Rykkilínsmálið Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar 16. september 2024 08:30 Rykkilínsmálið á sér rætur í 18. aldar Íslandi þar sem valdatengsl milli kaupmanna, prests og sýslumanns urðu grundvöllur persónulegra og samfélagslegra átaka. Snæbjörn Pálsson, fyrrum lögréttumaður og menntaður maður, lenti í átökum við þessa aðila þegar hann lét óheppileg ummæli falla um hár kaupmannsins á Þingeyri. Þessi smávægilegu ummæli urðu kveikja að átökum þar sem Snæbjörn var útilokaður úr viðskiptum og félagslífi. Þetta er dæmi um hvernig litlu persónulegu átökin gátu haft djúpstæð áhrif í samfélagi sem var byggt á persónulegum tengslum og valdastöðu. Valdatengsl á þessum tíma voru nátengd efnahagskerfi einokunarverslunarinnar og trúarlegu og pólitísku valdi, sem Snæbjörn mótmælti. Hann taldi sig órétti beittan og var ófús að beygja sig undir hið hefðbundna valdakerfi, sem var bæði miðstýrt frá Danmörku og byggði á persónulegum tengslum innan samfélagsins. Í stað þess að fylgja þeim óskrifuðu samfélagsreglum sem væntanlega voru gerðar til hans sem menntaðs og háttsetts einstaklings, tók hann mál í eigin hendur með fjölda málaferla og átaka. Persónulegar deilur sem spegilmynd stærri samfélagsátaka Rykkilínsmálið er ekki aðeins söguleg saga persónulegra deilna, heldur endurspeglar það togstreituna milli eldri íslenskrar hefðar og breyttra samfélagsaðstæðna í kjölfar danskra áhrifa. Einokunarverslunin gerði það að verkum að kaupmaðurinn á Þingeyri hafði nær algert vald yfir efnahagslífi héraðsins, og þeir sem höfðu tengsl við kaupmanninn (prestur og sýslumaður) urðu einnig verndarar þess valdakerfis. Þegar Snæbjörn tók þessi ummæli ekki sem smávægilega móðgun heldur sem tákn fyrir stærra misrétti, endurspeglaði það djúpstæðari óánægju með hið miðstýrða valdkerfi sem Danir höfðu komið á. Ummæli Snæbjörns og viðbrögð kaupmannsins opnuðu fyrir persónulegar deilur sem endurspegluðu þessa valdastreitu. Kaupmaðurinn var ekki aðeins að verja sitt eigið orðspor heldur einnig að viðhalda samfélagslegri stöðu sinni innan kerfis sem byggðist á einokun og forréttindum. Þannig verður valdabaráttan milli Snæbjörns og kaupmannsins ekki aðeins persónuleg, heldur einnig hluti af stærri ágreiningi um valdatengslin í samfélaginu. Nútímasamhengi: Hver er „kaupmaðurinn” í dag? Þegar við skoðum Rykkilínsmálið í nútímasamhengi má spyrja hver „kaupmaðurinn“ væri í dag. Nú til dags er valdatengslum dreift á fleiri svið en einokunarkaupmennirnir höfðu á sínum tíma. Stórfyrirtæki á alþjóðlegum vettvangi, tæknirisar og fjárfestar ráða nú yfir mikilvægum efnahagslegum og samfélagslegum auðlindum og hafa vald til að stjórna aðgengi fólks að nauðsynlegri þjónustu. Í dag gætu slíkir aðilar – stór fyrirtæki, pólitískir leiðtogar eða tæknirisar – leikið samsvarandi hlutverk kaupmannsins með því að nota vald sitt til að útiloka eða setja einstaklinga og hópa á jaðarinn. Rétt eins og kaupmaðurinn á Þingeyri var í bandalagi með prestinum og sýslumanninum, sjáum við hvernig stórar stofnanir og stjórnvöld geta myndað sambönd til að viðhalda eigin forréttindum og hindra þá sem gagnrýna kerfið. Einstaklingar