Almannahagsmunir í öndvegi Jónas Guðmundsson skrifar 17. apríl 2013 13:45 „Þegar við búum við það að sömu valdhafarnir, sama fólkið, situr á valdastóli í marga áratugi, og er þarna greinilega til að tryggja sína hagsmuni, og menn treysta því ekki lengur að þeir séu að vinna að almannahag, þá er ekki við góðu að búast.“ Þetta voru orð Páls Skúlasonar, fyrrverandi háskólarektors, í nýlegu útvarpsviðtali (Rás 1, 17. feb. 2013). Hvað merkir það þegar einn fremsti þjóðfélagsrýnir landsins kveður upp slíkan dóm? Ríkir ekki alvarleg kreppa í stjórnmálalífi þjóðarinnar? Getur almenningur í raun ekki treyst því að stjórnmálamenn taki almannahagsmuni fram yfir sérhagsmuni? Eru þetta kannski ekki nýjar fréttir fyrir okkur? Leiðarahöfundur Morgunblaðsins velti fyrir nokkrum árum fyrir sér hvað ylli því að stjórnmálamenn í öllum flokkum og öllum löndum hefðu svo mikla tilhneigingu til að taka sérhagsmuni fram yfir almannahagsmuni (Mbl. 18. des. 2007). Hann taldi margt benda til að stjórnmálamenn væru hræddari við sérhagsmunasamtök heldur en afl atkvæða hinna almennu borgara, og bætti við: „Sérhagsmunasamtök á borð við LÍÚ hafa yfir tiltölulega fáum atkvæðum að ráða. Slík sérhagsmunasamtök ráða ekkert við afl atkvæða hinna almennu borgara, þegar þeir láta til sín taka. En þess á milli er eins og sérhagsmunirnir ráði.“ Óbilgirni sérhagsmunanna Ritari Reykjavíkurbréfs Morgunblaðsins tók á svipuðum tíma dæmi um skipulagsmál í sveitarfélögum: „Hinir kjörnu fulltrúar í bæjarstjórnum eru kjörnir til þess að standa vörð um almannahagsmuni. En þeir geta átt mjög erfitt þegar þeir eru beittir þrýstingi af hálfu sérhagsmunaaðila, sem hafa jafnvel í hótunum um að berjast gegn þeim í næstu kosningum eða í næsta prófkjöri ef þeir hafa ekki sitt fram.“ Jóhann Hauksson lýsir í bók sinni Þræðir valdsins mörgum dæmum, frá því fyrir og eftir hrun, um starfsemi á mörkum opinbers reksturs og einkareksturs, sem reyndust vera aðstöðubrask og enduðu með því að almenningur missti spón úr aski sínum og þurfti að greiða meira fyrir þjónustu eða fengu minna af henni. Flestir vita að sérhagsmunir hafa á undanförnum áratugum fengið vaxandi svigrúm í íslensku samfélagi (reyndar í fleiri vestrænum samfélögum): svigrúm til umsvifa, til auðs, til valda og til áhrifa, meira að segja áhrifa á mótun almannastefnu. „Sveigmenn“ hagsmunanna, eins og Jóhann nefnir þá, hafa greitt götu þeirra og stundum setið báðum megin borðsins. Bankahrunið breytti ekki eins miklu og sumir vonuðu. Þeir sem græddu digra sjóði á hruni krónunnar 2008 voru eftir sem áður ófáanlegir til að deila hvalrekanum með almenningi, sem sat fastur í skuldasúpu og skertri kaupgetu vegna sama gengishruns. Baráttan um veiðileyfagjald varð hörð, og sveigmennirnir hafa lofað að afnema það komist þeir til valda að loknum kosningum.Endurstillum með stjórnarskrá Hvaða leiðir eru færar til að hefja almannahagsmuni til öndvegis á ný? Ný stjórnarskrá, lög, reglur og háttsemi sem af henni munu leiða, er án efa besta tækið til að endurstilla samfélagið í þessum efnum. Í frumvarpi að stjórnarskrá er almannahagur efldur, t.d. í köflum um náttúru Íslands og nýtingu náttúrugæða, menningar- og náttúruverðmæti og náttúruauðlindir. Og svo auðvitað í nýjum greinum um gagnsæi, aukinn rétt almennings og þingmanna til aðgangs að gögnum, sem er öflug vörn gegn spillingu. Í drögunum er meira að segja reynt að greina á milli einkahagsmuna og almannahagsmuna í stjórnmálum. „Alþingismanni er óheimilt að taka þátt í meðferð þingmáls sem varðar sérstaka og verulega hagsmuni hans eða honum nákominna.