Hvernig kennum við gagnrýna hugsun? – Umræða sem þarf að halda áfram Guðmundur Björnsson skrifar 9. mars 2025 14:01 Ég átti nú alveg von á að grein sem ég skrifaði nýlega myndi vekja einhver viðbrögð, en ég bjóst ekki við því hve sterk þau yrðu. Í greininni fjallaði ég um samtal sem ég átti við 15 ára ungling sem átti í erfiðleikum með að skilja hugtakið rök þegar hann fékk það verkefni að skrifa rökfærsluritgerð. Ég velti upp spurningunni: Er gagnrýnin hugsun nægilega vel kennd í skólakerfinu? Viðbrögðin létu ekki á sér standa. Sumir tóku undir með mér og töldu þetta áhugaverða spurningu, en aðrir túlkuðu greinina sem ómaklega gagnrýni á kennara, alhæfingu um skólakerfið eða jafnvel pólitíska árás á menntastofnanir. Það er augljóst að þessi umræða vakti sterk viðbrögð – og í stað þess að fara í vörn vil ég nýta tækifærið til að kafa aðeins dýpra og ræða hvernig við getum í raun bætt kennslu í rökhugsun og rökræðu. Hver ber ábyrgð á kennslu í rökhugsun? Ein algengasta gagnrýnin sem ég fékk var að ég væri að alhæfa út frá einu dæmi – að byggja alla umfjöllun mína á samtali við einn nemanda. Þetta er réttmæt athugasemd, en það var aldrei ætlun mín að setja fram grein sem væri byggð á vísindalegri rannsókn. Ég ætlaði einfaldlega að varpa ljósi á stærri spurningu: Ef nemandi á erfitt með að skilja hugtök eins og rök, hvað segir það okkur um kennslu í rökhugsun? Er það merki um að kennarar séu ekki að vinna vinnuna sína? Eða gæti verið að kerfið sjálft gefi þeim ekki nægan tíma og svigrúm til að vinna með þessi hugtök? Eða er þetta jafnvel stærra samfélagslegt vandamál – að samfélagið allt þurfi að leggja meiri áherslu á rökræðu og gagnrýna hugsun? Ég tel að vandinn sé flóknari en svo að hægt sé að benda á einn sökudólg. Það eru ekki bara kennarar sem bera ábyrgð á því að ungmenni læri að hugsa gagnrýnið – samfélagið í heild sinni þarf að stuðla að því að ungt fólk læri að rökræða, efast og rökstyðja skoðanir sínar. Er nóg svigrúm til rökræðu í skólum? Ein athyglisverðasta gagnrýnin sem ég fékk var sú að stærð bekkja og skólakerfið almennt geri það að verkum að nemendur fái ekki nægilegt rými til að æfa sig í rökræðu. „Í allt of stórum hópum skapast ekki nógu gott traust til að æfa sig í rökræðu.“ „Ef nemendur fá ekki rými til að ræða og efast, hvernig eiga þeir þá að læra rökhugsun?“ Ég vil trúa því að íslenskir kennarar leggi sig fram við að kenna rökfærslu og rökræðu, en án nægilegs tíma og rýmis til að æfa sig er spurning hvort nemendur geti náð fullum tökum á þessari færni. Er tjáningarfrelsi í skólum takmarkað? Eitt það óvæntasta sem kom upp í umræðunni var sú skoðun að rými fyrir frjálsa rökræðu væri takmarkað í skólum – jafnvel vegna skoðanakúgunar. „Hvernig má búast við góðri kennslu í rökhugsun þegar augljós skoðanakúgun á sér stað innan skólanna?“ „Kennarar þora ekki að segja skoðanir sínar – hvernig geta þeir þá kennt rökræðu?“ „Óvíða er stunduð tilgangslausari skoðanakúgun en hjá menntastofnunum þessa lands.“ Ég viðurkenni að þetta kom mér á óvart. Ég hafði ekki sett þessa spurningu fram í upprunalegu greininni, en hún er algjörlega gild og verðskuldar frekari umræðu. Er skólakerfið nægilega opið fyrir fjölbreyttum skoðunum? Er verið að vísa í að ákveðnar skoðanir séu ekki velkomnar í umræðu innan skólakerfisins? Eða eru þetta vangaveltur um að skólakerfið sé almennt ekki opið fyrir gagnrýni? Er tjáningarfrelsi takmarkað innan menntakerfisins eða er þetta einfaldlega eðlilegt samspil tjáningarfrelsis og ábyrgðar? Ég hef ekki svar við þessum spurningum – en mér finnst þær mikilvægar og ég tel að þær eigi skilið ítarlegri greiningu. Ég vildi gjarnan heyra frá kennurum og nemendum um þetta. Kennum við börnum okkar að efast? Eitt af lykilmarkmiðum góðrar menntunar er að kenna börnum að spyrja spurninga, að efast og að greina hvað er satt og hvað er ekki satt. Sumir þátttakendur í umræðunni bentu á að það sé ekki bara skólinn sem beri ábyrgð á því að kenna gagnrýna hugsun – heldur líka heimilið og samfélagið allt. „Hvað segir þetta um foreldra?