Dagur sjálfsvígsforvarna – tryggjum raunverulegt aðgengi að sálfræðimeðferð Pétur Maack Þorsteinsson skrifar 10. september 2025 15:32 Dagurinn í dag, 10. september er helgaður sjálfsvígsforvörnum. Í dag klæðist fólk gulu í nafni vitundarvakningar líkt og gert hefur verið árlega undanfarin ár. Vitundarvakning ein og sér nægir þó ekki ef þeim orðum fylgja ekki skýrar aðgerðir af hálfu stjórnvalda. Hvergi hefur verið sýnt fram á að gulir sokkar eða hálsklútar einir og sér bjargi mannslífum. Sjálfsvíg á Íslandi eru jafnalgeng eða algengari en í flestum þeim löndum sem við berum okkur saman við. Tíðni sjálfsvíga á Íslandi er 12,3 á hverja 100.000 íbúa á árunum 1999-2023. Þannig látast um 40-50 manns á ári í sjálfsvígi á Íslandi. Beinn kostnaður samfélagsins við hvert sjálfsvíg og afleiðingar þess nemur tugum milljóna vegna veikinda, vinnutaps, álags á heilbrigðis- og félagsþjónustu og fleiri þátta. Álagið á fjölskyldur þeirra sem látast í sjálfsvígi verður ekki metið til fjár. Þrátt fyrir að þessar staðreyndir hafi verið þekktar um langt skeið og þrátt fyrir að vitað sé að með greiðu aðgengi að viðeigandi sálfræðimeðferð megi draga úr sjúkdómsbyrði vegna andlegra veikinda og fækka sjálfsvígum, sitjum við enn upp með það að vitundarvakning og fræðsla virðast vera helsta svar stjórnvalda við vandanum. Íslenskt heilbrigðiskerfi einkennist enn af biðlistum og er á engan hátt í stakk búið til að mæta brýnni og raunverulegri þörf fyrir sálfræðimeðferð. Hér verður líka að halda því til haga að sjálfsvígsforvanir geta ekki snúist einungis um fræðslu eða almenn lágþröskuldaúrræði heldur fyrst og fremst um greiðan aðgang að réttum greiningum og í kjölfarið að sérhæfðri, traustri og gagnreyndri sálfræðimeðferð á öllum stigum heilbrigðiskerfisins. Heilbrigðiskerfið er ekki eitthvað eitt fyrirbæri heldur stórt og flókið kerfi sem sett er saman úr mörgum smærri kerfum og einstökum einingum. Jafnan er talað um að heilbrigðiskerfið skiptist í þrjár línur. Heilsugæslan er fyrsta lína heilbrigðiskerfisins. Hugmyndin er sú að þar sé fyrsti viðkomustaður fólks í leit að heilbrigðisþjónustu. Heilsugæslan er í dag engan vegin í stakk búin til að sinna því hlutverki, stöður sálfræðinga eru of fáar, aðgengi að þjónustu þeirra of erfitt vegna þess að fólk þarf fyrst að hitta heimilislækni til að fá tilvísun og biðlistar eftir þjónustu of langir. Því gerist það endurtekið að fólk fær ekki þjónustu á réttum tíma. Önnur lína heilbrigðiskerfisins er borin uppi af þjónustu sjálfstætt starfandi heilbrigðisstétta auk ýmis konar göngudeildaþjónustu, þar með talin eru geðheilsuteymi heilsugæslunnar. Uppbygging geðheilsuteyma hefur ekki verið markviss og þar, eins og annars staðar, er flöskuhálsinn í þjónustunni bið eftir sálfræðimeðferð. Því þarf að fjölga stöðum sálfræðinga í geðheilsuteymum.