Hvernig getum við notað nýjar ráðleggingar um mataræði? Óla Kallý Magnúsdóttir og Jóhanna E. Torfadóttir skrifa 4. apríl 2025 11:03 Þann 12. mars síðastliðinn voru birtar nýjar ráðleggingar um mataræði sem embætti landlæknis gefur út. Þessar ráðleggingar eru ætlaðar fyrir alla eldri en 2 ára og upp til sjötugs sem eru alla jafna heilsuhraust. Sértækar ráðleggingar eru svo fyrir barnshafandi, með barn á brjósti, börn yngri en 2 ára og eldri einstaklinga háð heilsufari. Með því að fylgja ráðleggingum um mataræði er hægt að tryggja líkamanum þau næringarefni sem hann þarf á að halda, stuðla að góðri heilsu og vellíðan og minnka líkur á ýmsum langvinnum sjúkdómum. Fyrir þau sem eru til dæmis með ofnæmi eða óþol, útiloka margar fæðutegundir í sínu mataræði, glíma við sjúkdóma eða eru afreksíþróttafólk gilda aðrar ráðleggingar. Í slíkum tilvikum getur verið æskilegt að leita eftir einstaklingsráðgjöf frá löggiltum næringarfræðingi eða næringarráðgjafa sem hefur þá tekið 4-5 ára háskólanám til að hafa viðeigandi þekkingu til að veita slíka ráðgjöf. Oftast eru líka um ákveðna sérhæfingu að ræða meðal næringarfræðinga þar sem viðkomandi hefur til dæmis sérhæft sig í ákveðnu aldursskeiði, næringu á meðgöngu og við brjóstagjöf og/eða ákveðnum heilsuvanda eða sjúkdómaflokki. Í dag eru samtals 5 stöðugildi fyrir næringarfræðinga eða næringarráðgjafa sem geta sinnt næringarráðgjöf og -meðferð á heilsugæslum landsins. Einnig er hægt að leita til sjálfstætt starfandi næringarfræðinga en ráðgjöf og meðferð þeirra er ekki niðurgreidd af Sjúkratryggingum Íslands. Það sem virkar fyrir einn í mataræði hentar ekki endilega öðrum Ráðleggingar um mataræði byggja á stórum hóprannsóknum. Það þýðir að við sjáum að ef stórir hópar borða í samræmi við ráðleggingarnar þá fá þeir síður heilsukvilla og sjúkdóma. Það þýðir samt ekki að við sem einstaklingar sem fylgjum ráðleggingum getum verið örugg um að sleppa frá heilsufarsvanda einhvern tímann um ævina heldur að það séu minni líkur á ýmsum sjúkdómum og að við getum jafnvel seinkað því að lenda í heilsuvanda. Það er svo ótalmargt margt annað en mataræði sem hefur líka áhrif á þróun heilsuvanda, eins og erfðir og umhverfisþættir svo sem hreyfing, streita, svefn, áföll og fleira. Hollt og fjölbreytt mataræði má setja saman á marga mismunandi vegu. Það sem virkar fyrir einn í mataræði hentar ekki endilega öðrum. Ráðleggingarnar eru hugsaðar sem grunnur, þannig að hver og einn skoði þær og meti hvernig þær gætu hentað inn í daglegt líf viðkomandi. Það er vel mögulegt að viðkomandi geti eða vilji ekki borða allar fæðutegundir sem mælt er með eða fylgt ráðleggingum í einu og öllu og það er allt í lagi. Það getur hins vegar verið gott að prófa að tileinka sér einhvern hluta þeirra, eins og til dæmis að auka hlut ávaxta, grænmetis og heilkornavara í fæðinu. Ráðleggingarnar taka ekki heldur mið af mismunandi orkuþörf einstaklinga háð aldurskeiði eða hreyfingu. Því þarf hver og einn að horfa gagnrýnum augum á hvað passar miðað við aðstæður hverju sinni. Af hverju getur verið