Ritstuldur, virðingarleysi og klúðursleg vinnubrögð Henry Alexander Henrysson skrifar 3. október 2022 07:02 Ég var á fundi erlendis fyrir nokkrum árum þar sem meðal annars var verið að ræða um skráningu siðareglna í háskólum. Umræður á fundinum voru býsna háfleygar og allir af vilja gerðir, en eins og á öllum góðum fundum voru samræðurnar í kaffihléum meira spennandi heldur en umræðurnar í fundarsalnum. Í einu hléinu átti ég áhugavert spjall við fulltrúa frá ónefndu landi í Austur-Evrópu. Hann hafði litla trú á því sem verið var að ræða á fundinum þótt hann ætlaði ekki að viðra þá skoðun sína nema þá óformlega við mig og aðra sem stóðu við kaffiveitingarnar. Hann taldi ekkert koma út úr því að hafa skráðar siðareglur og reglur um vísindalegt hátterni í háskólum, nema þá bara til að nota gegn berskjölduðum stúdentum og yngstu kynslóð háskólakennara. Honum þótti ljóst að þeir sem helst þyrftu að taka tillit til þessara reglna teldu sig yfir þær hafnar. Og svo nefndi hann ótal dæmi máli sínu til stuðnings, flest frá sínu heimalandi en önnur frá öðrum Evrópulöndum. Ég fór mjög hugsi inn í fundarsalinn að nýju. Viðmælandi minn var ekki að efast um gildi þess að virða reglur – bæði skráðar og óskráðar – sem segja okkur hvernig við eigum að bera okkur að til þess að ganga ekki á hagsmuni og rétt þeirra sem starfa á sama sviði og maður sjálfur. Hann var einfaldlega efins um að fólk sem telur sig geta komist upp með hvað sem er muni breyta hegðun sinni á þótt þeir fái leiðbeiningar um hvernig þeim ber að haga sér. Líklega hefur hann sitt hvað til síns máls en það breytir því ekki að við þurfum að stunda opna og öfluga umræðu um það hvernig við getum tryggt hagsmuni fólks sem lifir á hugviti sínu og sköpunarkrafti. Lagarammi er vissulega stór hluti af lausninni og hefur alltaf verið en slíkur rammi getur aldrei alveg dugað til að leiða öll mál til lykta sem koma upp. Miðvikudaginn 5. október næstkomandi munu Rithöfundasamband Íslands og Hagþenkir, félag höfunda fræðirita og kennslugagna standa saman að málþingi um höfundarétt í fyrirlestrasal Þjóðminjasafnsins. Málþingið hefst klukkan 15.oo. Þar munu prófessorarnir Jón Ólafsson og Jón Karl Helgason ásamt Sigrúnu Ingibjörgu Gísladóttur lögmanni hjá Rétti og Oddnýju Eir Ævarsdóttur rithöfundi flytja erindi um ritstuld, sæmdarrétt og vinnubrögð höfunda. Meðal atriða sem munu bera á góma eru tengsl höfundaréttar og siðfræði og mögulegur greinarmunur á gagnrýniverðum vinnubrögðum og siðferðilega ámælisverðu misferli. Tilefni málþingsins er ærið. Það er erfitt að ímynda sér mikilvægari hagsmuni þeirra sem byggja á hugviti sínu og sköpunargáfu heldur en að borin sé tilhlýðileg virðing fyrir verkum þeirra, til dæmis með því að nýta þau ekki í eigin þágu án eðlilegra tilvísana. Til að mynda er það óþolandi fyrir nokkurn höfund að sjá sitt eigið hugverk nýtt í verki annars höfundar, sérstaklega þegar viðkomandi þrætir fyrir að kannast við hvert hann hefur sótt hugmyndirnar. Þá er líka spurning hversu eðlilegt það getur talist að sjá verk manns tekið úr samhengi eða það látið standa fyrir eitthvað sem manni er þvert um geð þótt tilvísanir séu í lagi. Sæmdarréttur er mikilvægur þáttur höfundaréttar. Hugvit manns er í vissum skilningi framlenging á eigin persónu og ekki léttvægt að það sé tekið úr samhengi við upprunaleg markmið og ætlanir. Eitt atriði sem gleymist stundum í umræðum um ritstuld er að hagsmunir höfunda geta verið ólíkir. Ég segi stundum við nemendur mína þegar við ræðum um ritstuld að þeir skuli ekki láta það trufla dómgreind sína að hverfandi fjárhagslegir hagsmunir séu undir. Ritstuldur í akademísku umhverfi snýst gjarnan að miklu leyti um heiður og