Af hverju hóflegan jöfnuð fremur en ójöfnuð? Guðmundur D. Haraldsson skrifar 12. desember 2024 13:00 Undanfarna tvo áratugi hefur umræða um ójöfnuð farið stigvaxandi í hinum vestræna heimi. Áhyggjur fólks og stofnana af auknum ójöfnuði hafa aukist mjög meðfram stigvaxandi ójöfnuði. Í umræðunni er mikið fjallað um tölur og hlutföll yfir ójöfnuð, minna er þó talað um af hverju ójöfnuður er óæskilegur og enn minna af hverju hóflegur jöfnuður er æskilegri. Hér ætla ég að fjalla um af hverju jöfnuður er æskilegur og af hverju umræðan og áhyggjurnar eru fullkomlega réttlætanlegar, og hvers vegna það er eðlilegt að leita leiða til að auka jöfnuð. Það er mikilvægt að við ígrundum þessar spurningar, því ójöfnuður á Íslandi er að aukast. Jöfnuður og samfélagsleg gæði Jöfnuður er oft metinn og mældur með Gini-stuðlinum. En jöfnuður er mun meira en bara mæling og tölur: Félagsvísindafólk hefur komist að því að jöfnuður er nokkuð sem fólk finnur fyrir í daglegu lífi og hefur áhrif á líf þess, þegar hann er yfir höfuð til staðar. Við finnum fyrir jöfnuði því í jafnari samfélögum er oft betra að lifa og lífið er auðveldara. Í jafnari samfélögum er auðveldara að láta launin duga fyrir reikningunum, mat og til að stofna fjölskyldu. Nám gengur greiðar fyrir sig. Atvinnumissir er ekki jafn þungbær. Og svo framvegis. Á sama hátt finnur fólk fyrir ójöfnuði í formi hindrana og erfiðleika við að lifa lífinu, erfiðar er að láta lífsins drauma rætast, stunda nám, stofna fjölskyldu og/eða fyrirtæki. Á Íslandi finnum við meira fyrir ójöfnuði en var, og mælingar á skiptingu auðs styðja það. Einkenni ójafnaðar eru farin að lita samfélagið. Skoðum stuttlega hvernig. Jöfnuður stuðlar að góðri heilsu. Í jafnari samfélögum er tíðni þunglyndis og fleiri geðsjúkdóma almennt lægri en í ójöfnum samfélögum. Sama gildir um offitu. Tengingin þarna á milli er í gegnum streituviðbrögð líkamans: Langtímastreita ýtir undir fitusöfnun líkamans og fær okkur til að borða fitu- og sykurríkari mat — hvort tveggja stuðlar að ofþyngd. Streita er vel þekktur áhættuþáttur í þunglyndi og öðrum geðrænum kvillum, þar sem langtímastreita smám saman leiðir til verri líðan. Bæði offita og þunglyndi breyta svo hegðun fólks, sem stuðlar að áframhaldandi vanda. Streita tengd ójöfnuði kemur til þegar daglegt líf er stráð hindrunum og erfiðleikum við að láta skyldur og væntingar ganga eftir svo mánuðum og árum skiptir. Í reynd túlka streitukerfi líkamans hindranir og erfiðleika af þessu tagi sem ógnanir, án þess að við fáum við það ráðið. Þá getur upphafist vítahringur sem erfitt er að losna úr. Við höfum sömuleiðis séð aukningu á tilfellum kulnunar í samfélaginu, sem einnig er sterklega tengd við streitu og kvíða. Það má segja að öryggi í víðum skilningi hverfi í ójöfnum samfélögum – ekkert má fara úrskeiðis. Allt þetta ætti að vera okkur umhugsunarefni þegar tíðni þessara vandamála hefur aukist á Íslandi, en ójöfnuður aukist einnig. Það er mikilvægt að hafa í huga að í jafnari samfélögum snýst þetta við: Daglegt líf gengur betur, auðveldara er að láta allt ganga upp, hvort sem það eru reikningar, nám eða að reka fyrirtæki – streituviðbrögð líkamans verða vægari og ekki jafn krónísk fyrir