Þjónusta sjálfstætt starfandi sérgreinalækna, sjúkraþjálfara, talmeinafræðinga og fleiri fagstétta er niðurgreidd með samningum við Sjúkratryggingar Íslands. Um þjónustu þessara stétta eru í gildi tvíhliða samstarfssamningar Sjúkratrygginga og viðeigandi fagfélaga. Þegar kemur að sálfræðimeðferð hafa Sjúkratryggingar Íslands gefið út einhliða rammasamning um þjónustu sálfræðinga án samráðs við Sálfræðingafélag Íslands. Rammasamningurinn er mjög gallaður og þess eðlis að aðeins um 30 sálfræðingar hafa séð sér fært að veita þjónustu samkvæmt honum. Á þetta hefur verið bent á fundum fulltrúa Sálfræðingafélagsins með Sjúkratryggingum. Þrátt fyrir það hafa Sjúkratryggingar ekki brugðist við ábendingum um augljósa galla á samningnum auk þess að hafa ekki sinnt kalli okkar um viðræður um samstarfssamning. Þriðja lína heilbrigðiskerfisins er sjúkrahúsþjónustan. Legudeildir geðdeilda og göngudeildir sem veita langtímaþjónustu eru hluti sjúkrahúsþjónustunnar. Einnig þar eru vandmál vegna biðlista eftir sálfræðiþjónustu. Geðdeildir sjúkrahúsa eru vettvangur fyrir sérhæfða langtímameðferð. Þar er einnig skortur á sálfræðingum og bið eftir sálfræðimeðferð of löng. Í opinberri stefnumótun á Íslandi um forvarnir gegn sjálfvígum hefur verið mjög rík áhersla á almenn úrræði. Þessu til áréttingar má benda á að í 34 blaðsíðna riti um aðgerðaáætlun til að fækka sjálfsvígum á Íslandi 2025-2030 kemur orðið sálfræðimeðferð aldrei fyrir. Ekki einu sinni, á 34 blaðsíðum. Fólk í leit að sálfræðiþjónustu á að hafa val. Það á að geta leitað til opinbera hluta heilbrigðiskerfisins og fengið þar þjónustu án þess að þurfa að bíða mánuðum eða jafnvel árum saman. Það á líka að geta leitað sambærilegrar þjónustu hjá sjálfstætt starfandi heilbrigðisstarfsfólki án þess að af því skapist aukakostnaður upp á hundruð þúsunda. Það er óásættanlegt að Sjúkratryggingar Íslands hafi ekki kallað Sálfræðingafélag Íslands, sem er fagfélag íslenskra sálfræðinga til samtals um samstarfssamning til að veita almenningi góða niðurgreidda sálfræðimeðferð. Að sama skapi veldur það þungum vonbrigðum að sjá að í nýútgefnu fjárlagafrumvarpi er ekki gert ráð fyrir fjárframlögum til að efla niðurgreiðslur og aðgengi að sálfræðimeðferð. Þetta er helsti flöskuhálsinn sem stendur í vegi fyrir að fólk fái þá meðferð sem það þarfnast. Á meðan þetta ástand varir heldur ójöfnuður áfram að vaxa - þau sem hafa efni á að greiða úr eigin vasa fá meðferð, en aðrir neyðast til að bíða, gefast upp eða leita sér engrar hjálpar. Vitundarvakningar og fræðsluátök skipta máli til að koma málum á dagskrá. Greitt aðgengi að lágþrepameðferðum er líka mjög mikilvægt. Það breytir engu um það að það þarf að stórbæta aðgengi þeirra sem glíma við þungan og langvarandi geðrænan vanda að sálfræðimeðferð. Að einblína á almennar lausnir án þess að tryggja aðgengi að sérhæfðri meðferð er í raun ábyrgðarleysi. Sjálfsvígsforvarnir byggja á raunverulegum aðgerðum – ekki bara orðum. Raunverulegar forvarnir krefjast fjárfestingar í sálfræðimeðferð á öllum stigum heilbrigðiskerfisins. Aðgengi að sálfræðimeðferð er ekki munaður heldur lífsnauðsyn, og það er bæði siðferðileg og samfélagsleg skylda okkar að tryggja það. Höfundur er formaður Sálfræðingafélags Íslands. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Geðheilbrigði Pétur Maack Þorsteinsson Mest lesið Konur sem stinga hvor aðra í bakið Sigríður Svanborgardóttir Skoðun Sameining sem eflir íslenskan landbúnað Egill Gautason Skoðun Það er list að lifa með krabbameini Hlíf Steingrímsdóttir Skoðun Um kynjafræði og pólítík Hanna Björg Vilhjálmsdóttir Skoðun Fjölbreytileiki er styrkleiki Guðmundur Ingi Kristinsson Skoðun Eitt spilakort, betri spilamenning – er skaðaminnkandi Ingvar Örn Ingvarsson Skoðun Orðræða mótar menningu – og menningin mótar okkur öll Jóhanna Bárðardóttir Skoðun Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir Skoðun Ef þið bara hefðuð séð heiminn út frá mínum augum: Börn & ADHD Stefán Þorri Helgason Skoðun Konur á örorku Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir Skoðun Skoðun Skoðun Orðræða mótar menningu – og menningin mótar okkur öll Jóhanna Bárðardóttir skrifar Skoðun Eitt spilakort, betri spilamenning – er skaðaminnkandi Ingvar Örn Ingvarsson skrifar Skoðun Sameining sem eflir íslenskan landbúnað Egill Gautason skrifar Skoðun Konur sem stinga hvor aðra í bakið Sigríður Svanborgardóttir skrifar Skoðun Fjölbreytileiki er styrkleiki Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar Skoðun Það er list að lifa með krabbameini Hlíf Steingrímsdóttir skrifar Skoðun Um kynjafræði og pólítík Hanna Björg Vilhjálmsdóttir skrifar Skoðun Við fylgjum þér frá getnaði til grafar Benedikt S. Benediktsson skrifar Skoðun Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir skrifar Skoðun Ef þið bara hefðuð séð heiminn út frá mínum augum: Börn & ADHD Stefán Þorri Helgason skrifar Skoðun 112. liðurinn í aðgerðaáætlun í menntamálum? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson skrifar Skoðun Konur á örorku Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun Drambið okkar Júlíus Valsson skrifar Skoðun Við vitum Guðrún Jónsdóttir skrifar Skoðun Ekki sama hvaðan gott kemur Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Börn í meðferð eiga rétt á fagfólki orð duga ekki lengur! Steindór Þórarinsson skrifar Skoðun Greindarskerðing eða ofurgáfur með gervigreind Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Að hafa hemil á nýjum ófjármögnuðum útgjöldum er lykillinn að sjálfbærum rekstri sveitarfélaga Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun Homo sapiens að öðrum toga: Af hverju ætti ég eiginlega að mæta á PIFF-kvikmyndhátíðina? Ólafur Guðsteinn Kristjánsson skrifar Skoðun Stöndum saman gegn fjölþáttaógnum Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Hagræðing á kostnað fjölbreytni og gæðamenntunar Ida Marguerite Semey skrifar Skoðun Umbúðir en ekkert innihald í Hafnarfirði Einar Geir Þorsteinsson skrifar Skoðun Við viljum tala íslensku, en hvernig Ólafur Guðsteinn Kristjánsson skrifar Skoðun Mansalsmál á Íslandi Kristján Þórður Snæbjarnarson skrifar Skoðun Hættur heimsins virða engin landamæri Tótla I. Sæmundsdóttir skrifar Skoðun Tímamót í sjálfsvígsforvörnum Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Yfirgangur, yfirlæti og endastöð Strætó Axel Hall skrifar Skoðun Hugsum fíknivanda upp á nýtt - Ný nálgun í meðhöndlun fíknivanda og áhættuhegðunar Svala Jóhannesdóttir,Lilja Sif Þorsteinsdóttir skrifar Skoðun Háskólinn á Bifröst – Öflugur og sjálfstæður fjarnámsskóli Sólveig Hallsteinsdóttir skrifar Skoðun Það eru fleiri fiskar í sjónum og fleiri sjónarmið í hafstjórn Guðbjörg Ásta Ólafsdóttir skrifar Sjá meira