“ „Börn rökræða frá því þau byrja að tala. Ef þau þurfa aldrei að rökstyðja mál sitt er það þá ekki frekar uppeldisvandamál?“ Ég er sammála því að rökhugsun eigi ekki einungis að vera kennd í skólum – hún þarf einnig að vera órjúfanlegur hluti af menningu okkar og uppeldi. Hvert förum við héðan? Þessi umræða hefur sýnt mér að fólk hefur sterkar skoðanir á kennslu í rökhugsun og að við þurfum að kafa dýpra í hvernig gagnrýnin hugsun er kennd og hvað hindrar hana í íslensku samfélagi. Þetta eru spurningar sem mig langar að halda áfram að ræða: Hvernig tryggjum við að skólakerfið gefi nægt svigrúm fyrir rökræðu og röksemdafærslu? Hver er ábyrgð samfélagsins og heimilanna í því að kenna börnum gagnrýna hugsun? Er skólakerfið okkar nægilega opið fyrir fjölbreyttum sjónarmiðum? Er nægt rými fyrir opna og frjálsa rökræðu innan menntakerfisins? Hvernig getum við bætt kennslu í rökræðu og rökhugsun? Ég skora á kennara, foreldra og nemendur að leggja sitt af mörkum til að skapa rými fyrir rökræðu. Gagnrýnin hugsun er lykilhæfni framtíðarinnar – hvernig tryggjum við að hún sé kennd rétt? Gagnrýnin hugsun er ekki bara mikilvæg færni – hún er undirstaða upplýsts samfélags. Ef við viljum byggja framtíð þar sem fólk getur greint á milli staðreynda og rangfærslna, þarf að tryggja að allir fái tækifæri til að þjálfa þessa hæfni í skóla, fjölskyldu og samfélagi. Við getum ekki tekið gagnrýna hugsun sem sjálfsagðan hlut – við verðum að hlúa að henni. Hvernig tryggjum við að hún verði raunverulegur hluti af menntun og umræðu í samfélaginu? Við skulum halda áfram þessari mikilvægu umræðu og vinna saman að lausnum! Höfundur er aðjúnkt í ferðamálafræði við Háskóla Íslands Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Háskólar Skóla- og menntamál Guðmundur Björnsson Tengdar fréttir Þegar nemendur skilja ekki grundvallarhugtök: Hvað segir það um kennsluna? Nýlega átti ég athyglisvert samtal um skólastarf, sem vakti mig til umhugsunar um hvernig við kennum ungmennum rökhugsun og gagnrýna hugsun. 8. mars 2025 16:01 Mest lesið Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk Skoðun Magga Stína! Helga Völundardóttir Skoðun Kæra Epli, skilur þú mig? Lilja Dögg Jónsdóttir Skoðun Halldór 4.10.2025 Halldór 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun Að búa til aðalsmenn Kolbrún Baldursdóttir Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason Skoðun Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir Skoðun Barnafjölskyldur í Reykjavík eiga betra skilið Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Kæra Epli, skilur þú mig? Lilja Dögg Jónsdóttir skrifar Skoðun Þorgerður og erlendu dómstólarnir Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Barnafjölskyldur í Reykjavík eiga betra skilið Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Lyftum umræðunni á örlítið hærra plan Jóna Hlíf Halldórsdóttir skrifar Skoðun Lykillinn að hamingju og heilbrigði Auður Kjartansdóttir skrifar Skoðun Staða bænda styrkt Hanna Katrín Friðriksson skrifar Skoðun Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson skrifar Skoðun Leikskólar eru ekki munaður Íris Eva Gísladóttir skrifar Skoðun Vísindarannsóknir og þróun – til umhugsunar í tiltekt Þorgerður J. Einarsdóttir skrifar Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason skrifar Skoðun Foreldrar þurfa bara að vera duglegri Björg Magnúsdóttir skrifar Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson skrifar Skoðun Dýrkeypt eftirlitsleysi Lilja Björk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Svindl eða sjálfsvernd? Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Magga Stína! Helga Völundardóttir skrifar Skoðun Mannauðurinn á vinnustaðnum þarf góða innivist til að dafna Ásta Logadóttir skrifar Skoðun Þetta er námið sem lifir áfram Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Árborg - spennandi kostur fyrir öll Guðný Björk Pálmadóttir skrifar Skoðun Tökum á glæpahópum af meiri þunga Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Minntist ekkert á Evrópusambandið Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hugsum stórt í skipulags- og samgöngumálum Hilmar Ingimundarson skrifar Skoðun Eitt eilífðar smáblóm Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Betri mönnun er lykillinn Skúli Helgason,Sabine Leskopf skrifar Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Hversu oft á að fresta framtíðinni? Erna Magnúsdóttir,Stefán Þórarinn Sigurðsson skrifar Skoðun Getur Ísland staðið fremst í heilsutækni? Arna Harðardóttir skrifar Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir skrifar Sjá meira
Ég átti nú alveg von á að grein sem ég skrifaði nýlega myndi vekja einhver viðbrögð, en ég bjóst ekki við því hve sterk þau yrðu. Í greininni fjallaði ég um samtal sem ég átti við 15 ára ungling sem átti í erfiðleikum með að skilja hugtakið rök þegar hann fékk það verkefni að skrifa rökfærsluritgerð. Ég velti upp spurningunni: Er gagnrýnin hugsun nægilega vel kennd í skólakerfinu? Viðbrögðin létu ekki á sér standa. Sumir tóku undir með mér og töldu þetta áhugaverða spurningu, en aðrir túlkuðu greinina sem ómaklega gagnrýni á kennara, alhæfingu um skólakerfið eða jafnvel pólitíska árás á menntastofnanir. Það er augljóst að þessi umræða vakti sterk viðbrögð – og í stað þess að fara í vörn vil ég nýta tækifærið til að kafa aðeins dýpra og ræða hvernig við getum í raun bætt kennslu í rökhugsun og rökræðu. Hver ber ábyrgð á kennslu í rökhugsun? Ein algengasta gagnrýnin sem ég fékk var að ég væri að alhæfa út frá einu dæmi – að byggja alla umfjöllun mína á samtali við einn nemanda. Þetta er réttmæt athugasemd, en það var aldrei ætlun mín að setja fram grein sem væri byggð á vísindalegri rannsókn. Ég ætlaði einfaldlega að varpa ljósi á stærri spurningu: Ef nemandi á erfitt með að skilja hugtök eins og rök, hvað segir það okkur um kennslu í rökhugsun? Er það merki um að kennarar séu ekki að vinna vinnuna sína? Eða gæti verið að kerfið sjálft gefi þeim ekki nægan tíma og svigrúm til að vinna með þessi hugtök? Eða er þetta jafnvel stærra samfélagslegt vandamál – að samfélagið allt þurfi að leggja meiri áherslu á rökræðu og gagnrýna hugsun? Ég tel að vandinn sé flóknari en svo að hægt sé að benda á einn sökudólg. Það eru ekki bara kennarar sem bera ábyrgð á því að ungmenni læri að hugsa gagnrýnið – samfélagið í heild sinni þarf að stuðla að því að ungt fólk læri að rökræða, efast og rökstyðja skoðanir sínar. Er nóg svigrúm til rökræðu í skólum? Ein athyglisverðasta gagnrýnin sem ég fékk var sú að stærð bekkja og skólakerfið almennt geri það að verkum að nemendur fái ekki nægilegt rými til að æfa sig í rökræðu. „Í allt of stórum hópum skapast ekki nógu gott traust til að æfa sig í rökræðu.“ „Ef nemendur fá ekki rými til að ræða og efast, hvernig eiga þeir þá að læra rökhugsun?“ Ég vil trúa því að íslenskir kennarar leggi sig fram við að kenna rökfærslu og rökræðu, en án nægilegs tíma og rýmis til að æfa sig er spurning hvort nemendur geti náð fullum tökum á þessari færni. Er tjáningarfrelsi í skólum takmarkað? Eitt það óvæntasta sem kom upp í umræðunni var sú skoðun að rými fyrir frjálsa rökræðu væri takmarkað í skólum – jafnvel vegna skoðanakúgunar. „Hvernig má búast við góðri kennslu í rökhugsun þegar augljós skoðanakúgun á sér stað innan skólanna?