vikið. Vitanlega skiptir lífstíll fólks og mataræði máli, og þar höfum við öll visst val, en streituviðbrögðin hafa samt mikil áhrif á útkomuna. Þá skiptir einstaklingsmunur líka máli – en hér við erum að tala um heildina. Jöfnuður hefur einnig áhrif á aðra hluta lífsins: Félagstengsl og félagsstarf, traust á milli fólks og val á hverfi til búsetu. Í jafnari samfélögum eru sterkari félagstengsl og meira um félagsstarf – nokkuð sem stuðlar að góðri heilsu og lund – en í ójafnari samfélögum minna. Þá er traust á milli fólks meira í jafnari samfélögum, og minna um að ríkt fólk búi í kjörnum á tilteknum stöðum, jafnvel einangrað frá öðrum. Tengslin við jöfnuð eru flókin, en í stuttu máli veljum við okkur vini, maka og eigum frekar samskipti við fólk sem lifir nokkurn veginn sams konar lífi og við sjálf, félagslega og efnahagslega. Traust svo byggir á samskiptum. Þegar bilið er orðið of mikið gengur þetta allt erfiðlegar og löngunin minnkar. Á Íslandi höfum við staðið okkur nokkuð vel á þessum mælikvörðum undanfarna áratugi, en teikn eru nú um að okkur sé að hraka: Traust fer minnkandi – sem birtist m.a. í því að fólk býst stundum við að verða fyrir ofbeldi á götum úti, en líka í því að öryggisverðir í verslunum eru nú taldir sjálfsagðir. Vísir er að lakari félagstengingum hjá yngri kynslóðum og þá er mjög greinilegt að efnamesta fólk landsins er farið að velja að búa í tilteknum hverfum á meðan efnaminna fólk býr í öðrum. Undir niðri þessu öllu kraumar ójöfnuður sem hefur áhrif á hegðun okkar og val. Skiptum um kúrs Allt að framan ætti að valda okkur áhyggjum. Ójöfnuður er farinn að hafa áhrif á líf okkar. Og þótt við á Íslandi höfum um margt byggt okkur samfélag líkt og hin Norðurlöndin höfum við sætt okkur við meiri ójöfnuð en þau og löngum búið við lakara velferðarkerfi. Ójöfnuður á Íslandi sprettur m.a. af skattkerfi sem hyglir þeim ríkustu og erfiðum húsnæðismarkaði sem einnig þjónar þeim ríkustu mest. Þá er ójöfnuður búinn að aukast á hinum Norðurlöndunum líkt og hér – og vandamálin sem fylgja ójöfnuði fylgja einnig. Ójöfnuður hefur áhrif á samfélagið í heild sinni – líka efnað fólk. Í ójöfnum samfélögum finnur ríkasta fólkið til að mynda fyrir meiri kvíða en ríkt fólk í jafnari samfélögum, því er líka hættara við sjúkdómum, og þá sleppur enginn við hættuna sem stafar af auknu ofbeldi. Auk þess þarf allt samfélagið að bera aukinn kostnað af vandamálum sem stafa frá ójöfnuði, hvort sem það er með sköttum eða beinhörðum fjárútlátum einstaklinga. Því er jöfnuður líka hagur þeirra ríkustu. Við á Íslandi höfum verið á rangri braut síðastliðna þrjá áratugi hvað jöfnuð varðar. Ef við aukum jöfnuð munum við finna áhrifin af því fljótt. Skiptum um kúrs, áður en staðan versnar enn. Það er til mikils að vinna fyrir íslenskt samfélag af auknum jöfnuði. Helstu heimildir: Stefán Ólafsson og Arnaldur Sölvi Kristjánsson. Ójöfnuður á Íslandi. – Wilkinson, R. og Pickett, K. (2009/2010). The Spirit Level. – Wilkinson, R. og Pickett, K. (2019). The Inner Level. Höfundur er stjórnarmaður í Öldu - félagi um sjálfbærni og lýðræði, og er með BS-próf í sálfræði og MSc-gráðu í Cognitive & Decision Sciences frá University College London. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Guðmundur D. Haraldsson Mest lesið Gerir háskólanám þig að grunnskólakennara? Davíð Már Sigurðsson Skoðun Svargrein: Ísland á víst að íhuga aðild að ESB Ágúst Ólafur Ágústsson Skoðun Kirkjuklukkur hringja Bjarni Karlsson Skoðun „Er allt í lagi?“ Olga Björt Þórðardóttir Skoðun Einmanaleiki: Skortir þig tengsl við þig eða aðra? Sigrún Þóra Sveinsdóttir Skoðun Fordómar gagnvart hinsegin fólki – Reynslusaga Geir Gunnar Markússon Skoðun Sumarfríinu aflýst Sigurður Helgi Pálmason Skoðun Göngum í Haag hópinn Þórhildur Sunna Ævarsdóttir Skoðun Stríð skapar ekki frið Sanna Magdalena Mörtudóttir Skoðun Úr skotgröfum í netkerfin: Netárásir á innviði Vesturlanda Ýmir Vigfússon Skoðun Skoðun Skoðun Þegar fjölbreytileikinn verður ógn: Afneitun, andstaða og ótti við hið mannlega Haukur Logi Jóhannsson skrifar Skoðun Einmanaleiki: Skortir þig tengsl við þig eða aðra? Sigrún Þóra Sveinsdóttir skrifar Skoðun Svargrein: Ísland á víst að íhuga aðild að ESB Ágúst Ólafur Ágústsson skrifar Skoðun Fjölbreytni í endurhæfingu skiptir máli Hólmfríður Einarsdóttir skrifar Skoðun Sumarfríinu aflýst Sigurður Helgi Pálmason skrifar Skoðun Úr skotgröfum í netkerfin: Netárásir á innviði Vesturlanda Ýmir Vigfússon skrifar Skoðun Fordómar gagnvart hinsegin fólki – Reynslusaga Geir Gunnar Markússon skrifar Skoðun „Er allt í lagi?“ Olga Björt Þórðardóttir skrifar Skoðun Göngum í Haag hópinn Þórhildur Sunna Ævarsdóttir skrifar Skoðun Kirkjuklukkur hringja Bjarni Karlsson skrifar Skoðun Gerir háskólanám þig að grunnskólakennara? Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Stríð skapar ekki frið Sanna Magdalena Mörtudóttir skrifar Skoðun Íslenska stóðhryssan og Evrópa Hallgerður Ljósynja Hauksdóttir skrifar Skoðun Hvammsvirkjun – Skyldur ráðherra og réttur samfélagsins Eggert Valur Guðmundsson skrifar Skoðun Norska leiðin er fasismi Jón Frímann Jónsson skrifar Skoðun Um mýkt, menntun og von Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Höfum alla burði til þess Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Tímabær rannsókn dómsmálaráðuneytisins Sigmundur Davíð Gunnlaugsson skrifar Skoðun Umsókn krefst ákvörðunar – ekki ákalls Erna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Hjálp, barnið mitt spilar Roblox! Kristín Magnúsdóttir skrifar Skoðun Líkindi með guðstrú og djöflatrú Gunnar Björgvinsson skrifar Skoðun Ævinlega þakkláti flóttamaðurinn Zeljka Kristín Klobucar skrifar Skoðun Vér vesalingar Ingólfur Sverrisson skrifar Skoðun Leikrit Landsvirkjunar Snæbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Við þurfum ekki að loka landinu – við þurfum að opna augun Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Svona eða hinsegin, hvert okkar verður næst? Unnar Geir Unnarsson skrifar Skoðun Reynisfjara og mannréttindasáttmáli Evrópu Róbert R. Spanó skrifar Skoðun Að hlúa að foreldrum: Forvörn sem skiptir máli Áróra Huld Bjarnadóttir skrifar Skoðun Ákall til íslenskra stjórnmálamanna Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Þurfum við virkilega „leyniþjónustu”? Helen Ólafsdóttir skrifar Sjá meira