Dagurinn í dag, 10. september er helgaður sjálfsvígsforvörnum. Í dag klæðist fólk gulu í nafni vitundarvakningar líkt og gert hefur verið árlega undanfarin ár. Vitundarvakning ein og sér nægir þó ekki ef þeim orðum fylgja ekki skýrar aðgerðir af hálfu stjórnvalda. Hvergi hefur verið sýnt fram á að gulir sokkar eða hálsklútar einir og sér bjargi mannslífum. Sjálfsvíg á Íslandi eru jafnalgeng eða algengari en í flestum þeim löndum sem við berum okkur saman við. Tíðni sjálfsvíga á Íslandi er 12,3 á hverja 100.000 íbúa á árunum 1999-2023. Þannig látast um 40-50 manns á ári í sjálfsvígi á Íslandi. Beinn kostnaður samfélagsins við hvert sjálfsvíg og afleiðingar þess nemur tugum milljóna vegna veikinda, vinnutaps, álags á heilbrigðis- og félagsþjónustu og fleiri þátta. Álagið á fjölskyldur þeirra sem látast í sjálfsvígi verður ekki metið til fjár. Þrátt fyrir að þessar staðreyndir hafi verið þekktar um langt skeið og þrátt fyrir að vitað sé að með greiðu aðgengi að viðeigandi sálfræðimeðferð megi draga úr sjúkdómsbyrði vegna andlegra veikinda og fækka sjálfsvígum, sitjum við enn upp með það að vitundarvakning og fræðsla virðast vera helsta svar stjórnvalda við vandanum. Íslenskt heilbrigðiskerfi einkennist enn af biðlistum og er á engan hátt í stakk búið til að mæta brýnni og raunverulegri þörf fyrir sálfræðimeðferð. Hér verður líka að halda því til haga að sjálfsvígsforvanir geta ekki snúist einungis um fræðslu eða almenn lágþröskuldaúrræði heldur fyrst og fremst um greiðan aðgang að réttum greiningum og í kjölfarið að sérhæfðri, traustri og gagnreyndri sálfræðimeðferð á öllum stigum heilbrigðiskerfisins. Heilbrigðiskerfið er ekki eitthvað eitt fyrirbæri heldur stórt og flókið kerfi sem sett er saman úr mörgum smærri kerfum og einstökum einingum. Jafnan er talað um að heilbrigðiskerfið skiptist í þrjár línur. Heilsugæslan er fyrsta lína heilbrigðiskerfisins. Hugmyndin er sú að þar sé fyrsti viðkomustaður fólks í leit að heilbrigðisþjónustu. Heilsugæslan er í dag engan vegin í stakk búin til að sinna því hlutverki, stöður sálfræðinga eru of fáar, aðgengi að þjónustu þeirra of erfitt vegna þess að fólk þarf fyrst að hitta heimilislækni til að fá tilvísun og biðlistar eftir þjónustu of langir. Því gerist það endurtekið að fólk fær ekki þjónustu á réttum tíma. Önnur lína heilbrigðiskerfisins er borin uppi af þjónustu sjálfstætt starfandi heilbrigðisstétta auk ýmis konar göngudeildaþjónustu, þar með talin eru geðheilsuteymi heilsugæslunnar. Uppbygging geðheilsuteyma hefur ekki verið markviss og þar, eins og annars staðar, er flöskuhálsinn í þjónustunni bið eftir sálfræðimeðferð. Því þarf að fjölga stöðum sálfræðinga í geðheilsuteymum.Þjónusta sjálfstætt starfandi sérgreinalækna, sjúkraþjálfara, talmeinafræðinga og fleiri fagstétta er niðurgreidd með samningum við Sjúkratryggingar Íslands. Um þjónustu þessara stétta eru í gildi tvíhliða samstarfssamningar Sjúkratrygginga og viðeigandi fagfélaga. Þegar kemur að sálfræðimeðferð hafa Sjúkratryggingar Íslands gefið út einhliða rammasamning um þjónustu sálfræðinga án samráðs við Sálfræðingafélag Íslands. Rammasamningurinn er mjög gallaður og þess eðlis að aðeins um 30 sálfræðingar hafa séð sér fært að veita þjónustu samkvæmt honum. Á þetta hefur verið bent á fundum fulltrúa Sálfræðingafélagsins með Sjúkratryggingum. Þrátt fyrir það hafa Sjúkratryggingar ekki brugðist við ábendingum um augljósa galla á samningnum auk þess að hafa ekki sinnt kalli okkar um viðræður um