sem stíga fram með gagnrýni eða andmæli, rétt eins og Snæbjörn, geta lent í erfiðleikum við að vinna gegn slíku valdi. Réttlæti, mótþrói og “erfiður” einstaklingur Snæbjörn var talinn erfiður af því hann tók ekki samfélagsstöðuna sem sjálfsagða og gerði uppreisn gegn valdinu. Hann túlkaði óréttlætið sem honum var sýnt ekki aðeins sem persónulegan ágreining heldur sem hluta af kerfisbundnu óréttlæti. Í nútímanum sjáum við hvernig fólk sem stendur upp gegn valdakerfum – hvort sem þau eru pólitísk, efnahagsleg eða samfélagsleg – er oft einnig talið „erfitt“ vegna þess að það mótmælir ríkjandi hugmyndum um hvernig hlutirnir eigi að vera. Mótþrói gegn valdi, sérstaklega þegar það er byggt á persónulegum tengslum eða forréttindum, getur leitt til þess að einstaklingar séu settir til hliðar eða útilokaðir. Snæbjörn var ekki tilbúinn að beygja sig undir þessi tengsl og valdatákn, og þess vegna taldi hann sig órétti beittan af kerfi sem hann sá sem ranglátt og mismunandi. Vald skrifræðisins og persónulegt vald Lykilatriði Rykkilínsmálsins er hvernig valdið í samfélaginu var háð persónulegum samböndum og tengslum. Kaupmaðurinn, presturinn og sýslumaðurinn byggðu vald sitt á tengslaneti sem gerði þeim kleift að móta samfélagsreglur og hefðir á staðbundnum vettvangi og á þann veg að rúmist innan stefnu stjórnvalda. Í dag sjáum við hvernig stórfyrirtæki, stjórnvöld og alþjóðlegir leikendur móta skrifræðisvaldið, en um leið byggja þau enn mikið á persónulegum tengslum og forréttindum innan valdasviða sinna. Einstaklingar sem reyna að brjóta upp þessi tengslanet, eins og Snæbjörn gerði, eiga oft erfitt uppdráttar þar sem valdatengslin eru fléttuð inn í bæði formlegar og óformlegar leiðir til að viðhalda stöðu þeirra sem eru við völd. Slíkt veldur því að þeir sem stíga gegn kerfinu eru settir til hliðar og oft einangraðir í samfélaginu, rétt eins og Snæbjörn var. Rykkilínsmálið veitir innsýn í hvernig smávægileg persónuleg deila getur orðið að stórum átökum sem endurspegla valdastríð, réttlæti og samfélagsstöðu. Snæbjörn Pálsson var einstaklingur sem taldi sig órétti beittan og barðist gegn valdakerfi sem byggði á persónulegum tengslum og miðstýrðum völdum. Í nútímanum sjáum við enn sambærileg átök þar sem einstaklingar eða hópar standa gegn stórum valdaaðilum, hvort sem þeir eru stórfyrirtæki, stjórnvöld eða samfélagsmiðlar. Vald tengist enn efnahagslegum og pólitískum tengslum, og þeir sem mótmæla því lenda oft í erfiðleikum með að fá réttláta meðferð í kerfi sem getur verið flókið, formfast og tengt persónulegum völdum. Rykkilínsmálið sýnir okkur að mótþrói gegn slíkum kerfum er ekki nýr vandi. Það kallar fram spurningar um réttlæti, vald og hvernig samfélög takast á við breytingar, bæði á 18. öld og í nútímanum. Höfundur er lögfræðingur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Mest lesið Eru stjórnarandstæðingar viljandi að misskilja samsköttun? Þórhallur Valur Benónýsson Skoðun Spilavíti er og verður spilavíti Tryggvi Rúnar Brynjarsson Skoðun Þjónusturof hefst í dag Hanna Birna Valdimarsdóttir Skoðun Verjum frelsið og mannréttindin Sigurjón Njarðarson Skoðun Skortur á