“ Merkilegt að slíkt ákvæði skuli ekki hafa verið innleitt fyrr. (Bent hefur verið á að helstu forgöngumenn fiskveiðistjórnunarkerfisins á Alþingi 1984 voru útgerðarmenn.) Það ætti að sýna að þessi tilraun um stjórnarskrá má ekki renna út í sandinn. Að almannahagsmunum verði veittur ótvítærður forgangur, stóraukið vægi gagnvart sérhagsmunum einstaklinga, fyrirtækja og hópa, er lykilverkefni í þróun betra og samheldnara samfélags. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Kosningar 2013 Skoðun Mest lesið Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk Skoðun Kæra Epli, skilur þú mig? Lilja Dögg Jónsdóttir Skoðun Magga Stína! Helga Völundardóttir Skoðun Halldór 4.10.2025 Halldór 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun Að búa til aðalsmenn Kolbrún Baldursdóttir Skoðun Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir Skoðun Barnafjölskyldur í Reykjavík eiga betra skilið Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Kæra Epli, skilur þú mig? Lilja Dögg Jónsdóttir skrifar Skoðun Þorgerður og erlendu dómstólarnir Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Barnafjölskyldur í Reykjavík eiga betra skilið Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Lyftum umræðunni á örlítið hærra plan Jóna Hlíf Halldórsdóttir skrifar Skoðun Lykillinn að hamingju og heilbrigði Auður Kjartansdóttir skrifar Skoðun Staða bænda styrkt Hanna Katrín Friðriksson skrifar Skoðun Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson skrifar Skoðun Leikskólar eru ekki munaður Íris Eva Gísladóttir skrifar Skoðun Vísindarannsóknir og þróun – til umhugsunar í tiltekt Þorgerður J. Einarsdóttir skrifar Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason skrifar Skoðun Foreldrar þurfa bara að vera duglegri Björg Magnúsdóttir skrifar Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson skrifar Skoðun Dýrkeypt eftirlitsleysi Lilja Björk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Svindl eða sjálfsvernd? Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Magga Stína! Helga Völundardóttir skrifar Skoðun Mannauðurinn á vinnustaðnum þarf góða innivist til að dafna Ásta Logadóttir skrifar Skoðun Þetta er námið sem lifir áfram Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Árborg - spennandi kostur fyrir öll Guðný Björk Pálmadóttir skrifar Skoðun Tökum á glæpahópum af meiri þunga Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Minntist ekkert á Evrópusambandið Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hugsum stórt í skipulags- og samgöngumálum Hilmar Ingimundarson skrifar Skoðun Eitt eilífðar smáblóm Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Betri mönnun er lykillinn Skúli Helgason,Sabine Leskopf skrifar Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Hversu oft á að fresta framtíðinni? Erna Magnúsdóttir,Stefán Þórarinn Sigurðsson skrifar Skoðun Getur Ísland staðið fremst í heilsutækni? Arna Harðardóttir skrifar Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir skrifar Sjá meira
„Þegar við búum við það að sömu valdhafarnir, sama fólkið, situr á valdastóli í marga áratugi, og er þarna greinilega til að tryggja sína hagsmuni, og menn treysta því ekki lengur að þeir séu að vinna að almannahag, þá er ekki við góðu að búast.