“ „Kennarar þora ekki að segja skoðanir sínar – hvernig geta þeir þá kennt rökræðu?“ „Óvíða er stunduð tilgangslausari skoðanakúgun en hjá menntastofnunum þessa lands.“ Ég viðurkenni að þetta kom mér á óvart. Ég hafði ekki sett þessa spurningu fram í upprunalegu greininni, en hún er algjörlega gild og verðskuldar frekari umræðu. Er skólakerfið nægilega opið fyrir fjölbreyttum skoðunum? Er verið að vísa í að ákveðnar skoðanir séu ekki velkomnar í umræðu innan skólakerfisins? Eða eru þetta vangaveltur um að skólakerfið sé almennt ekki opið fyrir gagnrýni? Er tjáningarfrelsi takmarkað innan menntakerfisins eða er þetta einfaldlega eðlilegt samspil tjáningarfrelsis og ábyrgðar? Ég hef ekki svar við þessum spurningum – en mér finnst þær mikilvægar og ég tel að þær eigi skilið ítarlegri greiningu. Ég vildi gjarnan heyra frá kennurum og nemendum um þetta. Kennum við börnum okkar að efast? Eitt af lykilmarkmiðum góðrar menntunar er að kenna börnum að spyrja spurninga, að efast og að greina hvað er satt og hvað er ekki satt. Sumir þátttakendur í umræðunni bentu á að það sé ekki bara skólinn sem beri ábyrgð á því að kenna gagnrýna hugsun – heldur líka heimilið og samfélagið allt. „Hvað segir þetta um foreldra?“ „Börn rökræða frá því þau byrja að tala. Ef þau þurfa aldrei að rökstyðja mál sitt er það þá ekki frekar uppeldisvandamál?“ Ég er sammála því að rökhugsun eigi ekki einungis að vera kennd í skólum – hún þarf einnig að vera órjúfanlegur hluti af menningu okkar og uppeldi. Hvert förum við héðan? Þessi umræða hefur sýnt mér að fólk hefur sterkar skoðanir á kennslu í rökhugsun og að við þurfum að kafa dýpra í hvernig gagnrýnin hugsun er kennd og hvað hindrar hana í íslensku samfélagi. Þetta eru spurningar sem mig langar að halda áfram að ræða: Hvernig tryggjum við að skólakerfið gefi nægt svigrúm fyrir rökræðu og röksemdafærslu? Hver er ábyrgð samfélagsins og heimilanna í því að kenna börnum gagnrýna hugsun? Er skólakerfið okkar nægilega opið fyrir fjölbreyttum sjónarmiðum? Er nægt rými fyrir opna og frjálsa rökræðu innan menntakerfisins? Hvernig getum við bætt kennslu í rökræðu og rökhugsun? Ég skora á kennara, foreldra og nemendur að leggja sitt af mörkum til að skapa rými fyrir rökræðu. Gagnrýnin hugsun er lykilhæfni framtíðarinnar – hvernig tryggjum við að hún sé kennd rétt? Gagnrýnin hugsun er ekki bara mikilvæg færni – hún er undirstaða upplýsts samfélags. Ef við viljum byggja framtíð þar sem fólk getur greint á milli staðreynda og rangfærslna, þarf að tryggja að allir fái tækifæri til að þjálfa þessa hæfni í skóla, fjölskyldu og samfélagi. Við getum ekki tekið gagnrýna hugsun sem sjálfsagðan hlut – við verðum að hlúa að henni. Hvernig tryggjum við að hún verði raunverulegur hluti af menntun og umræðu í samfélaginu? Við skulum halda áfram þessari mikilvægu umræðu og vinna saman að lausnum! Höfundur er aðjúnkt í ferðamálafræði við Háskóla Íslands
Þegar nemendur skilja ekki grundvallarhugtök: Hvað segir það um kennsluna? Nýlega átti ég athyglisvert samtal um skólastarf, sem vakti mig til umhugsunar um hvernig við kennum ungmennum rökhugsun og gagnrýna hugsun. 8. mars 2025 16:01
Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk Skoðun
Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar
Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar
Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson skrifar
Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar
Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar
Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk Skoðun