metnaði í loftslagsmálum Svandís Svavarsdóttir,Guðmundur Ingi Guðbrandsson Skoðun Konur sem stinga hvor aðra í bakið Sigríður Svanborgardóttir Skoðun Leiðtogi sem nær árangri Birkir Jón Jónsson Skoðun Það er list að lifa með krabbameini Hlíf Steingrímsdóttir Skoðun Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley Skoðun Sameining sem eflir íslenskan landbúnað Egill Gautason Skoðun Skoðun Skoðun Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley skrifar Skoðun Þjónusturof hefst í dag Hanna Birna Valdimarsdóttir skrifar Skoðun Verjum frelsið og mannréttindin Sigurjón Njarðarson skrifar Skoðun Spilavíti er og verður spilavíti Tryggvi Rúnar Brynjarsson skrifar Skoðun Skortur á metnaði í loftslagsmálum Svandís Svavarsdóttir,Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Eru stjórnarandstæðingar viljandi að misskilja samsköttun? Þórhallur Valur Benónýsson skrifar Skoðun Orðræða mótar menningu – og menningin mótar okkur öll Jóhanna Bárðardóttir skrifar Skoðun Eitt spilakort, betri spilamenning – er skaðaminnkandi Ingvar Örn Ingvarsson skrifar Skoðun Sameining sem eflir íslenskan landbúnað Egill Gautason skrifar Skoðun Konur sem stinga hvor aðra í bakið Sigríður Svanborgardóttir skrifar Skoðun Fjölbreytileiki er styrkleiki Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar Skoðun Það er list að lifa með krabbameini Hlíf Steingrímsdóttir skrifar Skoðun Um kynjafræði og pólítík Hanna Björg Vilhjálmsdóttir skrifar Skoðun Við fylgjum þér frá getnaði til grafar Benedikt S. Benediktsson skrifar Skoðun Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir skrifar Skoðun Ef þið bara hefðuð séð heiminn út frá mínum augum: Börn & ADHD Stefán Þorri Helgason skrifar Skoðun 112. liðurinn í aðgerðaáætlun í menntamálum? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson skrifar Skoðun Konur á örorku Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun Drambið okkar Júlíus Valsson skrifar Skoðun Við vitum Guðrún Jónsdóttir skrifar Skoðun Ekki sama hvaðan gott kemur Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Börn í meðferð eiga rétt á fagfólki orð duga ekki lengur! Steindór Þórarinsson skrifar Skoðun Greindarskerðing eða ofurgáfur með gervigreind Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Að hafa hemil á nýjum ófjármögnuðum útgjöldum er lykillinn að sjálfbærum rekstri sveitarfélaga Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun Homo sapiens að öðrum toga: Af hverju ætti ég eiginlega að mæta á PIFF-kvikmyndhátíðina? Ólafur Guðsteinn Kristjánsson skrifar Skoðun Stöndum saman gegn fjölþáttaógnum Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Hagræðing á kostnað fjölbreytni og gæðamenntunar Ida Marguerite Semey skrifar Skoðun Umbúðir en ekkert innihald í Hafnarfirði Einar Geir Þorsteinsson skrifar Skoðun Við viljum tala íslensku, en hvernig Ólafur Guðsteinn Kristjánsson skrifar Skoðun Mansalsmál á Íslandi Kristján Þórður Snæbjarnarson skrifar Sjá meira
Rykkilínsmálið á sér rætur í 18. aldar Íslandi þar sem valdatengsl milli kaupmanna, prests og sýslumanns urðu grundvöllur persónulegra og samfélagslegra átaka. Snæbjörn Pálsson, fyrrum lögréttumaður og menntaður maður, lenti í átökum við þessa aðila þegar hann lét óheppileg ummæli falla um hár kaupmannsins á Þingeyri. Þessi smávægilegu ummæli urðu kveikja að átökum þar sem Snæbjörn var útilokaður úr viðskiptum og félagslífi. Þetta er dæmi um hvernig litlu persónulegu átökin gátu haft djúpstæð áhrif í samfélagi sem var byggt á persónulegum tengslum og valdastöðu. Valdatengsl á þessum tíma voru nátengd efnahagskerfi einokunarverslunarinnar og trúarlegu og pólitísku valdi, sem Snæbjörn mótmælti. Hann taldi sig órétti beittan og var ófús að beygja sig undir hið hefðbundna valdakerfi, sem var bæði miðstýrt frá Danmörku og byggði á persónulegum tengslum innan samfélagsins. Í stað þess að fylgja þeim óskrifuðu samfélagsreglum sem væntanlega voru gerðar til hans sem menntaðs og háttsetts einstaklings, tók hann mál í eigin hendur með fjölda málaferla og átaka. Persónulegar deilur sem spegilmynd stærri samfélagsátaka Rykkilínsmálið er ekki aðeins söguleg saga persónulegra deilna, heldur endurspeglar það togstreituna milli eldri íslenskrar hefðar og breyttra samfélagsaðstæðna í kjölfar danskra áhrifa. Einokunarverslunin gerði það að verkum að kaupmaðurinn á Þingeyri hafði nær algert vald yfir efnahagslífi héraðsins, og þeir sem höfðu tengsl við kaupmanninn (prestur og sýslumaður) urðu einnig verndarar þess valdakerfis. Þegar Snæbjörn tók þessi ummæli ekki sem smávægilega móðgun heldur sem tákn fyrir stærra misrétti, endurspeglaði það djúpstæðari óánægju með hið miðstýrða valdkerfi sem Danir höfðu komið á. Ummæli Snæbjörns og viðbrögð kaupmannsins opnuðu fyrir persónulegar deilur sem endurspegluðu þessa valdastreitu. Kaupmaðurinn var ekki aðeins að verja sitt eigið orðspor heldur einnig að viðhalda samfélagslegri stöðu sinni innan kerfis sem byggðist á einokun og forréttindum. Þannig verður valdabaráttan milli Snæbjörns og kaupmannsins ekki aðeins persónuleg, heldur einnig hluti af stærri ágreiningi um valdatengslin í samfélaginu. Nútímasamhengi: Hver er „kaupmaðurinn” í dag? Þegar við skoðum Rykkilínsmálið í nútímasamhengi má spyrja hver „kaupmaðurinn“ væri í dag. Nú til dags er valdatengslum dreift á fleiri svið en einokunarkaupmennirnir höfðu á sínum tíma. Stórfyrirtæki á alþjóðlegum vettvangi, tæknirisar og fjárfestar ráða nú yfir mikilvægum efnahagslegum og samfélagslegum auðlindum og hafa vald til að stjórna aðgengi fólks að nauðsynlegri þjónustu. Í dag gætu slíkir aðilar – stór fyrirtæki, pólitískir leiðtogar eða tæknirisar – leikið samsvarandi hlutverk kaupmannsins með því að nota vald sitt til að útiloka eða setja einstaklinga og hópa á jaðarinn. Rétt eins og kaupmaðurinn á Þingeyri var í bandalagi með prestinum og sýslumanninum, sjáum við hvernig stórar stofnanir og stjórnvöld geta myndað sambönd til að viðhalda eigin forréttindum og hindra þá sem gagnrýna kerfið. Einstaklingar sem stíga fram með gagnrýni eða andmæli, rétt eins og Snæbjörn, geta lent í erfiðleikum við að vinna gegn slíku valdi. Réttlæti, mótþrói og “erfiður” einstaklingur Snæbjörn var talinn erfiður af því hann tók ekki samfélagsstöðuna sem sjálfsagða og gerði uppreisn gegn valdinu. Hann túlkaði óréttlætið sem honum var sýnt ekki aðeins sem persónulegan ágreining heldur sem hluta af kerfisbundnu óréttlæti. Í nútímanum sjáum við hvernig fólk sem stendur upp gegn valdakerfum – hvort sem þau eru pólitísk, efnahagsleg eða samfélagsleg – er oft einnig talið „erfitt“ vegna þess að það mótmælir ríkjandi hugmyndum um hvernig hlutirnir eigi að vera. Mótþrói gegn valdi, sérstaklega þegar það er byggt á persónulegum tengslum eða forréttindum, getur leitt til þess að einstaklingar séu settir til hliðar eða útilokaðir. Snæbjörn var ekki tilbúinn að beygja sig undir þessi tengsl og valdatákn, og þess vegna taldi hann sig órétti beittan af kerfi sem hann sá sem ranglátt og mismunandi. Vald skrifræðisins og persónulegt vald Lykilatriði Rykkilínsmálsins er hvernig valdið í samfélaginu var háð persónulegum samböndum og tengslum. Kaupmaðurinn, presturinn og sýslumaðurinn byggðu vald sitt á tengslaneti sem gerði þeim kleift að móta samfélagsreglur og hefðir á staðbundnum vettvangi og á þann veg að rúmist innan stefnu stjórnvalda. Í dag sjáum við hvernig stórfyrirtæki, stjórnvöld og alþjóðlegir leikendur móta skrifræðisvaldið, en um leið byggja þau enn mikið á persónulegum tengslum og forréttindum innan valdasviða sinna. Einstaklingar sem reyna að brjóta upp þessi tengslanet, eins og Snæbjörn gerði, eiga oft erfitt uppdráttar þar sem valdatengslin eru fléttuð inn í bæði formlegar og óformlegar leiðir til að viðhalda stöðu þeirra sem eru við völd. Slíkt veldur því að þeir sem stíga gegn kerfinu eru settir til hliðar og oft einangraðir í samfélaginu, rétt eins og Snæbjörn var. Rykkilínsmálið veitir innsýn í hvernig smávægileg persónuleg deila getur orðið að stórum átökum sem endurspegla valdastríð, réttlæti og samfélagsstöðu. Snæbjörn Pálsson var einstaklingur sem taldi sig órétti beittan og barðist gegn valdakerfi sem byggði á persónulegum tengslum og miðstýrðum völdum. Í nútímanum sjáum við enn sambærileg átök þar sem einstaklingar eða hópar standa gegn stórum valdaaðilum, hvort sem þeir eru stórfyrirtæki, stjórnvöld eða samfélagsmiðlar. Vald tengist enn efnahagslegum og pólitískum tengslum, og þeir sem mótmæla því lenda oft í erfiðleikum með að fá réttláta meðferð í kerfi sem getur verið flókið, formfast og tengt persónulegum völdum. Rykkilínsmálið sýnir okkur að mótþrói gegn slíkum kerfum er ekki nýr vandi. Það kallar fram spurningar um réttlæti, vald og hvernig samfélög takast á við breytingar, bæði á 18. öld og í nútímanum. Höfundur er lögfræðingur.
Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley Skoðun
Skoðun Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley skrifar
Skoðun Eru stjórnarandstæðingar viljandi að misskilja samsköttun? Þórhallur Valur Benónýsson skrifar
Skoðun Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir skrifar
Skoðun Að hafa hemil á nýjum ófjármögnuðum útgjöldum er lykillinn að sjálfbærum rekstri sveitarfélaga Jón Ingi Hákonarson skrifar
Skoðun Homo sapiens að öðrum toga: Af hverju ætti ég eiginlega að mæta á PIFF-kvikmyndhátíðina? Ólafur Guðsteinn Kristjánsson skrifar
Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley Skoðun