erfitt að fylgja ráðleggingunum um mataræði? Því miður er það svo að mörgum reynist erfitt að ná að fylgja ráðleggingum. Samkvæmt landskönnun á mataræði Íslendinga sem var framkvæmd árin 2019-2021 var aðeins lítill hluti (2%) sem borðaði fimm skammta af ávöxtum og grænmeti á dag. Ungt fólk (18-39 ára) var síður að borða heilkornabrauð og fisk og drakk meira af gosdrykkjum og orkudrykkjum en eldri þátttakendur. Ástæður fyrir verra mataræði geta verið fjölmargar, eins og lélegri fjárhagur, tímaskortur, lítið úrval af hollum valkostum, misgóð hæfni til að matreiða og svo mætti lengi telja. Einnig eru markaðsöflin stór þáttur í þessu samhengi. Börn og ungmenni eru viðkvæmari fyrir auglýsingum en fullorðnir þar sem þau hafa ekki sömu hæfni til að meta á gagnrýninn hátt markaðsskilaboð. Talið er að í sumum löndum sjái börn allt að 30 þúsund auglýsingar um matvæli á ári sem er gríðarlega mikið. Í nýlegri könnun á Íslandi á vegum Fjölmiðlanefndar kom í ljós að um helmingi fleiri unglingsstúlkur en drengir sáu auglýsingar um megrunarvörur og að um helmingur unglinga sáu auglýsingar um vörur sem eiga að auka vöðva. Í samræmi við tilmæli Alþjóðaheilbrigðismálastofnunarinnar (WHO) hefur nú í Bretlandi verið lagt bann við auglýsingum á óhollari matvælum og drykkjum í línulegri dagskrá fyrir klukkan níu á kvöldin og á þetta bann að taka gildi í október á þessu ári. Ekki má heldur beina þessum auglýsingum að börnum undir 16 ára aldri á netmiðlum, né gefa þeim slíkar vörur. Talið er að þetta bann muni hafa veruleg jákvæð áhrif á heilsu barna og ungmenna. Það er mikilvægt að skoða þessi auglýsinga- og markaðsmál líka á Íslandi. Samhliða þurfum við að vera vakandi fyrir ýmsum sóknarfærum til að miðla góðum upplýsingum til ungs fólks. Þar má nefna í gegnum skóla, þar sem þau eiga líka að vera laus við óhollar matvörur og drykki. Þá er einnig mikilvægt að hafa góðan tíma og getu til að sinna fræðslu og upplýsingagjöf til ungra fjölskyldna í heilsugæslu, til dæmis í gegnum mæðravernd og ung- og smábarnavernd. Þá mætti skoða hvernig matvæli og drykkir eru seldir í íþróttamannvirkjum og hvaða skilaboð börn og ungmenni fá í gegnum íþrótta- og tómstundastarf. Hlutur fjölmiðla í miðlun upplýsinga Það er því miður raunveruleiki okkar í dag að fjölmiðlaumfjöllun snýr oft að fámennum hópi sem er á sitthvorum jaðrinum í afstöðu til mataræðis eða annarra þátta. Það þarf hins vegar að fara varlega í að hlusta á einstaklingsfrásagnir af mataræði sem er langt utan ráðlegginga og yfirfæra yfir á sjálfan sig. Það getur haft neikvæðar afleiðingar síðar á ævinni. Flestir eru staðsettir þarna á milli öfganna og ekki síður mikilvægt að flytja fréttir af þessum þögla meirihluta. Það má ekki gleyma því að í nýjum ráðleggingum um mataræði kemur fram að þrátt fyrir yfirgripsmikla yfirferð á nýlegum rannsóknum er hér ekki um ný skilaboð að ræða, þó vissulega hafi aukist áherslan í mikilvægi fæðutegunda úr jurtaríkinu. Einnig er mælt með að borða fisk og nota hóflega af fituminni mjólkurvörum og lítilli neyslu á rauðu kjöti. Mælt