Samfélagsleg virkni vísindamanna Verena Schnurbus skrifar 7. september 2020 08:00 Í greininni Framlag vísindamanna til samfélagsins á tímum COVID-19-heimsfaraldurs var fjallað um hvernig vísindamenn Háskóla Íslands hafa nýtt sérfræðiþekkingu sína í þágu samfélags og efnahags á tímum COVID-19-heimsfaraldurs með fjölbreyttum rannsóknar- og nýsköpunarverkefnum. Í þessari grein er ætlunin að varpa ljósi á aðra samfélagslega virkni vísindamanna sem birtist m.a. í þátttöku þeirra í opinberri umræðu og ákvarðanatöku tengdri í samstarfi við lykilaðila í samfélagin. Í því felst einnig að skapa og veita opinn aðgang að gögnum, aðferðum og tækjum, að nýta ný tækifæri sem skapast vegna þarfa samfélagsins og um leið byggja upp traust hjá almenningi. Það sem stendur upp úr síðastliðna mánuði, þegar horft er til baka, er hversu mikilvægt það er – sérstaklega á óvissutímum – að upplýsa samfélagið um faraldurinn. Með því öðlast fólk skilning á ástandinu og á því af hverju það er mikilvægt að fylgja þeim reglum eða aðgerðum sem settar hafa verið. Fjölmargir vísindamenn hafa á síðustu vikum og mánuðum stigið fram í fjölmiðlum til að útskýra flókin málefni, aðgerðir og sviðsmyndir og til að svara mörgum spurningum almennings. Í því samhengi má einnig benda á þýðingarmikla þjónustu Vísindavefs Háskóla Íslands þar sem tugum spurninga sem vaknað hafa hjá þjóðinn og tengjast COVID-19 hefur verið svarað á skýran og greinargóðan hátt. Opin umræða og upplýsingamiðlun grundvöllur samstöðu gegn veirunni Þessi umræða ásamt upplýsingum og gögnum um fjölda smita innanlands, mögulega þróun faraldursins eða afstöðu Íslendinga til ýmissa mála sem tengjast faraldrinum hafa án efa verið einn af lykilþáttunum í að hvetja almenning til að fylgja sóttvarnareglum, en mótstaða gegn þeim hefur verið lítil, ólíkt því sem sést hefur í öðrum löndum. Þar sem reglunum var fylgt var hægt að koma í veg fyrir dreifingu smits í fyrstu bylgju sem leiddi til þess að bylgjan gekk hraðar yfir en í mörgum öðrum löndum. Einnig eru vísbendingar um að okkur hafi tekist betur en öðrum þjóðum að hamla útbreiðslu veirunnar í annarri bylgju faraldursins. Það er erfitt að ganga í gegnum faraldur sem þennan og krefst úthalds fyrir samfélagið í heild. Margir missa eðlilega móðinn þar sem framtíðarhorfur og -plön eru rokin út í veður og vind. Þegar erfiðleikar steðja að samfélögum er sjaldan meiri þörf á vísindastarfi og rannsóknum og því kalli ætla vísindamenn Háskólans að sinna áfram. Það gera þeir m.a. með auknu þverfræðilegu samstarfi, t.d. á sviði verkfræði- og náttúruvísinda og heilbrigðisvísinda um þróun spálíkana en sú vinna hefur m.a. eflst frekar með vinnu nemenda fyrir tilstuðlan Nýsköpunarsjóðs námsmanna. Einnig eru verkefni í vinnslu á vegum Stofnun Sæmundar fróða við Háskóla Íslands sem tekur til þverfræðilegra viðfangsefna um faraldurinn, skapandi greinar og upplýsingamiðlun til almennings. Með þverfræðilegri samvinnu vísindamanna og stofnana má auka samfélagsleg áhrif verkefna þeirra en það er styrkur fámenns samfélags eins og þess íslenska að geta brugðist skjótt við og myndað fljótt nýja þverfræðilega rannsóknarhópa í takt við nýjar áskoranir. Á tímum sem þessum skapast jafnframt tækifæri til nýsköpunar og nýjunga, eins og notkun nýrra kennsluhátta, þróun smáforrita eins og Rakning C-19 og þróun á nýjum efnum sem geta nýst í baráttunni gegn COVID-19. Nýjungarnar birtast líka í mismunandi nálgun rannsókna, en benda má á að Félagsvísindastofnun beitir nú aðferðafræði við greiningu á samfélagslegum þáttum í kófinu sem ekki hefur verið gert áður