Greindi þátt al­mennings og fjöl­miðla í máli „strokufangans“

Í greininni er fjallað um það hvernig umfjöllun fjölmiðla rammaði „strokufangann“ sem samfélagslega ógn og táninginn sem var stöðvaður í tvígang sem táknmynd kerfisbundinna kynþáttafordóma innan lögreglunnar. Greinin er hér.

Strokufanginn í greininni er Gabríel Douane Boama sem strauk úr haldi Lögreglunnar á höfuðborgarsvæðinu í Héraðsdómi Reykjavíkur að kvöldi 19. apríl 2022. Gabríel var handtekinn aftur þremur dögum síðar, snemma dags þann 22. apríl. Í millitíðinni hafði lögreglan, með sérsveit, þó í tvígang stöðvað ungan dreng sem var Gabríel algjörlega óviðkomandi. Lögreglan á höfuðborgarsvæðinu var í kjölfarið sökuð um kerfisbundna kynþáttafordóma því það eina sem þeir áttu sameiginlegt var litarhaft þeirra.

Egill skrifaði greinina í samstarfi við Margréti Valdimarsdóttur, dósent við Háskóla Íslands og afbrotafræðing. Greinin var birt nýlega í alþjóðlega fræðiritinu Crime,media, Culture. Í greininni greinir Egill, með aðstoð Margrétar, fjölmiðlaumfjöllun og samfélagslega umræðu sem skapaðist í kjölfar þess að Gabríel náði að strjúka úr haldi lögreglu við Héraðsdóm Reykjavíkur að kvöldi 19. apríl þann 2022.

Egill greinir í fræðigrein sinni fjölmiðlaumfjöllunina út frá sjónarhorni frásagnarafbrotafræði [e. narrative criminology] sem leggur áherslu á að til þess að skilja afbrot, og þá einkum viðbrögð við afbrotum, þurfi að skoða sögurnar sem eru sagðar af afbrotum.

Þar er einnig farið yfir samfélagslegar breytingar síðustu ára í íslensku samfélagi.

Íslenskt þjóðfélaghafi þannig þangað til nýlega verið nokkuð einsleitt, öruggt og glæpatíðni lág. Síðustu ár hafi gætt meiri ótta meðal almennings um glæpi og afbrot á sama tíma orðin alvarlegri. Á sama tíma hafi verið fjölgun meðal innflytjenda á Íslandiúr tveimur prósentum þjóðarinnar árið 1996 í um 18 prósent í fyrra, 2024.

Meiri ótti en ekki endilega fleiri glæpir

Rannsóknir sýni að tengsl innflytjenda og glæpa sé breytilegt eftir félagslegum aðstæðum en á sama tíma sýni þær að samhliða fjölgun innflytjenda aukist hræðsla við glæpi, og það geti tengst fjölmiðlaumfjöllun. Þessi breyting hafi leitt til þess að víðari umræða hafi farið fram meðal almennings og í fjölmiðlum um kynþáttamörkun eða kynþáttamiðaða löggæslu [e. racial profiling]

Í greininni er því greint hvernig fjallað var um strok Gabríels Douane úr fangelsi í íslenskum fjölmiðlum og hvernig fréttirnar þróuðust frá því að fjalla um strok hans, í gagnrýni á aðgerðir lögreglunnar og svo á það þegar hann var að lokum handtekinn að nýju.

Sjá einnig: Eftirminnilegir fangar á flótta á Íslandi

Einnig er farið yfir fyrri strok fanga úr íslenskum fangelsum. Til dæmis hafi sjóliði úr bandaríska hernum flúið af Litla-Hrauni árið 1996. Hann hafði verið sakfelldur fyrir mannrán. Árið 2012 strauk Matthías Máni Erlingssonar af Litla-Hrauni. Matthías Máni hafði verið sakfelldur fyrir tilraun til manndráps og var fjölskylda þolanda hans talin í mikilli hættu eftir að hann strauk. Hann gaf sig sjálfur fram til lögreglu viku síðar.

Árið 2018 strauk Sindri Þór Stefánsson af Sogni og flúði land. Sindri var handtekinn í Amsterdam um viku síðar. Mál hans vakti mikla athygli en hann átti í samskiptum við lögreglu og almenning í gegnum fjölmiðla á meðan hann var á flótta.

Gabríel Douane var þannig alls ekki fyrsti fanginn til að strjúka úr haldi en í grein Egils og Margrétar segir að það sem aðskilji mál hans frá hinum málunum sé hversu áköf umfjöllunin var og að sérstaklega hafi verið fjallað um kynþátt hans. Þá hafi þátttaka almennings í leit að honum verið meiri en hinum málunum og leiddar líkur að því að það tengist því að lögregla hafi í tilkynningum sínum sérstaklega óskað eftir aðstoð almennings.

Málið passaði við kenningarnar í náminu

Egill segir málið hafa komið upp á svipuðum tíma og hann var að skrifa lokaritgerð í fyrra meistaranámi sínu í Lundi í Svíþjóð. Hann hafi þá verið búinn að læra um frásagnarafbrotafræði [e. narrative criminology] og margt við málið hafi passað við kenningarnar sem hann hafi verið að læra um.