er með að velja frekar hvítt kjöt. Takmarka ætti sérstaklega unnar kjötvörur í mataræðinu vegna aukinnar hættu á krabbameini í ristil og endaþarmi. Ef einhver kýs að fara ekki eftir ráðleggingunum um mataræði þá er það auðvitað sjálfsagt mál. Ekki er um að ræða reglur sem öllum ber að fara eftir. Hins vegar megum við samt ekki gleyma þeim lýðheilsusjónarmiðum stjórnvalda sem eru að ef við hnikum öll matarvenjum okkar í átt að ráðleggingum um mataræði þá getum við minnkað sjúkdómsbyrði og náð stórum heilsufarsárangri fyrir heila þjóð. Höfundar voru meðlimir í fagráði sem kom að gerð nýju ráðlegginganna um mataræði og næringarefni. Óla Kallý er fagstjóri næringarsviðs Þróunarmiðstöð íslenskrar heilsugæslu og næringarfræðingur á Heilsugæslu höfuðborgarsvæðisins. Jóhanna er verkefnisstjóri næringar hjá embætti landlæknis og lektor við miðstöð í lýðheilsuvísindum hjá Háskóla Íslands. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Heilbrigðismál Heilsa Mest lesið Snorri Másson er ekki vandinn – hann er viðvörun Helen Ólafsdóttir Skoðun Bakslag í skoðanafrelsi? Kári Allansson Skoðun Boðsferð Landsvirkjunar Stefán Georgsson Skoðun Sanna er rödd félagshyggju, réttlætis og jöfnuðar! Laufey Líndal Ólafsdóttir,Sara Stef. Hildardóttir Skoðun Ástin er falleg Sigurður Árni Reynisson Skoðun Samstarf um loftslagsmál og grænar lausnir Sigurður Hannesson,Nótt Thorberg Skoðun Ofbeldi í skólum: Áskoranir og leiðir til lausna Soffía Ámundadóttir Skoðun Líknarmeðferð og dánaraðstoð eru ekki andstæður heldur nauðsynleg umræðuefni Ingrid Kuhlman Skoðun Grunnstoðir sveitarfélagsins efldar til muna Sandra Sigurðardóttir Skoðun Eplin í andlitshæð Bryndís Haraldsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Ein saga af sextíu þúsund Halldór Ísak Ólafsson skrifar Skoðun Að láta mata sig er svo þægilegt Björn Ólafsson skrifar Skoðun Nýjar reglur um réttindi fólks í ráðningarsambandi Ingvar Sverrisson skrifar Skoðun Ofbeldi í skólum: Áskoranir og leiðir til lausna Soffía Ámundadóttir skrifar Skoðun Bakslag í skoðanafrelsi? Kári Allansson skrifar Skoðun Eplin í andlitshæð Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Bataskólinn – fyrir þig? Guðný Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Sanna er rödd félagshyggju, réttlætis og jöfnuðar! Laufey Líndal Ólafsdóttir,Sara Stef. Hildardóttir skrifar Skoðun Boðsferð Landsvirkjunar Stefán Georgsson skrifar Skoðun Samstarf um loftslagsmál og grænar lausnir Sigurður Hannesson,Nótt Thorberg skrifar Skoðun Ástin er falleg Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Líknarmeðferð og dánaraðstoð eru ekki andstæður heldur nauðsynleg umræðuefni Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Grunnstoðir sveitarfélagsins efldar til muna Sandra Sigurðardóttir skrifar Skoðun Laugarnestangi - til allrar framtíðar Líf Magneudóttir skrifar Skoðun Að vera séður og heyrður getur bjargað lífi – Gulur september minnir okkur á að hlúa að hjartanu Kristín Magdalena Ágústsdóttir skrifar Skoðun Rangfærslur um atburðina á Gaza Egill Þ. Einarsson skrifar