Beittu listamönnum sem leynivopni í kalda stríðinu Kolbeinn Tumi Daðason skrifar 24. júlí 2025 11:32 Rokkstjörnurnar Tom Keiger úr Cinderella, Klaus Meine úr Scorpions), Alexei Belov úr Gorky Park, Ozzy heitinn Osbourn , Jon Bon Jovi, Richie Sambora á flugvellinum í Moskvu í ágúst 1989. Getty/Koh Hasebe Var það söngvarinn Klaus Meine eða menningarvopnasmiðja CIA sem samdi lag vesturþýsku hljómsveitarinnar Scorpions, Wind of Change? Í seinni hluta tveggja þátta um þetta heimsfræga lag og samsæriskenninguna sem tengist því, fjalla prófessorarnir Hulda Þórisdóttir og Eiríkur Bergmann í hlaðvarpsþættinum Skuggavaldið um sögulega staðreynd: að vestrænar leyniþjónustur beittu menningu markvisst sem vopni í hugmyndabaráttu gegn Sovétríkjunum áratugum saman. Menning sem hugmyndafræðilegt vopn Frá miðri tuttugustu öld studdi CIA markvisst við dreifingu bókmennta sem gætu grafið undan hugmyndafræði og stjórn kommúnista í Sovétríkjunum. Þetta voru bækur á borð við 1984 eftir George Orwell, Gúlag-eyjarnar eftir Aleksandr Solzhenitsyn og Doctor Zhivago eftir Boris Pasternak. Þessum verkum var smyglað á rússnesku inn fyrir járntjaldið og dreift meðal ungs fólks sem þyrsti í aðra sýn á heiminn. Leyniþjónustan bandaríska fjármagnaði líka á laun bókmenntatímarit eins og Encounter og sendi djassgoðsagnir á borð við Louis Armstrong austur á bóginn sem útsendara vestrænnar menningar. Tónlist, sem áður þótti saklaus og ópólitísk, varð í þessu samhengi að tákni frelsis, andófs og hugmyndafræðilegrar ógnar. Gítarar sem byltingarvopn? Í ljósi þess er kannski ekki svo fráleitt að spyrja hvort lag eins og Wind of Change hafi meðvitað verið hluti af þessari menningarherferð. Sú kenning, sem rannsóknarblaðamaðurinn Patrick Radden Keefe vakti fyrst máls á, hefur þó aldrei verið staðfest – og er, þegar nánar er að gáð, lítt trúverðug, eins og þáttastjórnendur Skuggavaldsins komast að í umfjöllun sinni. Scorpions, sem þá voru vinsælasta vestræna rokkhljómsveitin austan járntjaldsins, komu frá klofnu Þýskalandi. Þegar þeir stigu á svið í Lenínsleikvanginum í Moskvu árið 1989, fluttu þeir tónlist sem hafði áður verið bönnuð í Sovétríkjunum. Klaus Meine lýsti því síðar hvernig hann hafði gengið meðfram Moskvuá eftir tónleikana og orðið djúpt snortinn af andrúmsloftinu. Úr þeirri upplifun varð til lagið Wind of Change – hljómur umbreytinga sem bar með sér fyrirheit um nýja heimsmynd, rétt áður en Berlínarmúrinn féll. Raunverulegt eða rómantískt? Hvorki CIA né Meine hafa viðurkennt neitt samkrull í málinu. Sumir fyrrverandi starfsmenn leyniþjónustunnar brosa dularfullir þegar þeir eru spurðir; aðrir hlæja og segja: „Við fórum vissulega í djass… en hármetal? Það væri fullmikið, jafnvel fyrir okkur.“ Þáttastjórnendur Skuggavaldsins velta þó ekki eingöngu fyrir sér trúverðugleika kenningarinnar – heldur beina sjónum að því hvernig slík frásögn, jafnvel þótt hún sé röng, varpar ljósi á hvernig við upplifum söguna, valdið og merkinguna sem við leggjum í atburði. Því jafnvel þótt Wind of Change hafi orðið til í einlægni rokkara sem fékk hugljómun við Moskvuá, varð lagið engu að síður að tákni í menningarstríði – með eða án aðkomu spæjara. Þáttinn má heyra hér að neðan. Alla þætti Skuggavaldsins má heyra á vef Tals. Skuggavaldið Kalda stríðið Mest lesið „Rúrik Gíslason hefur sagt hæ við mig“ Lífið Jafet Máni selur íbúð með ræktarsal Lífið Ertu