á Íslandi. Dæmi um aðra nýjung eru Menntabúðir, tilraunaverkefni sem Menntavísindasvið Háskóla Íslands og Kennaradeildar Háskólans á Akureyri ýttu af stað snemma í faraldrinum. Þar var í sameiningu brugðist við snarbreyttum aðstæðum í menntakerfinu og fólk kom saman til kenna hvert öðru og læra saman, t.d. á nýja tækni, forrit, tæki og tól. COVID-19 felur í sér áskoranir fyrir okkur öll þegar kemur að því að meta upplýsingar. Þegar mikil óvissa ríkir þarf fólk oft að taka róttækar ákvarðanir sér til verndar og annarra og leitar þá að upplýsingum um faraldurinn og árangur verndarráðstafana. Það getur reynst erfitt að leggja mat gæði upplýsinga um faraldurinn COVID-19, ekki síst þar sem þekking okkar á sjúkdómnum og faraldrinum breytist sífellt. Stjórnvöld og vísindastofnanir eru þannig stöðugt að laga spár sínar eða leiðrétta ráðleggingar um aðgerðir. Sumir nýta sér ástandið til að sá efasemdum um vald, hæfni og árangur inngripa stjórnvalda og dreifa jafnvel svokölluðum falsfréttum í því augnamiði. Villandi eða rangar upplýsingar geta verið sérstaklega hættulegar ef fólk byggir hegðun sína í tengslum við COVID-19 á þeim. Á sama tíma geta rangar upplýsingar einnig dregið úr áhrifum og lögmæti sameiginlegra aðgerða, svo sem sóttvarnaraðgerða og fjöldatakmarkana. Í þessum aðstæðum er því mikilvægt að geta nálgast réttar upplýsingar í opnum gagnagrunnum. Með hliðsjón af því er miðlun vísinda forsenda þess að unnt sé að koma í veg fyrir falsfréttir og auka vitund um vísindatengt efni. Rannsóknir eru ekki á einn veg um það hvort faraldur eins og COVID-19 leiði til aukins trausts á vísindum og vísindamönnum. Rannsókn frá Þýskalandi á vegum Wissenschaft im Dialog sýnir að traust almenning til vísinda og rannsókna var í 73% um miðjan apríl 2020 en hafði verið 46% hálfu ári fyrr. Þessar niðurstöður endurspegla mögulega árangur í miðlun vísinda. Traust til vísinda verður þó ekki eingöngu til með miðlun upplýsinga og niðurstaðna heldur þarf einnig að útskýra vísindalegar aðferðir og ferla. Slíkt má samt ekki misnota með falsfréttum, lélegri miðlun upplýsinga eða með markaðsetningu og einkavæðingu vísinda. Að lokum er mikilvægt að taka fram að vísindamenn eða sérfræðingar bera almennt samfélagslega ábyrgð á að upplýsa þjóðina og er það hlutverk þeirra að miðla þekkingu – ekki bara í fræðigreinum og ritum – heldur einnig til almennings svo að hagur verði að. Það er óumdeilanlegt að háskólar gegna mikilvægu hlutverki fyrir samfélagið og það hlutverk er ekki eingöngu bundið við menntun framtíðarstarfkrafta fyrir atvinnulífið og rannsóknir heldur einnig samfélagslega umræðu og um leið ákvarðanatöku um farsæld og velferð samfélaga. Höfundur er doktorsnemi og verkefnistjóri við Vísinda-og nýsköpunarsvið Háskóla Íslands. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Skóla - og menntamál Faraldur kórónuveiru (COVID-19) Mest lesið Hver er ábyrgð Icelandair? Sævar Þór Jónsson Skoðun ChatGPT um íslenska húsnæðismarkaðinn Yngvi Ómar Sighvatsson Skoðun Ísland: Landið sem unga fólkið flykkist til Kristófer Már Maronsson Skoðun Eiga íbúðir að vera heimili fólks eða fjárfestingarkostur og munaðarvara? - Seinni hluti Magnea Marinósdóttir Skoðun Almenningssamgöngur á höfuðborgarsvæðinu - Samanburður við nágrannalöndin Þórarinn Hjaltason Skoðun Hvað lærum við af hinum sem er ósammála? Samtal um loftslagsmál Haukur Logi Jóhannsson Skoðun Íslenski skorturinn Björg Eva Erlendsdóttir Skoðun Ofhugsanir: orsök & afleiðing Sara Pálsdóttir Skoðun Tölum um það sem er í boði fyrir ungt fólk Bjarney Rún Haraldsdóttir,Eva Rós