Skoðun Öryggi geðheilbrigðis Guðrún Karls Helgudóttir skrifar Skoðun Mjóddin og pólitík pírata Helgi Áss Grétarsson skrifar Skoðun Okkar eigin Don Kíkóti Kjartan Jónsson skrifar Skoðun Sýnum í verki að okkur er ekki sama Anna Sigga Jökuls Ragnheiðardóttir skrifar Skoðun Snorri Másson er ekki vandinn – hann er viðvörun Helen Ólafsdóttir skrifar Skoðun Drúsar og hörmungarnar í Suwayda Armando Garcia skrifar Skoðun Hjarta samfélagsins í Þorlákshöfn slær við höfnina Grétar Ingi Erlendsson skrifar Skoðun Marserum fyrir jafnrétti í íþróttum Willum Þór Þórsson skrifar Skoðun Tímamóta umbætur í nýju kerfi almannatrygginga Huld Magnúsdóttir,Sigríður Dóra Magnúsdóttir,Unnur Sverrisdóttir,Vigdís Jónsdóttir skrifar Skoðun Öflugt atvinnulíf í Hafnarfirði Valdimar Víðisson skrifar Skoðun Persónudýrkun vinstrisins Trausti Breiðfjörð Magnússon skrifar Skoðun Menntamorð – um gjöreyðingu menntakerfisins á Gaza sem liður í allsherjar þjóðarmorði Ísrael á Palestínumönnum Kristján Þór Sigurðsson skrifar Skoðun Reykjavík - barnvæn höfuðborg? Einar Þorsteinsson,Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Magnús og hálfsannleikurinn Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Sjá meira
Þann 12. mars síðastliðinn voru birtar nýjar ráðleggingar um mataræði sem embætti landlæknis gefur út. Þessar ráðleggingar eru ætlaðar fyrir alla eldri en 2 ára og upp til sjötugs sem eru alla jafna heilsuhraust. Sértækar ráðleggingar eru svo fyrir barnshafandi, með barn á brjósti, börn yngri en 2 ára og eldri einstaklinga háð heilsufari. Með því að fylgja ráðleggingum um mataræði er hægt að tryggja líkamanum þau næringarefni sem hann þarf á að halda, stuðla að góðri heilsu og vellíðan og minnka líkur á ýmsum langvinnum sjúkdómum. Fyrir þau sem eru til dæmis með ofnæmi eða óþol, útiloka margar fæðutegundir í sínu mataræði, glíma við sjúkdóma eða eru afreksíþróttafólk gilda aðrar ráðleggingar. Í slíkum tilvikum getur verið æskilegt að leita eftir einstaklingsráðgjöf frá löggiltum næringarfræðingi eða næringarráðgjafa sem hefur þá tekið 4-5 ára háskólanám til að hafa viðeigandi þekkingu til að veita slíka ráðgjöf. Oftast eru líka um ákveðna sérhæfingu að ræða meðal næringarfræðinga þar sem viðkomandi hefur til dæmis sérhæft sig í ákveðnu aldursskeiði, næringu á meðgöngu og við brjóstagjöf og/eða ákveðnum heilsuvanda eða sjúkdómaflokki. Í dag eru samtals 5 stöðugildi fyrir næringarfræðinga eða næringarráðgjafa sem geta sinnt næringarráðgjöf og -meðferð á heilsugæslum landsins. Einnig er hægt að leita til sjálfstætt starfandi næringarfræðinga en ráðgjöf og meðferð þeirra er ekki niðurgreidd af Sjúkratryggingum Íslands. Það sem virkar fyrir einn í mataræði hentar ekki endilega öðrum Ráðleggingar um mataræði byggja á stórum hóprannsóknum. Það þýðir að við sjáum að ef stórir hópar borða í samræmi við ráðleggingarnar þá fá þeir síður heilsukvilla og sjúkdóma. Það þýðir samt ekki að við sem einstaklingar sem fylgjum ráðleggingum getum verið örugg um að sleppa frá heilsufarsvanda einhvern tímann um ævina heldur að