virðingu fremur en tekjur. Til dæmis er nemandi sem nýtir sér texta án þess að geta heimilda líklega mesta fórnarlambið sjálfur og sýnir sjálfum sér mestu vanvirðinguna. Háskólakennari á vesturströnd Bandaríkjanna fellur ekki af brimbrettinu sínu við að heyra af íslenskum háskólanema sem nýtti sér texta hans án tilvísana. Vissulega eru til dæmi um að lífsviðurværi og fjárhagslegir hagsmunir séu undir þegar ágreiningur er uppi innan akademísks umhverfis en það er þó sjaldgæft. Ég get mér til um að það sé ein ástæða þess hvers vegna slík mál enda sjaldan fyrir dómstólum. Fyrir höfunda handrita heimildamynda og kvikmynda, sem og höfunda fagurbókmennta, gegnir öðru máli. Fjárhagslegir hagsmunir vega þyngra í mörgum tilfellum og því líklega oftar leitað á náðir dómstóla. Hér þarf lagaramminn því að vera geirnegldur og framfylgjanlegur. En það þýðir þó ekki að sæmd og virðing sé þessum höfundum síður í huga. Það er ekki fjárhagslegur ávinningur sem rekur þau áfram. Það er ávallt óþolandi virðingarleysi þegar ekki er gerð grein fyrir uppruna hugmynda af heilindum. Hitt er svo annað mál að við getum öll gerst sek um mistök, klúðursleg vinnubrögð og jafnvel dómgreindarleysi. Það kemur jafnt fyrir handritshöfunda, rithöfunda, höfunda kennsluefnis og fræðibókahöfunda. Stundum gerum við okkur heldur ekki einfaldlega grein fyrir orsaka- og áhrifakeðju hugmynda. Og öðru hvoru gleymum við öll hvaða skyldur við berum gagnvart kollegum okkar, skyldur sem skráðum siðareglum er ætlað að minna okkur á. Hvernig best er að gangast við mistökum og biðjast afsökunar er hins vegar kannski ekki það sem við erum sérstaklega sterk í og gæti því verið mikilvægt umræðuefni á málþinginu. Höfundur er heimspekingur og situr í stjórn Hagþenkis, félags höfunda fræðirita og kennslugagna. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Henry Alexander Henrysson Bókmenntir Höfundarréttur Mest lesið Hin dásamlega sturlun: Umræðan á Íslandi Davíð Bergmann Skoðun Snorri Másson er ekki vandinn – hann er viðvörun Helen Ólafsdóttir Skoðun Okkar eigin Don Kíkóti Kjartan Jónsson Skoðun Persónudýrkun vinstrisins Trausti Breiðfjörð Magnússon Skoðun Reykjavík - barnvæn höfuðborg? Einar Þorsteinsson,Magnea Gná Jóhannsdóttir Skoðun Sýnum í verki að okkur er ekki sama Anna Sigga Jökuls Ragnheiðardóttir Skoðun Menntamorð – um gjöreyðingu menntakerfisins á Gaza sem liður í allsherjar þjóðarmorði Ísrael á Palestínumönnum Kristján Þór Sigurðsson Skoðun Öflugt atvinnulíf í Hafnarfirði Valdimar Víðisson Skoðun Öryggi geðheilbrigðis Guðrún Karls Helgudóttir Skoðun 90 milljarða vannýtt útflutningstækifæri Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun Skoðun Skoðun Rangfærslur um atburðina á Gaza Egill Þ. Einarsson skrifar Skoðun Öryggi geðheilbrigðis Guðrún Karls Helgudóttir skrifar Skoðun Mjóddin og pólitík pírata Helgi Áss Grétarsson skrifar Skoðun Okkar eigin Don Kíkóti Kjartan Jónsson skrifar Skoðun Sýnum í verki að okkur er ekki sama Anna Sigga Jökuls Ragnheiðardóttir skrifar Skoðun Snorri Másson er ekki vandinn – hann er viðvörun Helen Ólafsdóttir skrifar Skoðun Drúsar og hörmungarnar í Suwayda Armando Garcia skrifar Skoðun Hjarta samfélagsins í Þorlákshöfn slær við höfnina Grétar Ingi Erlendsson skrifar Skoðun Marserum fyrir jafnrétti í íþróttum Willum Þór Þórsson skrifar Skoðun Tímamóta umbætur í nýju kerfi almannatrygginga Huld Magnúsdóttir,Sigríður Dóra Magnúsdóttir,Unnur Sverrisdóttir,Vigdís Jónsdóttir skrifar Skoðun Öflugt atvinnulíf í Hafnarfirði Valdimar Víðisson skrifar Skoðun Persónudýrkun vinstrisins Trausti Breiðfjörð Magnússon skrifar Skoðun Menntamorð – um gjöreyðingu menntakerfisins á Gaza sem liður í allsherjar þjóðarmorði