samstarfssamning. Þriðja lína heilbrigðiskerfisins er sjúkrahúsþjónustan. Legudeildir geðdeilda og göngudeildir sem veita langtímaþjónustu eru hluti sjúkrahúsþjónustunnar. Einnig þar eru vandmál vegna biðlista eftir sálfræðiþjónustu. Geðdeildir sjúkrahúsa eru vettvangur fyrir sérhæfða langtímameðferð. Þar er einnig skortur á sálfræðingum og bið eftir sálfræðimeðferð of löng. Í opinberri stefnumótun á Íslandi um forvarnir gegn sjálfvígum hefur verið mjög rík áhersla á almenn úrræði. Þessu til áréttingar má benda á að í 34 blaðsíðna riti um aðgerðaáætlun til að fækka sjálfsvígum á Íslandi 2025-2030 kemur orðið sálfræðimeðferð aldrei fyrir. Ekki einu sinni, á 34 blaðsíðum. Fólk í leit að sálfræðiþjónustu á að hafa val. Það á að geta leitað til opinbera hluta heilbrigðiskerfisins og fengið þar þjónustu án þess að þurfa að bíða mánuðum eða jafnvel árum saman. Það á líka að geta leitað sambærilegrar þjónustu hjá sjálfstætt starfandi heilbrigðisstarfsfólki án þess að af því skapist aukakostnaður upp á hundruð þúsunda. Það er óásættanlegt að Sjúkratryggingar Íslands hafi ekki kallað Sálfræðingafélag Íslands, sem er fagfélag íslenskra sálfræðinga til samtals um samstarfssamning til að veita almenningi góða niðurgreidda sálfræðimeðferð. Að sama skapi veldur það þungum vonbrigðum að sjá að í nýútgefnu fjárlagafrumvarpi er ekki gert ráð fyrir fjárframlögum til að efla niðurgreiðslur og aðgengi að sálfræðimeðferð. Þetta er helsti flöskuhálsinn sem stendur í vegi fyrir að fólk fái þá meðferð sem það þarfnast. Á meðan þetta ástand varir heldur ójöfnuður áfram að vaxa - þau sem hafa efni á að greiða úr eigin vasa fá meðferð, en aðrir neyðast til að bíða, gefast upp eða leita sér engrar hjálpar. Vitundarvakningar og fræðsluátök skipta máli til að koma málum á dagskrá. Greitt aðgengi að lágþrepameðferðum er líka mjög mikilvægt. Það breytir engu um það að það þarf að stórbæta aðgengi þeirra sem glíma við þungan og langvarandi geðrænan vanda að sálfræðimeðferð. Að einblína á almennar lausnir án þess að tryggja aðgengi að sérhæfðri meðferð er í raun ábyrgðarleysi. Sjálfsvígsforvarnir byggja á raunverulegum aðgerðum – ekki bara orðum. Raunverulegar forvarnir krefjast fjárfestingar í sálfræðimeðferð á öllum stigum heilbrigðiskerfisins. Aðgengi að sálfræðimeðferð er ekki munaður heldur lífsnauðsyn, og það er bæði siðferðileg og samfélagsleg skylda okkar að tryggja það. Höfundur er formaður Sálfræðingafélags Íslands.
Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir Skoðun
Skoðun Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir skrifar
Skoðun Að hafa hemil á nýjum ófjármögnuðum útgjöldum er lykillinn að sjálfbærum rekstri sveitarfélaga Jón Ingi Hákonarson skrifar
Skoðun Homo sapiens að öðrum toga: Af hverju ætti ég eiginlega að mæta á PIFF-kvikmyndhátíðina? Ólafur Guðsteinn Kristjánsson skrifar
Skoðun Hugsum fíknivanda upp á nýtt - Ný nálgun í meðhöndlun fíknivanda og áhættuhegðunar Svala Jóhannesdóttir,Lilja Sif Þorsteinsdóttir skrifar
Skoðun Háskólinn á Bifröst – Öflugur og sjálfstæður fjarnámsskóli Sólveig Hallsteinsdóttir skrifar
Skoðun Það eru fleiri fiskar í sjónum og fleiri sjónarmið í hafstjórn Guðbjörg Ásta Ólafsdóttir skrifar
Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir Skoðun