Ólafsdóttir Skoðun Það sem við vökvum, það vex: Taktu stjórn á algóritma samfélagsmiðla og huga þínum Steindór Þórarinsson Skoðun Skoðun Skoðun Virkjum lýðræðið Jórdís Skúladóttir skrifar Skoðun Ráðstefna um þjóðarátak í húsnæðismálum Ámundi Loftsson skrifar Skoðun Íslenski skorturinn Björg Eva Erlendsdóttir skrifar Skoðun Ofhugsanir: orsök & afleiðing Sara Pálsdóttir skrifar Skoðun Ísland: Landið sem unga fólkið flykkist til Kristófer Már Maronsson skrifar Skoðun Öldrunarþjónustan – tækifæri og áskoranir Sandra B. Franks skrifar Skoðun ChatGPT um íslenska húsnæðismarkaðinn Yngvi Ómar Sighvatsson skrifar Skoðun Milljónir úr launaumslögum til vopnakaupa Ástþór Magnússon skrifar Skoðun Í orði en ekki á borði - stuðningur Íslands við Úkraínu Erlingur Erlingsson skrifar Skoðun Hvað lærum við af hinum sem er ósammála? Samtal um loftslagsmál Haukur Logi Jóhannsson skrifar Skoðun Fatlað fólk á Íslandi Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Tölum um það sem er í boði fyrir ungt fólk Bjarney Rún Haraldsdóttir,Eva Rós Ólafsdóttir skrifar Skoðun Hver er ábyrgð Icelandair? Sævar Þór Jónsson skrifar Skoðun Gervigreindin og atvinnulífið Þorsteinn Siglaugsson skrifar Skoðun Eiga íbúðir að vera heimili fólks eða fjárfestingarkostur og munaðarvara? - Seinni hluti Magnea Marinósdóttir skrifar Skoðun Það sem við vökvum, það vex: Taktu stjórn á algóritma samfélagsmiðla og huga þínum Steindór Þórarinsson skrifar Skoðun Almenningssamgöngur á höfuðborgarsvæðinu - Samanburður við nágrannalöndin Þórarinn Hjaltason skrifar Skoðun Eins og þú kallar í skóginn….. – við þurfum að þora að ræða viðkvæmu málin Björn Bjarki Þorsteinsson,Unnur Valborg Hilmarsdóttir skrifar Skoðun Hinn stóri pakki ósýnilegrar reynslu Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun GOGG, GOGG, GOGG og aftur GOGG Guðrún Njálsdóttir skrifar Skoðun Eru sumir íslenskir stjórnmálamenn að bergmála áróður Kremlar? Guðni Freyr Öfjörð skrifar Skoðun Beðið eftir orkumálaráðherra Eggert Valur Guðmundsson,Gunnar Aron Ólason skrifar Skoðun Ísland: Landið sem unga fólkið flýr Einar Jóhannes Guðnason skrifar Skoðun „Við verðum að fylgja lögum“ Hópur listafólks skrifar Skoðun Ég er ekki alki Þorgerður María Þorbjarnardóttir skrifar Skoðun Eiga íbúðir að vera heimili fólks eða fjárfestingarkostur og munaðarvara? Magnea Marinósdóttir skrifar Skoðun „Þetta reddast“ og heilsan að húfi? Alexander Aron Guðjónsson,Ásta Logadóttir skrifar Skoðun Nauðsyn námsgagna Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Jennýar Árnadóttir skrifar Skoðun Hvort er ánægjulegra, kynlíf eða verslunarleiðangur? Gró Einarsdóttir skrifar Skoðun Fást engin svör Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Sjá meira
Í greininni Framlag vísindamanna til samfélagsins á tímum COVID-19-heimsfaraldurs var fjallað um hvernig vísindamenn Háskóla Íslands hafa nýtt sérfræðiþekkingu sína í þágu samfélags og efnahags á tímum COVID-19-heimsfaraldurs með fjölbreyttum rannsóknar- og nýsköpunarverkefnum. Í þessari grein er ætlunin að varpa ljósi á aðra samfélagslega virkni vísindamanna sem birtist m.a. í þátttöku þeirra í opinberri umræðu og ákvarðanatöku tengdri í samstarfi við lykilaðila í samfélagin. Í því felst einnig að skapa og veita opinn aðgang að gögnum, aðferðum og tækjum, að nýta ný tækifæri sem skapast vegna þarfa samfélagsins og um leið byggja upp traust hjá almenningi. Það sem stendur upp úr síðastliðna mánuði, þegar horft er til baka, er hversu mikilvægt það er – sérstaklega á óvissutímum – að upplýsa samfélagið um faraldurinn. Með því öðlast fólk skilning á