Ísrael á Palestínumönnum Kristján Þór Sigurðsson skrifar Skoðun Reykjavík - barnvæn höfuðborg? Einar Þorsteinsson,Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Magnús og hálfsannleikurinn Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Það sem gerist þegar formúlur og fordómar hafa of mikil áhrif Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Látum verkin tala fyrir börnin á Gaza Gunnar Axel Axelsson skrifar Skoðun 90 milljarða vannýtt útflutningstækifæri Vilhjálmur Hilmarsson skrifar Skoðun Tvær sögur Egill Þ. Einarsson skrifar Skoðun Stærsta kjarabót öryrkja í áratugi Ingjibjörg Isaksen skrifar Skoðun Að bjarga þjóð Jón Baldvin Hannibalsson skrifar Skoðun Háskóli Íslands. Opinn og alþjóðlegur? Styrmir Hallsson,Abdullah Arif skrifar Skoðun Nýtt örorkulífeyriskerfi Inga Sæland skrifar Skoðun Það er heldur betur vitlaust gefið á Íslandi Jónas Yngvi Ásgrímsson skrifar Skoðun Að bera harm sinn í hljóði Gunnhildur Ólafsdóttir skrifar Skoðun Velferð sem virkar Guðrún Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Gleðileg ný fiskveiðiáramót …von eða ótti? Arnar Laxdal skrifar Skoðun „Hristir í stoðum“ RÚV? Hermann Stefánsson skrifar Skoðun Opið bréf til innviðaráðherra Eyjólfur Þorkelsson skrifar Skoðun Hin dásamlega sturlun: Umræðan á Íslandi Davíð Bergmann skrifar Sjá meira
Ég var á fundi erlendis fyrir nokkrum árum þar sem meðal annars var verið að ræða um skráningu siðareglna í háskólum. Umræður á fundinum voru býsna háfleygar og allir af vilja gerðir, en eins og á öllum góðum fundum voru samræðurnar í kaffihléum meira spennandi heldur en umræðurnar í fundarsalnum. Í einu hléinu átti ég áhugavert spjall við fulltrúa frá ónefndu landi í Austur-Evrópu. Hann hafði litla trú á því sem verið var að ræða á fundinum þótt hann ætlaði ekki að viðra þá skoðun sína nema þá óformlega við mig og aðra sem stóðu við kaffiveitingarnar. Hann taldi ekkert koma út úr því að hafa skráðar siðareglur og reglur um vísindalegt hátterni í háskólum, nema þá bara til að nota gegn berskjölduðum stúdentum og yngstu kynslóð háskólakennara. Honum þótti ljóst að þeir sem helst þyrftu að taka tillit til þessara reglna teldu sig yfir þær hafnar. Og svo nefndi hann ótal dæmi máli sínu til stuðnings, flest frá sínu heimalandi en önnur frá öðrum Evrópulöndum. Ég fór mjög hugsi inn í fundarsalinn að nýju. Viðmælandi minn var ekki að efast um gildi þess að virða reglur – bæði skráðar og óskráðar – sem segja okkur hvernig við eigum að bera okkur að til þess að ganga ekki á hagsmuni og rétt þeirra sem starfa á sama sviði og maður sjálfur. Hann var einfaldlega efins um að fólk sem telur sig geta komist upp með hvað sem er muni breyta hegðun sinni á þótt þeir fái leiðbeiningar um hvernig þeim ber að haga sér. Líklega hefur hann sitt hvað til síns máls en það breytir því ekki að við þurfum að stunda opna og öfluga umræðu um það hvernig við getum tryggt hagsmuni fólks sem lifir á hugviti sínu og sköpunarkrafti. Lagarammi er vissulega stór hluti af lausninni og hefur alltaf verið en slíkur rammi getur aldrei alveg dugað til að leiða öll mál til lykta sem koma upp. Miðvikudaginn 5. október næstkomandi munu Rithöfundasamband Íslands og Hagþenkir, félag höfunda fræðirita og kennslugagna standa saman að málþingi um höfundarétt í fyrirlestrasal Þjóðminjasafnsins. Málþingið hefst klukkan 15.oo. Þar munu prófessorarnir Jón Ólafsson og Jón Karl Helgason ásamt Sigrúnu Ingibjörgu Gísladóttur lögmanni hjá Rétti og Oddnýju Eir Ævarsdóttur rithöfundi flytja erindi um ritstuld, sæmdarrétt og vinnubrögð höfunda. Meðal atriða sem munu bera á góma eru tengsl höfundaréttar og siðfræði og mögulegur greinarmunur á gagnrýniverðum vinnubrögðum