það séu minni líkur á ýmsum sjúkdómum og að við getum jafnvel seinkað því að lenda í heilsuvanda. Það er svo ótalmargt margt annað en mataræði sem hefur líka áhrif á þróun heilsuvanda, eins og erfðir og umhverfisþættir svo sem hreyfing, streita, svefn, áföll og fleira. Hollt og fjölbreytt mataræði má setja saman á marga mismunandi vegu. Það sem virkar fyrir einn í mataræði hentar ekki endilega öðrum. Ráðleggingarnar eru hugsaðar sem grunnur, þannig að hver og einn skoði þær og meti hvernig þær gætu hentað inn í daglegt líf viðkomandi. Það er vel mögulegt að viðkomandi geti eða vilji ekki borða allar fæðutegundir sem mælt er með eða fylgt ráðleggingum í einu og öllu og það er allt í lagi. Það getur hins vegar verið gott að prófa að tileinka sér einhvern hluta þeirra, eins og til dæmis að auka hlut ávaxta, grænmetis og heilkornavara í fæðinu. Ráðleggingarnar taka ekki heldur mið af mismunandi orkuþörf einstaklinga háð aldurskeiði eða hreyfingu. Því þarf hver og einn að horfa gagnrýnum augum á hvað passar miðað við aðstæður hverju sinni. Af hverju getur verið erfitt að fylgja ráðleggingunum um mataræði? Því miður er það svo að mörgum reynist erfitt að ná að fylgja ráðleggingum. Samkvæmt landskönnun á mataræði Íslendinga sem var framkvæmd árin 2019-2021 var aðeins lítill hluti (2%) sem borðaði fimm skammta af ávöxtum og grænmeti á dag. Ungt fólk (18-39 ára) var síður að borða heilkornabrauð og fisk og drakk meira af gosdrykkjum og orkudrykkjum en eldri þátttakendur. Ástæður fyrir verra mataræði geta verið fjölmargar, eins og lélegri fjárhagur, tímaskortur, lítið úrval af hollum valkostum, misgóð hæfni til að matreiða og svo mætti lengi telja. Einnig eru markaðsöflin stór þáttur í þessu samhengi. Börn og ungmenni eru viðkvæmari fyrir auglýsingum en fullorðnir þar sem þau hafa ekki sömu hæfni til að meta á gagnrýninn hátt markaðsskilaboð. Talið er að í sumum löndum sjái börn allt að 30 þúsund auglýsingar um matvæli á ári sem er gríðarlega mikið. Í nýlegri könnun á Íslandi á vegum Fjölmiðlanefndar kom í ljós að um helmingi fleiri unglingsstúlkur en drengir sáu auglýsingar um megrunarvörur og að um helmingur unglinga sáu auglýsingar um vörur sem eiga að auka vöðva. Í samræmi við tilmæli Alþjóðaheilbrigðismálastofnunarinnar (WHO) hefur nú í Bretlandi verið lagt bann við auglýsingum á óhollari matvælum og drykkjum í línulegri dagskrá fyrir klukkan níu á kvöldin og á þetta bann að taka gildi í október á þessu ári. Ekki má heldur beina þessum auglýsingum að börnum undir 16 ára aldri á netmiðlum, né gefa þeim slíkar vörur. Talið er að þetta bann muni hafa veruleg jákvæð áhrif á heilsu barna og ungmenna. Það er mikilvægt að skoða þessi auglýsinga- og markaðsmál líka á Íslandi. Samhliða þurfum við að vera vakandi fyrir ýmsum sóknarfærum til að miðla góðum upplýsingum til ungs fólks. Þar má nefna í gegnum skóla, þar sem þau eiga líka að vera laus við óhollar matvörur og drykki. Þá er einnig mikilvægt að hafa góðan tíma og getu til að sinna fræðslu og upplýsingagjöf til ungra fjölskyldna í heilsugæslu, til