ástandinu og á því af hverju það er mikilvægt að fylgja þeim reglum eða aðgerðum sem settar hafa verið. Fjölmargir vísindamenn hafa á síðustu vikum og mánuðum stigið fram í fjölmiðlum til að útskýra flókin málefni, aðgerðir og sviðsmyndir og til að svara mörgum spurningum almennings. Í því samhengi má einnig benda á þýðingarmikla þjónustu Vísindavefs Háskóla Íslands þar sem tugum spurninga sem vaknað hafa hjá þjóðinn og tengjast COVID-19 hefur verið svarað á skýran og greinargóðan hátt. Opin umræða og upplýsingamiðlun grundvöllur samstöðu gegn veirunni Þessi umræða ásamt upplýsingum og gögnum um fjölda smita innanlands, mögulega þróun faraldursins eða afstöðu Íslendinga til ýmissa mála sem tengjast faraldrinum hafa án efa verið einn af lykilþáttunum í að hvetja almenning til að fylgja sóttvarnareglum, en mótstaða gegn þeim hefur verið lítil, ólíkt því sem sést hefur í öðrum löndum. Þar sem reglunum var fylgt var hægt að koma í veg fyrir dreifingu smits í fyrstu bylgju sem leiddi til þess að bylgjan gekk hraðar yfir en í mörgum öðrum löndum. Einnig eru vísbendingar um að okkur hafi tekist betur en öðrum þjóðum að hamla útbreiðslu veirunnar í annarri bylgju faraldursins. Það er erfitt að ganga í gegnum faraldur sem þennan og krefst úthalds fyrir samfélagið í heild. Margir missa eðlilega móðinn þar sem framtíðarhorfur og -plön eru rokin út í veður og vind. Þegar erfiðleikar steðja að samfélögum er sjaldan meiri þörf á vísindastarfi og rannsóknum og því kalli ætla vísindamenn Háskólans að sinna áfram. Það gera þeir m.a. með auknu þverfræðilegu samstarfi, t.d. á sviði verkfræði- og náttúruvísinda og heilbrigðisvísinda um þróun spálíkana en sú vinna hefur m.a. eflst frekar með vinnu nemenda fyrir tilstuðlan Nýsköpunarsjóðs námsmanna. Einnig eru verkefni í vinnslu á vegum Stofnun Sæmundar fróða við Háskóla Íslands sem tekur til þverfræðilegra viðfangsefna um faraldurinn, skapandi greinar og upplýsingamiðlun til almennings. Með þverfræðilegri samvinnu vísindamanna og stofnana má auka samfélagsleg áhrif verkefna þeirra en það er styrkur fámenns samfélags eins og þess íslenska að geta brugðist skjótt við og myndað fljótt nýja þverfræðilega rannsóknarhópa í takt við nýjar áskoranir. Á tímum sem þessum skapast jafnframt tækifæri til nýsköpunar og nýjunga, eins og notkun nýrra kennsluhátta, þróun smáforrita eins og Rakning C-19 og þróun á nýjum efnum sem geta nýst í baráttunni gegn COVID-19. Nýjungarnar birtast líka í mismunandi nálgun rannsókna, en benda má á að Félagsvísindastofnun beitir nú aðferðafræði við greiningu á samfélagslegum þáttum í kófinu sem ekki hefur verið gert áður á Íslandi. Dæmi um aðra nýjung eru Menntabúðir, tilraunaverkefni sem Menntavísindasvið Háskóla Íslands og Kennaradeildar Háskólans á Akureyri ýttu af stað snemma í faraldrinum. Þar var í sameiningu brugðist við snarbreyttum aðstæðum í menntakerfinu og fólk kom saman til kenna hvert öðru og læra saman, t.d. á nýja tækni, forrit, tæki og tól. COVID-19 felur í sér áskoranir fyrir okkur öll þegar kemur að því að meta upplýsingar. Þegar mikil óvissa ríkir þarf fólk oft að taka róttækar ákvarðanir sér til verndar og annarra og leitar þá að upplýsingum um faraldurinn og árangur verndarráðstafana. Það getur reynst erfitt að leggja mat gæði upplýsinga um faraldurinn COVID-19, ekki síst þar sem þekking okkar á sjúkdómnum og faraldrinum breytist sífellt. Stjórnvöld og vísindastofnanir eru þannig stöðugt að laga spár sínar eða leiðrétta ráðleggingar um aðgerðir. Sumir nýta sér ástandið til að sá efasemdum um vald, hæfni og árangur inngripa