og siðferðilega ámælisverðu misferli. Tilefni málþingsins er ærið. Það er erfitt að ímynda sér mikilvægari hagsmuni þeirra sem byggja á hugviti sínu og sköpunargáfu heldur en að borin sé tilhlýðileg virðing fyrir verkum þeirra, til dæmis með því að nýta þau ekki í eigin þágu án eðlilegra tilvísana. Til að mynda er það óþolandi fyrir nokkurn höfund að sjá sitt eigið hugverk nýtt í verki annars höfundar, sérstaklega þegar viðkomandi þrætir fyrir að kannast við hvert hann hefur sótt hugmyndirnar. Þá er líka spurning hversu eðlilegt það getur talist að sjá verk manns tekið úr samhengi eða það látið standa fyrir eitthvað sem manni er þvert um geð þótt tilvísanir séu í lagi. Sæmdarréttur er mikilvægur þáttur höfundaréttar. Hugvit manns er í vissum skilningi framlenging á eigin persónu og ekki léttvægt að það sé tekið úr samhengi við upprunaleg markmið og ætlanir. Eitt atriði sem gleymist stundum í umræðum um ritstuld er að hagsmunir höfunda geta verið ólíkir. Ég segi stundum við nemendur mína þegar við ræðum um ritstuld að þeir skuli ekki láta það trufla dómgreind sína að hverfandi fjárhagslegir hagsmunir séu undir. Ritstuldur í akademísku umhverfi snýst gjarnan að miklu leyti um heiður og virðingu fremur en tekjur. Til dæmis er nemandi sem nýtir sér texta án þess að geta heimilda líklega mesta fórnarlambið sjálfur og sýnir sjálfum sér mestu vanvirðinguna. Háskólakennari á vesturströnd Bandaríkjanna fellur ekki af brimbrettinu sínu við að heyra af íslenskum háskólanema sem nýtti sér texta hans án tilvísana. Vissulega eru til dæmi um að lífsviðurværi og fjárhagslegir hagsmunir séu undir þegar ágreiningur er uppi innan akademísks umhverfis en það er þó sjaldgæft. Ég get mér til um að það sé ein ástæða þess hvers vegna slík mál enda sjaldan fyrir dómstólum. Fyrir höfunda handrita heimildamynda og kvikmynda, sem og höfunda fagurbókmennta, gegnir öðru máli. Fjárhagslegir hagsmunir vega þyngra í mörgum tilfellum og því líklega oftar leitað á náðir dómstóla. Hér þarf lagaramminn því að vera geirnegldur og framfylgjanlegur. En það þýðir þó ekki að sæmd og virðing sé þessum höfundum síður í huga. Það er ekki fjárhagslegur ávinningur sem rekur þau áfram. Það er ávallt óþolandi virðingarleysi þegar ekki er gerð grein fyrir uppruna hugmynda af heilindum. Hitt er svo annað mál að við getum öll gerst sek um mistök, klúðursleg vinnubrögð og jafnvel dómgreindarleysi. Það kemur jafnt fyrir handritshöfunda, rithöfunda, höfunda kennsluefnis og fræðibókahöfunda. Stundum gerum við okkur heldur ekki einfaldlega grein fyrir orsaka- og áhrifakeðju hugmynda. Og öðru hvoru gleymum við öll hvaða skyldur við berum gagnvart kollegum okkar, skyldur sem skráðum siðareglum er ætlað að minna okkur á. Hvernig best er að gangast við mistökum og biðjast afsökunar er hins vegar kannski ekki það sem við erum sérstaklega sterk í og gæti því verið mikilvægt umræðuefni á málþinginu. Höfundur er heimspekingur og situr í stjórn Hagþenkis, félags höfunda fræðirita og kennslugagna.
Menntamorð – um gjöreyðingu menntakerfisins á Gaza sem liður í allsherjar þjóðarmorði Ísrael á Palestínumönnum Kristján Þór Sigurðsson Skoðun
Skoðun Tímamóta umbætur í nýju kerfi almannatrygginga Huld Magnúsdóttir,Sigríður Dóra Magnúsdóttir,Unnur Sverrisdóttir,Vigdís Jónsdóttir skrifar
Skoðun Menntamorð – um gjöreyðingu menntakerfisins á Gaza sem liður í allsherjar þjóðarmorði Ísrael á Palestínumönnum Kristján Þór Sigurðsson skrifar
Skoðun Það sem gerist þegar formúlur og fordómar hafa of mikil áhrif Matthildur Björnsdóttir skrifar
Menntamorð – um gjöreyðingu menntakerfisins á Gaza sem liður í allsherjar þjóðarmorði Ísrael á Palestínumönnum Kristján Þór Sigurðsson Skoðun