sauður? Fimm ráð sem geta forðað þér frá hjarðhegðun Lífið Segir spjallmenni Meta herja kynferðislega á börn Lífið Kókaínklásúla í kaupmálanum tryggir Keith rúman milljarð Lífið „Þarf ekkert að klífa Everest til að finnast ég einhvers virði“ Lífið Hvenær verður afbrýðisemi út í fortíð maka að þráhyggju? Lífið Rússar meina kvikmyndagerðarmanni að koma til Íslands Bíó og sjónvarp Sindri og Albert selja Skerjafjarðarslotið Lífið Ástarsenur í viku tvö með stórleikaranum Lífið Fleiri fréttir Ástarsenur í viku tvö með stórleikaranum Segir spjallmenni Meta herja kynferðislega á börn „Rúrik Gíslason hefur sagt hæ við mig“ Jafet Máni selur íbúð með ræktarsal „Þarf ekkert að klífa Everest til að finnast ég einhvers virði“ Ertu sauður? Fimm ráð sem geta forðað þér frá hjarðhegðun Hvenær verður afbrýðisemi út í fortíð maka að þráhyggju? Samhengið með Sif: „Það má blanda saman hámenningu og dægurmenningu“ Hefðbundið ítalskt „Pesto Alla Genovese“ Úrslitaspurningin var um letigarð „Amma mín, ert þú nokkuð dáin?“ Ómar Örn og Nanna selja á eftirsóttum stað í miðbænum Í miðjum tökum kom í ljós að Ragnhildur og Halldór voru náskyld Kókaínklásúla í kaupmálanum tryggir Keith rúman milljarð Friðarsúlan tendruð í nítjánda sinn 9. október Sindri og Albert selja Skerjafjarðarslotið Skrýtið næturlíf og ævintýri sem fylgja partýjunum „Ég er mjög hrædd um að einhver ræni mér“ Var á klóinu þegar skilaboðin bárust og hélt að ferlinum væri lokið Leið yfir hana umkringd nöktum konum Herra Skepna sló Hafþór utan undir Danir taka ekki afstöðu gegn Ísrael Aðstoðarþjálfarinn reyndist ekki vera transkona Hnetukjúklingurinn hennar Höllu Kristrún meðal hundrað rísandi stjarna Time Er hún með „Bennifer“ hálsmen? Páskaungi á leiðinni hjá Kristínu og Sverri Hefur engan áhuga á góðlátlegum orðum Watson Play-liðar minnast góðu tímanna „kkk“ í klukku vekur lukku: „Hafa menn ekki meira kjöt á beinunum?“ Sjá meira
Í seinni hluta tveggja þátta um þetta heimsfræga lag og samsæriskenninguna sem tengist því, fjalla prófessorarnir Hulda Þórisdóttir og Eiríkur Bergmann í hlaðvarpsþættinum Skuggavaldið um sögulega staðreynd: að vestrænar leyniþjónustur beittu menningu markvisst sem vopni í hugmyndabaráttu gegn Sovétríkjunum áratugum saman. Menning sem hugmyndafræðilegt vopn Frá miðri tuttugustu öld studdi CIA markvisst við dreifingu bókmennta sem gætu grafið undan hugmyndafræði og stjórn kommúnista í Sovétríkjunum. Þetta voru bækur á borð við 1984 eftir George Orwell, Gúlag-eyjarnar eftir Aleksandr Solzhenitsyn og Doctor Zhivago eftir Boris Pasternak. Þessum verkum var smyglað á rússnesku inn fyrir járntjaldið og dreift meðal ungs fólks sem þyrsti í aðra sýn á heiminn. Leyniþjónustan bandaríska fjármagnaði líka á laun bókmenntatímarit eins og Encounter og sendi djassgoðsagnir á borð við Louis Armstrong austur á bóginn sem útsendara vestrænnar menningar. Tónlist, sem áður þótti saklaus og ópólitísk, varð í þessu samhengi að tákni frelsis, andófs og hugmyndafræðilegrar ógnar. Gítarar sem byltingarvopn? Í ljósi þess er kannski ekki svo fráleitt að spyrja hvort lag eins og Wind of Change hafi meðvitað verið hluti af þessari menningarherferð. Sú kenning, sem rannsóknarblaðamaðurinn Patrick Radden Keefe vakti fyrst máls á, hefur þó aldrei verið staðfest – og er, þegar nánar er að gáð, lítt trúverðug, eins og þáttastjórnendur Skuggavaldsins komast að í umfjöllun