Undanfarna tvo áratugi hefur umræða um ójöfnuð farið stigvaxandi í hinum vestræna heimi. Áhyggjur fólks og stofnana af auknum ójöfnuði hafa aukist mjög meðfram stigvaxandi ójöfnuði. Í umræðunni er mikið fjallað um tölur og hlutföll yfir ójöfnuð, minna er þó talað um af hverju ójöfnuður er óæskilegur og enn minna af hverju hóflegur jöfnuður er æskilegri. Hér ætla ég að fjalla um af hverju jöfnuður er æskilegur og af hverju umræðan og áhyggjurnar eru fullkomlega réttlætanlegar, og hvers vegna það er eðlilegt að leita leiða til að auka jöfnuð. Það er mikilvægt að við ígrundum þessar spurningar, því ójöfnuður á Íslandi er að aukast. Jöfnuður og samfélagsleg gæði Jöfnuður er oft metinn og mældur með Gini-stuðlinum. En jöfnuður er mun meira en bara mæling og tölur: Félagsvísindafólk hefur komist að því að jöfnuður er nokkuð sem fólk finnur fyrir í daglegu lífi og hefur áhrif á líf þess, þegar hann er yfir höfuð til staðar. Við finnum fyrir jöfnuði því í jafnari samfélögum er oft betra að lifa og lífið er auðveldara. Í jafnari samfélögum er auðveldara að láta launin duga fyrir reikningunum, mat og til að stofna fjölskyldu. Nám gengur greiðar fyrir sig. Atvinnumissir er ekki jafn þungbær. Og svo framvegis. Á sama hátt finnur fólk fyrir ójöfnuði í formi hindrana og erfiðleika við að lifa lífinu, erfiðar er að láta lífsins drauma rætast, stunda nám, stofna fjölskyldu og/eða fyrirtæki. Á Íslandi finnum við meira fyrir ójöfnuði en var, og mælingar á skiptingu auðs styðja það. Einkenni ójafnaðar eru farin að lita samfélagið. Skoðum stuttlega hvernig. Jöfnuður stuðlar að góðri heilsu. Í jafnari samfélögum er tíðni þunglyndis og fleiri geðsjúkdóma almennt lægri en í ójöfnum samfélögum. Sama gildir um offitu. Tengingin þarna á milli er í gegnum streituviðbrögð líkamans: Langtímastreita ýtir undir fitusöfnun líkamans og fær okkur til að borða fitu- og sykurríkari mat — hvort tveggja stuðlar að ofþyngd. Streita er vel þekktur áhættuþáttur í þunglyndi og öðrum geðrænum kvillum, þar sem langtímastreita smám saman leiðir til verri líðan. Bæði offita og þunglyndi breyta svo hegðun fólks, sem stuðlar að áframhaldandi vanda. Streita tengd ójöfnuði kemur til þegar daglegt líf er stráð hindrunum og erfiðleikum við að láta skyldur og væntingar ganga eftir svo mánuðum og árum skiptir. Í reynd túlka streitukerfi líkamans hindranir og erfiðleika af þessu tagi sem ógnanir, án þess að við fáum við það ráðið. Þá getur upphafist vítahringur sem erfitt er að losna úr. Við höfum sömuleiðis séð aukningu á tilfellum kulnunar í samfélaginu, sem einnig er sterklega tengd við streitu og kvíða. Það má segja að öryggi í víðum skilningi hverfi í ójöfnum samfélögum – ekkert má fara úrskeiðis. Allt þetta ætti að vera okkur umhugsunarefni þegar tíðni þessara vandamála hefur aukist á Íslandi, en ójöfnuður aukist einnig. Það er mikilvægt að hafa í huga að í jafnari samfélögum snýst þetta við: Daglegt líf gengur betur, auðveldara er að láta allt ganga upp, hvort sem það eru reikningar, nám eða að reka fyrirtæki – streituviðbrögð líkamans verða vægari og ekki jafn krónísk fyrir vikið. Vitanlega skiptir lífstíll fólks og mataræði máli, og þar höfum við öll visst val, en streituviðbrögðin hafa samt mikil áhrif á útkomuna. Þá skiptir einstaklingsmunur líka máli – en hér við erum að tala um