Frumvarpið mun fela í sér breytingar á ákvæðum 3. kafla laga um tekjustofna sveitarfélaga og snúa sérstaklega að Jöfnunarsjóði sveitarfélaga. Til stendur að auka þátttöku Jöfnunarsjóðs í átaki til að efla sveitarstjórnarstigið.
Til þess mun þurfa að rýmka heimildir sjóðsins til að úthluta sérstökum framlögum vegna sameiningar sveitarfélaga og þar með tryggja að nýtt sveitarfélag standi ekki verr að vígi gagnvart Jöfnunarsjóði en þau gömlu sem voru sameinuð.
Tilefni þessara fyrirhuguðu breytinga er dómur sem féll í Hæstarétti þann 14. maí nú í ár í máli Grímsnes- og Grafningshrepps gegn íslenska ríkinu. Dómur Hæstaréttar kvað svo á að framsal löggjafans til ráðherra á ákvörðunarvaldi um skerðingu á tilteknum framlögum Jöfnunarsjóðs til tekjuhárra sveitarfélaga bryti í bága við lagaáskilnaðarreglu 2. mgr. 78. greinar stjórnarskrárinnar.
Fjörutíu sveitarfélög með færri en þúsund íbúa
Samgöngu- og sveitarstjórnarráðuneytið gaf árið 2017 út skýrslu um stöðu og framtíð íslenskra sveitarfélaga og var í henni lagt til að lágmarksfjöldi íbúa verði hækkaður í skrefum upp í að lágmarki 1.000 íbúa í hverju sveitarfélagi í ársbyrjun 2026.Þann 1. janúar 2019 bjuggu alls 40 manns í Árneshreppi, sem er fámennasta sveitarfélag landsins, en alls eru 40 sveitarfélög á Íslandi sem hafa færri en þúsund íbúa samkvæmt tölum frá Hagstofu Íslands.
Sveitarfélögum hefur þó fækkað hægt og þétt síðustu fimmtíu árin en um miðja síðustu öld voru þau 229 en í dag eru þau 74. Hröðust var þróunin á árunum 1994-2206 en þá fækkaði þeim úr 196 niður í 79.
Sveitarfélögin sjálfbærar þjónustu- og rekstrareiningar
Hlutverk Jöfnunarsjóðs sveitarfélaga er að jafna mismunandi útgjaldaþörf og skatttekjur sveitarfélaga. Ríkið stefnir á að efla sveitarstjórnarstigið og tryggja að hvert sveitarfélag sé sjálfbær þjónustu- og rekstrareining.Þá segir í skjali samgöngu- og sveitarstjórnarráðuneytisins um áformin um lagasetninguna að vinna eigi að eflingu sveitarstjórnarstigsins með því að stuðla að frekari sameiningu sveitarfélaga. Almennt sé talið að stærri sveitarfélög séu betur í stakk búin til að sinna lögákveðnum verkefnum.
Árlega gefur það ráðuneyti sem fer með mál sveitarfélaga út yfirlit um lögmæt verkefni þeirra og var yfirlitið síðast uppfært þann 27. mars síðast liðinn. Lögmælt verkefni eru flokkuð eftir því hvort sveitarfélögum sé skylt að uppfylla þau verkefni eða ekki, lögskyld og lögheimil.
Fagna aukinni þátttöku Jöfnunarsjóðs
Bæjarráð Akraneskaupstaðar sendi inn einu umsóknina sem barst og fagnaði þessum breytingum. Það hvatti til þess, í umsókn sinni, að ríkið tæki markvissan þátt í styrkingu sveitarstjórnarstigsins og fjárfesti í því með það að markmiði að sveitarfélög verði sjálfbærar þjónustu- og rekstrareiningar„Ekki verði einungis fjárhagslegir hvatar til sameiningar sveitarfélaga heldur ráði þar mestu að hagur íbúa sé hafður í öndvegi í öflugum sveitarfélögum sem bjóða íbúum sínum upp á góða þjónustu,“ stóð að Bæjarráð Akraneskaupstaðar hafi skrifað í umsögn sinni, í skýrslu samgöngu- og sveitarstjórnarráðuneytisins um samráð.