sinni. Scorpions, sem þá voru vinsælasta vestræna rokkhljómsveitin austan járntjaldsins, komu frá klofnu Þýskalandi. Þegar þeir stigu á svið í Lenínsleikvanginum í Moskvu árið 1989, fluttu þeir tónlist sem hafði áður verið bönnuð í Sovétríkjunum. Klaus Meine lýsti því síðar hvernig hann hafði gengið meðfram Moskvuá eftir tónleikana og orðið djúpt snortinn af andrúmsloftinu. Úr þeirri upplifun varð til lagið Wind of Change – hljómur umbreytinga sem bar með sér fyrirheit um nýja heimsmynd, rétt áður en Berlínarmúrinn féll. Raunverulegt eða rómantískt? Hvorki CIA né Meine hafa viðurkennt neitt samkrull í málinu. Sumir fyrrverandi starfsmenn leyniþjónustunnar brosa dularfullir þegar þeir eru spurðir; aðrir hlæja og segja: „Við fórum vissulega í djass… en hármetal? Það væri fullmikið, jafnvel fyrir okkur.“ Þáttastjórnendur Skuggavaldsins velta þó ekki eingöngu fyrir sér trúverðugleika kenningarinnar – heldur beina sjónum að því hvernig slík frásögn, jafnvel þótt hún sé röng, varpar ljósi á hvernig við upplifum söguna, valdið og merkinguna sem við leggjum í atburði. Því jafnvel þótt Wind of Change hafi orðið til í einlægni rokkara sem fékk hugljómun við Moskvuá, varð lagið engu að síður að tákni í menningarstríði – með eða án aðkomu spæjara. Þáttinn má heyra hér að neðan. Alla þætti Skuggavaldsins má heyra á vef Tals.
Skuggavaldið Kalda stríðið Mest lesið „Rúrik Gíslason hefur sagt hæ við mig“ Lífið Jafet Máni selur íbúð með ræktarsal Lífið Ertu sauður? Fimm ráð sem geta forðað þér frá hjarðhegðun Lífið Segir spjallmenni Meta herja kynferðislega á börn Lífið Kókaínklásúla í kaupmálanum tryggir Keith rúman milljarð Lífið „Þarf ekkert að klífa Everest til að finnast ég einhvers virði“ Lífið Hvenær verður afbrýðisemi út í fortíð maka að þráhyggju? Lífið Rússar meina kvikmyndagerðarmanni að koma til Íslands Bíó og sjónvarp Sindri og Albert selja Skerjafjarðarslotið Lífið Ástarsenur í viku tvö með stórleikaranum Lífið Fleiri fréttir Ástarsenur í viku tvö með stórleikaranum Segir spjallmenni Meta herja kynferðislega á börn „Rúrik Gíslason hefur sagt hæ við mig“ Jafet Máni selur íbúð með ræktarsal „Þarf ekkert að klífa Everest til að finnast ég einhvers virði“ Ertu sauður? Fimm ráð sem geta forðað þér frá hjarðhegðun Hvenær verður afbrýðisemi út í fortíð maka að þráhyggju? Samhengið með Sif: „Það má blanda saman hámenningu og dægurmenningu“ Hefðbundið ítalskt „Pesto Alla Genovese“ Úrslitaspurningin var um letigarð „Amma mín, ert þú nokkuð dáin?“ Ómar Örn og Nanna selja á eftirsóttum stað í miðbænum Í miðjum tökum kom í ljós að Ragnhildur og Halldór voru náskyld Kókaínklásúla í kaupmálanum tryggir Keith rúman milljarð Friðarsúlan tendruð í nítjánda sinn 9. október Sindri og Albert selja Skerjafjarðarslotið Skrýtið næturlíf og ævintýri sem fylgja partýjunum „Ég er mjög hrædd um að einhver ræni mér“ Var á klóinu þegar skilaboðin bárust og hélt að ferlinum væri lokið Leið yfir hana umkringd nöktum konum Herra Skepna sló Hafþór utan undir Danir taka ekki afstöðu gegn Ísrael Aðstoðarþjálfarinn reyndist ekki vera transkona Hnetukjúklingurinn hennar Höllu Kristrún meðal hundrað rísandi stjarna Time Er hún með „Bennifer“ hálsmen? Páskaungi á leiðinni hjá Kristínu og Sverri Hefur engan áhuga á góðlátlegum orðum Watson Play-liðar minnast góðu tímanna „kkk“ í klukku vekur lukku: „Hafa menn ekki meira kjöt á beinunum?“ Sjá meira