr þeim en það sem við höfum hingað til séð í hverri skýrslunni á fætur annarri: buguð sál, fáfræði og máttleysi. En til þess að hljóta slíka athygli þarf líklega að liggja fyrir að hugsanir manns skipti einhverju máli. Og það virðast skrif afa míns ekki hafa gert nema að því takmarkaða leyti sem hægt var að nota þau til stuðnings félagslega brýnnar rannsóknartilgátu. * Því fer fjarri að hér með heimti ég að minningu afa míns sé haldið ómengaðri, áru hans einhvernveginn hreinni. Þessar ábendingar snúast um það hvernig við virkjum líf eða leifar einstaklinga eftir því sem hentar hverju sinni. Þetta er lexía í því hversu erfitt það er – og mæta gagnslaust að reyna – að skila þessum sömu lífum til síns heima, þar sem þau geta verið í friði, eftir að þau hafa verið gerð að lítilvægum peðum í stórkarlaskák, ófús og óafvitandi. Auðvitað er það gilt, sem manni hefur verið margtjáð, að í réttarsal sé sýkna stærsti sigur sem sakborningar geta unnið, og það sé í eðli leiksins að menn beiti öllum tiltækum brögðum til að ná því markmiði. Og auðvitað snýst þetta líka um uppgjör dómskerfisins við sjálft sig. „Stóra myndin“ er mér ekki dulin. En þegar þau líf sem þetta mál tosaði inn í sitt svarta hol fá svo lítið vægi hlýtur að koma upp spurningin fyrir hvern þetta hefur þá allt saman verið gert. Hverjum líður betur með sjálfan sig þegar þetta er myndin sem sett er fram af fórnarlömbum málsins? Ég fagna því að forsætisráðherra boði að næstu skref stjórnvalda muni snúast um samtal og sættir við fórnarlömb þessa máls og aðstandendur þeirra, því það er kominn tími til að við fáum eitthvað um það að segja hvernig ástvina okkar verður minnst til framtíðar.
Finnst ykkur þetta í lagi? Opinn pistill til heilbrigðisráðherra, landlæknis og forystu heilbrigðiskerfisins Steindór Þórarinsson Skoðun
Tímamót í velferðarmálum: Nýtt örorkulífeyriskerfi tekur gildi Guðmundur Ingi Guðbrandsson Skoðun
Skoðun Tímamót í velferðarmálum: Nýtt örorkulífeyriskerfi tekur gildi Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar
Skoðun Finnst ykkur þetta í lagi? Opinn pistill til heilbrigðisráðherra, landlæknis og forystu heilbrigðiskerfisins Steindór Þórarinsson skrifar
Skoðun Hver vill heyra um eitthvað jákvætt sem er gert í skólunum? Rakel Linda Kristjánsdóttir skrifar
Skoðun Enn af ferðum Angelu Müller. Eru erlendir ferðamenn afætur? BJarnheiður Hallsdóttir skrifar
Finnst ykkur þetta í lagi? Opinn pistill til heilbrigðisráðherra, landlæknis og forystu heilbrigðiskerfisins Steindór Þórarinsson Skoðun
Tímamót í velferðarmálum: Nýtt örorkulífeyriskerfi tekur gildi Guðmundur Ingi Guðbrandsson Skoðun