„Þegar maður er í smá fjarlægð fannst mér áhugavert líka að lögreglan hafi haft afskipti af sama manninum tvisvar og hvernig viðbrögðin við því voru, og viðbrögðin við viðbrögðum lögreglunnar að hafa stöðvað sama manninn tvisvar,“ segir Egill.

Hann telur að um leið og lögreglan gaf út sína yfirlýsingu um að það væri verið að leita að hættulegum manni hafi verið búið að ramma það hvernig umfjöllunin yrði í fjölmiðlum.

„Lögreglan er að lýsa eftir manni, sem er lýst sem hættulegum, og þá er búið að byggja upp ramma um það hvernig umfjöllunin verður og er að einhverju leyti bara lógískt. Umræðan snerist þá um að maðurinn var fangi, og skilaboðin frá lögreglu voru að hann væri hættulegur og allar aðgerðir lögreglunnar voru í samræmi við það. Þess vegna var sérsveitin kölluð til.“

Í greininni er einnig fjallað um hlutverk fjölmiðla í mótun samfélagslegra vandamála eða umfjöllun um þau. Hvernig fjölmiðlar ná athygli fólks með því að setja fram fullyrðingar [e. claim maker] og hvernig almenningur getur verið hvattur til aðgerða annað hvort með röksemdum eða tilfinningum.

Egill segir að kenningar um hverjir geti sett fram fullyrðingar í samfélaginu byggi á því að það sé eitthvað vandamál í samfélaginu sem þurfi að bregðast við og sé hægt að leysa það. Fjölmiðlar flokkist sem aðilar sem geti sett fram fullyrðingar því þau nái til svo margra og geti haft svo víðtæk áhrif á almenna umræðu. Oftast sé það þó byggt á fullyrðingum annarra frekar en þeirra eigin.

„Þau taka eitthvað upp frá öðrum frekar en að þau setji fram sínar eigin fullyrðingar.“

Í þessu tiltekna máli sé fullyrðingin að það séu kynþáttafordómar í lögreglunni. Fullyrðingin í þessu tilfelli hafi að mestu komið af samfélagsmiðlum og orðið ráðandi skoðun í þessa daga að lögreglan hafi verið að beita kynþáttamiðaðri löggæslu.

Þegar lögreglan stöðvar svo sama dreng í annað sinn sé fullyrðing um að eitthvað sé að í íslensku samfélagi sem hafi valdið því að það hafi gerst.

47 greinar skrifaðar á fjórum dögum

Egill hafði til skoðunar 47 greinar sem voru skrifaðar á fjóra fjölmiðla á þessu fjögurra daga tímabili. Miðlarnir voru Vísir, Morgunblaðið, RÚV og DV. Einnig voru greindar níu greinar sem voru skrifaðar eftir að Gabríel var handtekinn og tóku saman það sem gerðist.

Í einni grein var rætt við Gabríel sjálfan sem sagðist hafa flúið þegar hann sá að lögreglumennirnir sem áttu að gæta hans voru ekki að veita honum nægilega athygli.

„Ég sá að löggurnar sem voru í dómnum voru bara sofandi þannig að ég tók bara sénsinn og ég vissi að ég myndi ná að flýja. Þetta var bara „win win“ því ég vissi að ég myndi ekki fá dóm fyrir þetta,“ sagði Gabríel í viðtalinu

Þar sagðist hann jafnframt hafa vitað að hann yrði ekki lengi á flótta.

„Ég vissi að ég myndi bara vera í nokkra daga. Ég ætlaði bara að hitta strákana og svo fara aftur inn,“ sagði Gabríel.

Tvö þemu í fjölmiðlaumfjöllun

Eins og áður segir fjallar grein Egils um það stutta tímabil frá því að Gabríel flúði úr haldi lögreglu og þar til hann var handtekinn aftur. Þar segir að greining sýni að hægt sé að skipta fjölmiðlaumfjölluninni í tvö meginþemu. ‚

Það fyrra lýtur að strokufanganum sjálfum, eins og vitnað er til hans í greininni og flestum fréttum, og því hversu hættulegur hann var og að verið væri að leita hans. Ítrekað var til dæmis í fréttum fjallað um fyrri afbrot hans og eðli þeirra. Þá var gefið í skyn að hann væri óútreiknanlegur og að líklegt væri að hann myndi beita ofbeldi. Á þessum tímapunkti reyndi lögregla í tilkynningum sínum að höfða til ábyrgðar almennings um aðstoð við leitina. Í grein Egils er vísað í kenningar sem segja að þegar öllum líður eins og þau geti orðið fórnarlamb glæps verði það siðferðisleg skylda þeirra að aðstoða stjórnvöld við að koma í veg fyrir eða minnka líkur á því að glæpir eigi sér stað.

Seinna þema í fréttum er svo aðgerðir lögreglunnar og viðbrögð hennar við því að stöðva barn í tvígang sem svipaði í útliti til þess grunaða. Í þessu þema segir Egill tvö undirþemu, það er umfjöllun kynþáttmörkun innan lögreglunnar og svo viðbrögð við því hjá stjórnmálamönnum og öðrum hátt settum innan samfélagsins sem vísa þessum ásökunum um kynþáttafordóma innan lögreglunnar frá.