dæmis í gegnum mæðravernd og ung- og smábarnavernd. Þá mætti skoða hvernig matvæli og drykkir eru seldir í íþróttamannvirkjum og hvaða skilaboð börn og ungmenni fá í gegnum íþrótta- og tómstundastarf. Hlutur fjölmiðla í miðlun upplýsinga Það er því miður raunveruleiki okkar í dag að fjölmiðlaumfjöllun snýr oft að fámennum hópi sem er á sitthvorum jaðrinum í afstöðu til mataræðis eða annarra þátta. Það þarf hins vegar að fara varlega í að hlusta á einstaklingsfrásagnir af mataræði sem er langt utan ráðlegginga og yfirfæra yfir á sjálfan sig. Það getur haft neikvæðar afleiðingar síðar á ævinni. Flestir eru staðsettir þarna á milli öfganna og ekki síður mikilvægt að flytja fréttir af þessum þögla meirihluta. Það má ekki gleyma því að í nýjum ráðleggingum um mataræði kemur fram að þrátt fyrir yfirgripsmikla yfirferð á nýlegum rannsóknum er hér ekki um ný skilaboð að ræða, þó vissulega hafi aukist áherslan í mikilvægi fæðutegunda úr jurtaríkinu. Einnig er mælt með að borða fisk og nota hóflega af fituminni mjólkurvörum og lítilli neyslu á rauðu kjöti. Mælt er með að velja frekar hvítt kjöt. Takmarka ætti sérstaklega unnar kjötvörur í mataræðinu vegna aukinnar hættu á krabbameini í ristil og endaþarmi. Ef einhver kýs að fara ekki eftir ráðleggingunum um mataræði þá er það auðvitað sjálfsagt mál. Ekki er um að ræða reglur sem öllum ber að fara eftir. Hins vegar megum við samt ekki gleyma þeim lýðheilsusjónarmiðum stjórnvalda sem eru að ef við hnikum öll matarvenjum okkar í átt að ráðleggingum um mataræði þá getum við minnkað sjúkdómsbyrði og náð stórum heilsufarsárangri fyrir heila þjóð. Höfundar voru meðlimir í fagráði sem kom að gerð nýju ráðlegginganna um mataræði og næringarefni. Óla Kallý er fagstjóri næringarsviðs Þróunarmiðstöð íslenskrar heilsugæslu og næringarfræðingur á Heilsugæslu höfuðborgarsvæðisins. Jóhanna er verkefnisstjóri næringar hjá embætti landlæknis og lektor við miðstöð í lýðheilsuvísindum hjá Háskóla Íslands.
Sanna er rödd félagshyggju, réttlætis og jöfnuðar! Laufey Líndal Ólafsdóttir,Sara Stef. Hildardóttir Skoðun
Líknarmeðferð og dánaraðstoð eru ekki andstæður heldur nauðsynleg umræðuefni Ingrid Kuhlman Skoðun
Skoðun Sanna er rödd félagshyggju, réttlætis og jöfnuðar! Laufey Líndal Ólafsdóttir,Sara Stef. Hildardóttir skrifar
Skoðun Líknarmeðferð og dánaraðstoð eru ekki andstæður heldur nauðsynleg umræðuefni Ingrid Kuhlman skrifar
Skoðun Að vera séður og heyrður getur bjargað lífi – Gulur september minnir okkur á að hlúa að hjartanu Kristín Magdalena Ágústsdóttir skrifar
Skoðun Tímamóta umbætur í nýju kerfi almannatrygginga Huld Magnúsdóttir,Sigríður Dóra Magnúsdóttir,Unnur Sverrisdóttir,Vigdís Jónsdóttir skrifar
Skoðun Menntamorð – um gjöreyðingu menntakerfisins á Gaza sem liður í allsherjar þjóðarmorði Ísrael á Palestínumönnum Kristján Þór Sigurðsson skrifar
Sanna er rödd félagshyggju, réttlætis og jöfnuðar! Laufey Líndal Ólafsdóttir,Sara Stef. Hildardóttir Skoðun
Líknarmeðferð og dánaraðstoð eru ekki andstæður heldur nauðsynleg umræðuefni Ingrid Kuhlman Skoðun