“ Þetta voru orð Páls Skúlasonar, fyrrverandi háskólarektors, í nýlegu útvarpsviðtali (Rás 1, 17. feb. 2013). Hvað merkir það þegar einn fremsti þjóðfélagsrýnir landsins kveður upp slíkan dóm? Ríkir ekki alvarleg kreppa í stjórnmálalífi þjóðarinnar? Getur almenningur í raun ekki treyst því að stjórnmálamenn taki almannahagsmuni fram yfir sérhagsmuni? Eru þetta kannski ekki nýjar fréttir fyrir okkur? Leiðarahöfundur Morgunblaðsins velti fyrir nokkrum árum fyrir sér hvað ylli því að stjórnmálamenn í öllum flokkum og öllum löndum hefðu svo mikla tilhneigingu til að taka sérhagsmuni fram yfir almannahagsmuni (Mbl. 18. des. 2007). Hann taldi margt benda til að stjórnmálamenn væru hræddari við sérhagsmunasamtök heldur en afl atkvæða hinna almennu borgara, og bætti við: „Sérhagsmunasamtök á borð við LÍÚ hafa yfir tiltölulega fáum atkvæðum að ráða. Slík sérhagsmunasamtök ráða ekkert við afl atkvæða hinna almennu borgara, þegar þeir láta til sín taka. En þess á milli er eins og sérhagsmunirnir ráði.“ Óbilgirni sérhagsmunanna Ritari Reykjavíkurbréfs Morgunblaðsins tók á svipuðum tíma dæmi um skipulagsmál í sveitarfélögum: „Hinir kjörnu fulltrúar í bæjarstjórnum eru kjörnir til þess að standa vörð um almannahagsmuni. En þeir geta átt mjög erfitt þegar þeir eru beittir þrýstingi af hálfu sérhagsmunaaðila, sem hafa jafnvel í hótunum um að berjast gegn þeim í næstu kosningum eða í næsta prófkjöri ef þeir hafa ekki sitt fram.“ Jóhann Hauksson lýsir í bók sinni Þræðir valdsins mörgum dæmum, frá því fyrir og eftir hrun, um starfsemi á mörkum opinbers reksturs og einkareksturs, sem reyndust vera aðstöðubrask og enduðu með því að almenningur missti spón úr aski sínum og þurfti að greiða meira fyrir þjónustu eða fengu minna af henni. Flestir vita að sérhagsmunir hafa á undanförnum áratugum fengið vaxandi svigrúm í íslensku samfélagi (reyndar í fleiri vestrænum samfélögum): svigrúm til umsvifa, til auðs, til valda og til áhrifa, meira að segja áhrifa á mótun almannastefnu. „Sveigmenn“ hagsmunanna, eins og Jóhann nefnir þá, hafa greitt götu þeirra og stundum setið báðum megin borðsins. Bankahrunið breytti ekki eins miklu og sumir vonuðu. Þeir sem græddu digra sjóði á hruni krónunnar 2008 voru eftir sem áður ófáanlegir til að deila hvalrekanum með almenningi, sem sat fastur í skuldasúpu og skertri kaupgetu vegna sama gengishruns. Baráttan um veiðileyfagjald varð hörð, og sveigmennirnir hafa lofað að afnema það komist þeir til valda að loknum kosningum.Endurstillum með stjórnarskrá Hvaða leiðir eru færar til að hefja almannahagsmuni til öndvegis á ný? Ný stjórnarskrá, lög, reglur og háttsemi sem af henni munu leiða, er án efa besta tækið til að endurstilla samfélagið í þessum efnum. Í frumvarpi að stjórnarskrá er almannahagur efldur, t.d. í köflum um náttúru Íslands og nýtingu náttúrugæða, menningar- og náttúruverðmæti og náttúruauðlindir. Og svo auðvitað í nýjum greinum um gagnsæi, aukinn rétt almennings og þingmanna til aðgangs að gögnum, sem er öflug vörn gegn spillingu. Í drögunum er meira að segja reynt að greina á milli einkahagsmuna og almannahagsmuna í stjórnmálum. „Alþingismanni er óheimilt að taka þátt í meðferð þingmáls sem varðar sérstaka og verulega hagsmuni hans eða honum nákominna.“ Merkilegt að slíkt ákvæði skuli ekki hafa verið innleitt fyrr. (Bent hefur verið á að helstu forgöngumenn fiskveiðistjórnunarkerfisins á Alþingi 1984 voru útgerðarmenn.) Það ætti að sýna að þessi tilraun um stjórnarskrá má ekki renna út í sandinn. Að almannahagsmunum verði veittur ótvítærður forgangur, stóraukið vægi gagnvart sérhagsmunum einstaklinga, fyrirtækja og hópa, er lykilverkefni í þróun betra og samheldnara samfélags.
Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk Skoðun
Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar
Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar
Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson skrifar
Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar
Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar
Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk Skoðun