stjórnvalda og dreifa jafnvel svokölluðum falsfréttum í því augnamiði. Villandi eða rangar upplýsingar geta verið sérstaklega hættulegar ef fólk byggir hegðun sína í tengslum við COVID-19 á þeim. Á sama tíma geta rangar upplýsingar einnig dregið úr áhrifum og lögmæti sameiginlegra aðgerða, svo sem sóttvarnaraðgerða og fjöldatakmarkana. Í þessum aðstæðum er því mikilvægt að geta nálgast réttar upplýsingar í opnum gagnagrunnum. Með hliðsjón af því er miðlun vísinda forsenda þess að unnt sé að koma í veg fyrir falsfréttir og auka vitund um vísindatengt efni. Rannsóknir eru ekki á einn veg um það hvort faraldur eins og COVID-19 leiði til aukins trausts á vísindum og vísindamönnum. Rannsókn frá Þýskalandi á vegum Wissenschaft im Dialog sýnir að traust almenning til vísinda og rannsókna var í 73% um miðjan apríl 2020 en hafði verið 46% hálfu ári fyrr. Þessar niðurstöður endurspegla mögulega árangur í miðlun vísinda. Traust til vísinda verður þó ekki eingöngu til með miðlun upplýsinga og niðurstaðna heldur þarf einnig að útskýra vísindalegar aðferðir og ferla. Slíkt má samt ekki misnota með falsfréttum, lélegri miðlun upplýsinga eða með markaðsetningu og einkavæðingu vísinda. Að lokum er mikilvægt að taka fram að vísindamenn eða sérfræðingar bera almennt samfélagslega ábyrgð á að upplýsa þjóðina og er það hlutverk þeirra að miðla þekkingu – ekki bara í fræðigreinum og ritum – heldur einnig til almennings svo að hagur verði að. Það er óumdeilanlegt að háskólar gegna mikilvægu hlutverki fyrir samfélagið og það hlutverk er ekki eingöngu bundið við menntun framtíðarstarfkrafta fyrir atvinnulífið og rannsóknir heldur einnig samfélagslega umræðu og um leið ákvarðanatöku um farsæld og velferð samfélaga. Höfundur er doktorsnemi og verkefnistjóri við Vísinda-og nýsköpunarsvið Háskóla Íslands.
Eiga íbúðir að vera heimili fólks eða fjárfestingarkostur og munaðarvara? - Seinni hluti Magnea Marinósdóttir Skoðun
Almenningssamgöngur á höfuðborgarsvæðinu - Samanburður við nágrannalöndin Þórarinn Hjaltason Skoðun
Hvað lærum við af hinum sem er ósammála? Samtal um loftslagsmál Haukur Logi Jóhannsson Skoðun
Það sem við vökvum, það vex: Taktu stjórn á algóritma samfélagsmiðla og huga þínum Steindór Þórarinsson Skoðun
Skoðun Hvað lærum við af hinum sem er ósammála? Samtal um loftslagsmál Haukur Logi Jóhannsson skrifar
Skoðun Tölum um það sem er í boði fyrir ungt fólk Bjarney Rún Haraldsdóttir,Eva Rós Ólafsdóttir skrifar
Skoðun Eiga íbúðir að vera heimili fólks eða fjárfestingarkostur og munaðarvara? - Seinni hluti Magnea Marinósdóttir skrifar
Skoðun Það sem við vökvum, það vex: Taktu stjórn á algóritma samfélagsmiðla og huga þínum Steindór Þórarinsson skrifar
Skoðun Almenningssamgöngur á höfuðborgarsvæðinu - Samanburður við nágrannalöndin Þórarinn Hjaltason skrifar
Skoðun Eins og þú kallar í skóginn….. – við þurfum að þora að ræða viðkvæmu málin Björn Bjarki Þorsteinsson,Unnur Valborg Hilmarsdóttir skrifar
Skoðun Eru sumir íslenskir stjórnmálamenn að bergmála áróður Kremlar? Guðni Freyr Öfjörð skrifar
Skoðun Eiga íbúðir að vera heimili fólks eða fjárfestingarkostur og munaðarvara? Magnea Marinósdóttir skrifar
Eiga íbúðir að vera heimili fólks eða fjárfestingarkostur og munaðarvara? - Seinni hluti Magnea Marinósdóttir Skoðun
Almenningssamgöngur á höfuðborgarsvæðinu - Samanburður við nágrannalöndin Þórarinn Hjaltason Skoðun
Hvað lærum við af hinum sem er ósammála? Samtal um loftslagsmál Haukur Logi Jóhannsson Skoðun
Það sem við vökvum, það vex: Taktu stjórn á algóritma samfélagsmiðla og huga þínum Steindór Þórarinsson Skoðun