heildina. Jöfnuður hefur einnig áhrif á aðra hluta lífsins: Félagstengsl og félagsstarf, traust á milli fólks og val á hverfi til búsetu. Í jafnari samfélögum eru sterkari félagstengsl og meira um félagsstarf – nokkuð sem stuðlar að góðri heilsu og lund – en í ójafnari samfélögum minna. Þá er traust á milli fólks meira í jafnari samfélögum, og minna um að ríkt fólk búi í kjörnum á tilteknum stöðum, jafnvel einangrað frá öðrum. Tengslin við jöfnuð eru flókin, en í stuttu máli veljum við okkur vini, maka og eigum frekar samskipti við fólk sem lifir nokkurn veginn sams konar lífi og við sjálf, félagslega og efnahagslega. Traust svo byggir á samskiptum. Þegar bilið er orðið of mikið gengur þetta allt erfiðlegar og löngunin minnkar. Á Íslandi höfum við staðið okkur nokkuð vel á þessum mælikvörðum undanfarna áratugi, en teikn eru nú um að okkur sé að hraka: Traust fer minnkandi – sem birtist m.a. í því að fólk býst stundum við að verða fyrir ofbeldi á götum úti, en líka í því að öryggisverðir í verslunum eru nú taldir sjálfsagðir. Vísir er að lakari félagstengingum hjá yngri kynslóðum og þá er mjög greinilegt að efnamesta fólk landsins er farið að velja að búa í tilteknum hverfum á meðan efnaminna fólk býr í öðrum. Undir niðri þessu öllu kraumar ójöfnuður sem hefur áhrif á hegðun okkar og val. Skiptum um kúrs Allt að framan ætti að valda okkur áhyggjum. Ójöfnuður er farinn að hafa áhrif á líf okkar. Og þótt við á Íslandi höfum um margt byggt okkur samfélag líkt og hin Norðurlöndin höfum við sætt okkur við meiri ójöfnuð en þau og löngum búið við lakara velferðarkerfi. Ójöfnuður á Íslandi sprettur m.a. af skattkerfi sem hyglir þeim ríkustu og erfiðum húsnæðismarkaði sem einnig þjónar þeim ríkustu mest. Þá er ójöfnuður búinn að aukast á hinum Norðurlöndunum líkt og hér – og vandamálin sem fylgja ójöfnuði fylgja einnig. Ójöfnuður hefur áhrif á samfélagið í heild sinni – líka efnað fólk. Í ójöfnum samfélögum finnur ríkasta fólkið til að mynda fyrir meiri kvíða en ríkt fólk í jafnari samfélögum, því er líka hættara við sjúkdómum, og þá sleppur enginn við hættuna sem stafar af auknu ofbeldi. Auk þess þarf allt samfélagið að bera aukinn kostnað af vandamálum sem stafa frá ójöfnuði, hvort sem það er með sköttum eða beinhörðum fjárútlátum einstaklinga. Því er jöfnuður líka hagur þeirra ríkustu. Við á Íslandi höfum verið á rangri braut síðastliðna þrjá áratugi hvað jöfnuð varðar. Ef við aukum jöfnuð munum við finna áhrifin af því fljótt. Skiptum um kúrs, áður en staðan versnar enn. Það er til mikils að vinna fyrir íslenskt samfélag af auknum jöfnuði. Helstu heimildir: Stefán Ólafsson og Arnaldur Sölvi Kristjánsson. Ójöfnuður á Íslandi. – Wilkinson, R. og Pickett, K. (2009/2010). The Spirit Level. – Wilkinson, R. og Pickett, K. (2019). The Inner Level. Höfundur er stjórnarmaður í Öldu - félagi um sjálfbærni og lýðræði, og er með BS-próf í sálfræði og MSc-gráðu í Cognitive & Decision Sciences frá University College London.
Skoðun Þegar fjölbreytileikinn verður ógn: Afneitun, andstaða og ótti við hið mannlega Haukur Logi Jóhannsson skrifar
Skoðun Við þurfum ekki að loka landinu – við þurfum að opna augun Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar