Samfélagsbankar: Mótvægið sem okkur vantar í bankamálum Guðmundur D. Haraldsson skrifar 4. október 2023 12:30 Á undanförnum árum hefur verið gerð endurnýjuð tilraun til að einkavæða stærstu banka landsins – tilraun sem átti ekki að geta misheppnast. Reynslan nú, þegar Íslandsbanki hefur að miklu leyti verið einkavæddur, er blendin, enda hefur komið í ljós að lög og reglur voru brotin við einkavæðinguna en einnig er orðið ljóst að einkavæðing banka þýðir hærri þjónustugjöld, ofsahagnað þeirra og drjúgar arðgreiðslur til hluthafa þeirra á meðan þjónusta til notenda er skert. Og þó er enn stefnt á að ljúka einkavæðingu Íslandsbanka og vilji er til að einkavæða Landsbankann hjá hluta ríkisstjórnarflokkanna. Allt rímar þetta við fyrri tilraun til einkavæðingar sem fór fram fyrir tveimur áratugum og var mjög umdeild á sínum tíma – síðar kom í ljós að einkavæðingin var á skjön við landslög. Ofahagnaður, arðgreiðslur og hækkuð þjónustugjöld fylgdu einkavæðingunni, allt þar til síga fór á ógæfuhliðina og loks, haustið 2008, að þessi tilraun endaði með hruni allra þriggja stóru bankanna sem kom af stað fjármálakrísu á Íslandi. Miklu þensluskeiði, drifnu áfram af bönkunum og fjármálaöflum, lauk með hvelli. Bankarnir voru endurreistir á nýjum kennitölum með miklu brambolti. Vonandi – og líklega – mun ekki fara nú eins og gerði haustið 2008. En sporin hræða, enda um margt endurtekning fyrri atburðarásar sem nú á sér stað. Þessi endurtekning kemur til vegna þess að sama forskrift er notuð við einkavæðinguna nú sem þá: Bönkum, einkavæddum sem og þeim sem bíða einkavæðingar, er ætla að hámarka hagnað, greiða arð, greiða bónusa til stjórnenda og standa sig vel á hlutabréfamarkaði (séu þeir skráðir). Annað skiptir ekki eða minna máli, s.s. gæði þjónustunnar eða lágmörkun áhættu. Sú staðreynd að stefnan sé beinlínis sú að allir stærstu bankar landsins verði reknir eftir þessari sömu forskrift mun leiða til þess að bankaþjónusta verður dýrari fyrir samfélagið. Einnig mun áhætta samfélagsins af falli þeirra verða meiri, enda mun samfélagið – í gegnum ríkissjóð – taka á sig skuldbindingar bankanna lendi þeir í vandræðum. Höfum í huga að það var ekki bara skorturinn á reglum og eftirliti sem leiddi til hrunsins árið 2008 – það voru einnig hvatarnir í rekstri bankanna. Fari fram sem horfir mun skorta mótvægi á bankamarkaðnum til að breyta þessu. Það er enn hægt að staldra við og hugsa bankamálin upp á nýtt. Við getum tekið ákvörðun sem samfélag til að reyna aðra forskrift þegar kemur að eina bankanum sem ríkið á til fulls, Landsbankanum. Við getum vel breytt honum ísamfélagsbanka – tegund banka sem er af allt öðru tagi og er rekinn öðruvísi en hinir einkavæddu bankar. Það er mótvægið sem við þurfum. Hvað er samfélagsbanki? Samfélagsbanki er ekki nýtt hugtak í íslenskri samfélagsumræðu en hugtakið hefur þó verið nokkuð á reiki, einkum undanfarið. Almennt er þó sá skilningur á að samfélagsbankar séu reknir í þágu notenda bankanna fremur en hluthafa – þeir greiði því ekki arð. Af þessu leiðir að samfélagsbankar stilla hagnaði í hóf og nýta hagnað til að bæta bankann og styrkja. Þeir leitast við að veita sem besta þjónustu fyrir sem lægst þjónustugjöld og fyrir sem lægstu vaxtaþóknun. Þeir stilla áhættu í hóf. Þetta er kjarninn í samfélagsbönkum. Að öðru leyti eru samfélagsbankar eins og aðrir bankar: Þeir keppa á markaði og veita sömu þjónustu og aðrir bankar og greiða samkeppnishæf laun. Þessi litli munur – á hámörkun hagnaðar og áhættusækni – gerir gæfumuninn á milli einkavæddra banka og samfélagsbanka. Þessi munur gerir samfélagsbanka að fjármálastofnun sem leitast við að efla hag samfélagsins fremur en fjarstaddra hluthafa. Í fjármálakrísunni 2008–2010 voru erlendir samfélagsbankar ólíklegri en hagnaðardrifnir bankar til að lenda í vandræðum. Fjölmargir samfélagsbankar eru til í heiminum. Í Þýskalandi er þannig rekið net banka sem eru nefndir Sparkasse og teljast vera um 40% af bankakerfi landsins. Í Bretlandi er rekinn öflugur samfélagsbanki, Nationwide að nafni. Þessir bankar veita öðrum bönkum samkeppni í verði og gæðum. Við eigum val Við stöndum á krossgötum. Einkavæðing banka hefur enn og aftur sýnt sig að vera varasöm og að hún leiði ekki til þeirrar niðurstöðu sem sóst er eftir. Blessunarlega eigum við þó val: Annar valkosturinn er að halda áfram einkavæðingunni, sem mun leiða til einsleits bankakerfis og lakari niðurstöðu fyrir samfélagið. En hinn er að hörfa alfarið frá einkavæðingu Landsbankans og láta staðar numið með einkavæðingu Íslandsbanka. Við getum þá umbreytt Landsbankanum í samfélagsbanka og látið hann vera mótvægi við hina tvo – hann myndi veita þeim viðnám með samkeppni í verði og gæðum, sem myndi fá hina til að lækka verðið og gera betur. Áhætta samfélagsins af bönkunum myndi minnka. Með þessari leið virkjum við markaðsöflin í þágu notenda bankanna og samfélagsins alls. Við eigum val. Spurningin er: Erum við reiðubúin til að velja samfélagsbanka? Höfundur er stjórnarmaður í Öldu, félagi um sjálfbærni og lýðræði. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Íslenskir bankar Mest lesið Hví borgar útgerðin – ekki malarnáman? Guðmundur Edgarsson Skoðun Vantraust Flokks fólksins á Viðreisn Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Ertu nú alveg viss um að hafa læst hurðinni? Sanna Magdalena Mörtudóttir Skoðun Hverjir eiga Ísland? Jón Baldvin Hannibalsson Skoðun 48 daga blekking: Loforð sem leiðir til lögbrota? Svanur Guðmundsson Skoðun Frá vinnuþræli til ríkisborgara: Ég er innflytjandi sem þið getið ekki losnað við Ian McDonald Skoðun Ómeðvituð vörn í orðræðu – þegar vald ver sjálft sig Þórdís Hólm Filipsdóttir Skoðun Tóbakslausar nikótínvörur - Tímabært að horfast í augu við staðreyndir Bjarni Freyr Guðmundsson Skoðun Í nafni „sanngirni“ brenndi ríkisstjórn 230 milljörðum – lífeyrir landsmanna fór á bálið Elliði Vignisson Skoðun Úrsúla og öryggismálin - Stöndum gegn vígvæðingu Guttormur Þorsteinsson Skoðun Skoðun Skoðun Hví borgar útgerðin – ekki malarnáman? Guðmundur Edgarsson skrifar Skoðun Vantraust Flokks fólksins á Viðreisn Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun 48 daga blekking: Loforð sem leiðir til lögbrota? Svanur Guðmundsson skrifar Skoðun Frá vinnuþræli til ríkisborgara: Ég er innflytjandi sem þið getið ekki losnað við Ian McDonald skrifar Skoðun Málþóf á kostnað ungs fólks Lísa Margrét Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Tóbakslausar nikótínvörur - Tímabært að horfast í augu við staðreyndir Bjarni Freyr Guðmundsson skrifar Skoðun Ómeðvituð vörn í orðræðu – þegar vald ver sjálft sig Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Við krefjumst sanngirni og aðgerð strax Dagmar Valsdóttir skrifar Skoðun Verið öll hjartanlega velkomin á Unglingalandsmót á Egilsstöðum Jónína Brynjólfsdóttir skrifar Skoðun Úrsúla og öryggismálin - Stöndum gegn vígvæðingu Guttormur Þorsteinsson skrifar Skoðun Verðmætatap auðlindagjaldanna – Hverra og hvernig? Haukur V. Alfreðsson skrifar Skoðun Ertu nú alveg viss um að hafa læst hurðinni? Sanna Magdalena Mörtudóttir skrifar Skoðun Sanngirni að brenna 230 milljarða króna? Björn Leví Gunnarsson skrifar Skoðun Strandveiðar eru ekki sóun Örn Pálsson skrifar Skoðun „Ísland mun taka þátt í þvingunaraðgerðum gegn Ísrael náist samstaða fleiri ríkja“ Einar Ólafsson skrifar Skoðun SFS skuldar Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun Hvar er hjálpin sem okkur var lofað? Dagmar Valsdóttir skrifar Skoðun Áform um fleiri strandveiðidaga: Áhættusöm ákvörðun Svanur Guðmundsson skrifar Skoðun Í nafni „sanngirni“ brenndi ríkisstjórn 230 milljörðum – lífeyrir landsmanna fór á bálið Elliði Vignisson skrifar Skoðun Flugnám - Fjórði hluti: Hlutverk Reykjavíkurflugvallar í flugnámi Matthías Arngrímsson skrifar Skoðun Slítum stjórnmálasambandi við Ísrael! Ólafur Ingólfsson skrifar Skoðun Aukið við sóun með einhverjum ráðum Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Kæru valkyrjur, hatrið sigraði líklega í þetta skiptið Arnar Laxdal skrifar Skoðun Vönduð vinnubrögð - alltaf! Jóna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Ríkisstjórnin stóð af sér áhlaup sérhagsmuna Ásthildur Lóa Þórsdóttir skrifar Skoðun Stjórnmál sem virka og lýðræði sem kemst ekki fyrir í umslagi Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Þversögn Íslands í Palestínumálinu: Um fullveldi, samsekt og réttarríkið Gína Júlía Waltersdóttir skrifar Skoðun Tvöföld bið eftir geislameðferð er of löng Katrín Sigurðardóttir skrifar Skoðun Fröken þjóðarmorð: Þér er ekki boðið! Linda Ósk Árnadóttir,Yousef Ingi Tamimi skrifar Skoðun Linsa Lífsins Matthildur Björnsdóttir skrifar Sjá meira
Á undanförnum árum hefur verið gerð endurnýjuð tilraun til að einkavæða stærstu banka landsins – tilraun sem átti ekki að geta misheppnast. Reynslan nú, þegar Íslandsbanki hefur að miklu leyti verið einkavæddur, er blendin, enda hefur komið í ljós að lög og reglur voru brotin við einkavæðinguna en einnig er orðið ljóst að einkavæðing banka þýðir hærri þjónustugjöld, ofsahagnað þeirra og drjúgar arðgreiðslur til hluthafa þeirra á meðan þjónusta til notenda er skert. Og þó er enn stefnt á að ljúka einkavæðingu Íslandsbanka og vilji er til að einkavæða Landsbankann hjá hluta ríkisstjórnarflokkanna. Allt rímar þetta við fyrri tilraun til einkavæðingar sem fór fram fyrir tveimur áratugum og var mjög umdeild á sínum tíma – síðar kom í ljós að einkavæðingin var á skjön við landslög. Ofahagnaður, arðgreiðslur og hækkuð þjónustugjöld fylgdu einkavæðingunni, allt þar til síga fór á ógæfuhliðina og loks, haustið 2008, að þessi tilraun endaði með hruni allra þriggja stóru bankanna sem kom af stað fjármálakrísu á Íslandi. Miklu þensluskeiði, drifnu áfram af bönkunum og fjármálaöflum, lauk með hvelli. Bankarnir voru endurreistir á nýjum kennitölum með miklu brambolti. Vonandi – og líklega – mun ekki fara nú eins og gerði haustið 2008. En sporin hræða, enda um margt endurtekning fyrri atburðarásar sem nú á sér stað. Þessi endurtekning kemur til vegna þess að sama forskrift er notuð við einkavæðinguna nú sem þá: Bönkum, einkavæddum sem og þeim sem bíða einkavæðingar, er ætla að hámarka hagnað, greiða arð, greiða bónusa til stjórnenda og standa sig vel á hlutabréfamarkaði (séu þeir skráðir). Annað skiptir ekki eða minna máli, s.s. gæði þjónustunnar eða lágmörkun áhættu. Sú staðreynd að stefnan sé beinlínis sú að allir stærstu bankar landsins verði reknir eftir þessari sömu forskrift mun leiða til þess að bankaþjónusta verður dýrari fyrir samfélagið. Einnig mun áhætta samfélagsins af falli þeirra verða meiri, enda mun samfélagið – í gegnum ríkissjóð – taka á sig skuldbindingar bankanna lendi þeir í vandræðum. Höfum í huga að það var ekki bara skorturinn á reglum og eftirliti sem leiddi til hrunsins árið 2008 – það voru einnig hvatarnir í rekstri bankanna. Fari fram sem horfir mun skorta mótvægi á bankamarkaðnum til að breyta þessu. Það er enn hægt að staldra við og hugsa bankamálin upp á nýtt. Við getum tekið ákvörðun sem samfélag til að reyna aðra forskrift þegar kemur að eina bankanum sem ríkið á til fulls, Landsbankanum. Við getum vel breytt honum ísamfélagsbanka – tegund banka sem er af allt öðru tagi og er rekinn öðruvísi en hinir einkavæddu bankar. Það er mótvægið sem við þurfum. Hvað er samfélagsbanki? Samfélagsbanki er ekki nýtt hugtak í íslenskri samfélagsumræðu en hugtakið hefur þó verið nokkuð á reiki, einkum undanfarið. Almennt er þó sá skilningur á að samfélagsbankar séu reknir í þágu notenda bankanna fremur en hluthafa – þeir greiði því ekki arð. Af þessu leiðir að samfélagsbankar stilla hagnaði í hóf og nýta hagnað til að bæta bankann og styrkja. Þeir leitast við að veita sem besta þjónustu fyrir sem lægst þjónustugjöld og fyrir sem lægstu vaxtaþóknun. Þeir stilla áhættu í hóf. Þetta er kjarninn í samfélagsbönkum. Að öðru leyti eru samfélagsbankar eins og aðrir bankar: Þeir keppa á markaði og veita sömu þjónustu og aðrir bankar og greiða samkeppnishæf laun. Þessi litli munur – á hámörkun hagnaðar og áhættusækni – gerir gæfumuninn á milli einkavæddra banka og samfélagsbanka. Þessi munur gerir samfélagsbanka að fjármálastofnun sem leitast við að efla hag samfélagsins fremur en fjarstaddra hluthafa. Í fjármálakrísunni 2008–2010 voru erlendir samfélagsbankar ólíklegri en hagnaðardrifnir bankar til að lenda í vandræðum. Fjölmargir samfélagsbankar eru til í heiminum. Í Þýskalandi er þannig rekið net banka sem eru nefndir Sparkasse og teljast vera um 40% af bankakerfi landsins. Í Bretlandi er rekinn öflugur samfélagsbanki, Nationwide að nafni. Þessir bankar veita öðrum bönkum samkeppni í verði og gæðum. Við eigum val Við stöndum á krossgötum. Einkavæðing banka hefur enn og aftur sýnt sig að vera varasöm og að hún leiði ekki til þeirrar niðurstöðu sem sóst er eftir. Blessunarlega eigum við þó val: Annar valkosturinn er að halda áfram einkavæðingunni, sem mun leiða til einsleits bankakerfis og lakari niðurstöðu fyrir samfélagið. En hinn er að hörfa alfarið frá einkavæðingu Landsbankans og láta staðar numið með einkavæðingu Íslandsbanka. Við getum þá umbreytt Landsbankanum í samfélagsbanka og látið hann vera mótvægi við hina tvo – hann myndi veita þeim viðnám með samkeppni í verði og gæðum, sem myndi fá hina til að lækka verðið og gera betur. Áhætta samfélagsins af bönkunum myndi minnka. Með þessari leið virkjum við markaðsöflin í þágu notenda bankanna og samfélagsins alls. Við eigum val. Spurningin er: Erum við reiðubúin til að velja samfélagsbanka? Höfundur er stjórnarmaður í Öldu, félagi um sjálfbærni og lýðræði.
Frá vinnuþræli til ríkisborgara: Ég er innflytjandi sem þið getið ekki losnað við Ian McDonald Skoðun
Tóbakslausar nikótínvörur - Tímabært að horfast í augu við staðreyndir Bjarni Freyr Guðmundsson Skoðun
Í nafni „sanngirni“ brenndi ríkisstjórn 230 milljörðum – lífeyrir landsmanna fór á bálið Elliði Vignisson Skoðun
Skoðun Frá vinnuþræli til ríkisborgara: Ég er innflytjandi sem þið getið ekki losnað við Ian McDonald skrifar
Skoðun Tóbakslausar nikótínvörur - Tímabært að horfast í augu við staðreyndir Bjarni Freyr Guðmundsson skrifar
Skoðun Verið öll hjartanlega velkomin á Unglingalandsmót á Egilsstöðum Jónína Brynjólfsdóttir skrifar
Skoðun „Ísland mun taka þátt í þvingunaraðgerðum gegn Ísrael náist samstaða fleiri ríkja“ Einar Ólafsson skrifar
Skoðun Í nafni „sanngirni“ brenndi ríkisstjórn 230 milljörðum – lífeyrir landsmanna fór á bálið Elliði Vignisson skrifar
Skoðun Flugnám - Fjórði hluti: Hlutverk Reykjavíkurflugvallar í flugnámi Matthías Arngrímsson skrifar
Skoðun Stjórnmál sem virka og lýðræði sem kemst ekki fyrir í umslagi Þórður Snær Júlíusson skrifar
Skoðun Þversögn Íslands í Palestínumálinu: Um fullveldi, samsekt og réttarríkið Gína Júlía Waltersdóttir skrifar
Frá vinnuþræli til ríkisborgara: Ég er innflytjandi sem þið getið ekki losnað við Ian McDonald Skoðun
Tóbakslausar nikótínvörur - Tímabært að horfast í augu við staðreyndir Bjarni Freyr Guðmundsson Skoðun
Í nafni „sanngirni“ brenndi ríkisstjórn 230 milljörðum – lífeyrir landsmanna fór á bálið Elliði Vignisson Skoðun