Kynþáttur spilaði þó stórt hlutverk í þessu máli og í ábendingum almennings til lögreglunnar og í kjölfarið aðgerðum hennar þegar hún stöðvaði, í tvígang, sama drenginn tvisvar. Í fyrra skiptið í strætó og það seinna með móður sinni í bakaríi.

Móðir drengsins var afar gagnrýnin á aðgerðir lögreglunnar og viðbrögð þeirra. Hún sagði í viðtali að „maður á Teslu“ hefði tilkynnt son hennar. í grein Egils segir að þetta orðfæri hennar um manninn sem tilkynnti son hennar til lögreglunnar hafi á sama tíma gefið almenningi vísbendingar um aðstæður og viðhorf þessa manns. Eigendur Tesla bíla séu að mestu hvítir, miðaldra karlmenn í forréttindastöðu. Með þessu orðfæri hafi hún náð að vekja athygli á valdaójafnvæginu á milli þessa manns og sonar hennar, sem á þessum tíma gat varla að hennar sögn farið út úr húsi og hafi liðið eins og hann hafi verið niðurlægður.

Egill segir það ekki hafa komið sér á óvart að umræðan hafi fljótlega farið að snúast um kynþáttafordóma. Á þessum tíma hafi ekki verið langt frá umræðu um að nokkrir lögreglumenn hafi borið fána með áróðri nýnasista á undirvesti einkennisbúningsins. Auk þess hafi umræðan líklega verið undir áhrifum alþjóðlegar umræðu um kynþáttamörkun.

Nefnd um eftirlit með lögreglu tók mál drengsins sem var stöðvaður í tvígang fyrir í fyrra og komst að þeirri niðurstöðu að hvorki væru vísbendingar um mögulega ámælisverða eða refsiverða háttsemi starfsmanna lögreglu né að atvikið gæfi til kynna kynþáttamiðaða löggæslu. Nefndin taldi því ekki tilefni til að aðhafast vegna málsins.

Við skoðun málsins fékk nefndin frá embætti ríkislögreglustjóra ýmis gögn er varða málið. Til dæmis upptökur úr eftirlitmyndavélum og upptökur af fjarskiptum og símtölum af tilkynningum til lögreglu og samskiptum lögreglu vegna atvikanna. Þá fékk nefndin líka dagbókarfærslur og vinnulýsingar lögreglu.

Hvað varðar afskipti lögreglunnar af röngum dreng þann 20. og 21. apríl 2022 kemur fram að nefndin hafi tvær tilkynningar til lögreglu frá aðilum sem töldu sig hafa séð einstaklinginn sem lýst var eftir í fjölmiðlum, það er Gabríel. Á hljóðupptökum heyrist að tilkynnt er um einstakling meðal annars með sömu hárgreiðslu og tilkynnandi telur svipa mikið til einstaklingsins sem lýst var eftir.

Í seinni tilkynningunni tiltók tilkynnandi sérstaklega að hann vildi að það kæmi ekki upp sama staða og hafði komið upp deginum áður með drenginn í strætisvagninum.

Í ákvörðun nefndarinnar segir að nefndin telji það hafa verið rétt mat hjá lögreglu að fylgja eftir tilkynningunum sem bárust og að það hafi verið í samræmi við hlutverk hennar. Það sé á sama tíma „vissulega óheppilegt að sami einstaklingurinn hafi verið tilkynntur í tvígang á tveimur mismunandi stöðum“.

Nefndin fái þó ekki séð hvernig lögreglan hefði getað brugðist við með öðrum hætti. Leit hafi staðið yfir að einstaklingi sem hafi verið metinn hættulegur og með langan brotaferil að baki.

Siðferðisleg skylda til þátttöku

Niðurstaða fræðigreinarinnar er sú að með tilfinningaþrungnum frásögnum hafi fjölmiðlum tekist að virkja almenning til þátttöku í leitinni að Gabríel. Gabríel hafi verið lýst sem hættulegum glæpamanni og það hafi vakið hjá fólki siðferðislega skyldu til viðbragða. Með þessu hafi löggæsla í raun verið framseld til almennra borgara, sem urðu virkir þátttakendur í að tryggja öryggi samfélagsins.

Þá er það einnig niðurstaða greinarinnar að umfjöllun um málið varð vettvangur siðferðislegra og pólitískra yfirlýsinga eftir að lögreglan fór mannavillt í tvígang. Það hafi svo leitt til þess að fjallað var um kerfisbundna fordóma innan lögreglunnar. Umræða um það hafi þó lokið nokkuð hratt.

Þá segir að greinarhöfundar geti ekki metið hvort að almenningi hafi stafað raunveruleg hætta af flótta Gabríels Douane heldur hafi tilgangurinn greinarinnar verið að meta hvernig var sagt frá hættu og krísu og hvernig þessar frásagnir, í fjölmiðlum, virkjuðu þátttöku almennings með tilfinningalegum og siðferðislegum skírskotunum.