Frá sögulegum minjum til sviðsettrar upplifunar: Um sanngildi og Disneyvæðingu Sólheimasands Guðmundur Björnsson skrifar 27. mars 2025 10:31 Flugvélarflak verður að fyrirbæri Á svörtum söndum Suðurlands liggur óvænt og áhrifamikil táknmynd íslenskrar ferðaþjónustu: hrörlegt flugvélarflak bandaríska hersins af gerðinni Douglas DC-3 sem nauðlenti á Sólheimasandi í nóvember 1973. Í áratugi stóð það nánast ósnert, lítt þekkt og umvafið kyrrð, en með tilkomu samfélagsmiðla og heimsókna „fræga fólksins” varð það einn mest heimsótti og ljósmyndaði ferðamannastaður Suðurlands. Nú hefur verið tilkynnt að landeigendur á Sólheimasandi hafi keypt aðra DC-3 flugvél, TF-ISB Gunnfaxa, með það í huga að setja hana í stað flaksins sem er að tærast upp að sögn eigenda. Þrátt fyrir að Gunnfaxi sé af sömu gerð og upphaflega vélin sem nauðlenti tengist hún ekki þeim atburði á neinn hátt. Þetta vekur spurningar – ekki aðeins um varðveislu sögunnar heldur einnig um eðli sanngildis (e. authenticity) í ferðaþjónustu, áhrif Disneyvæðingar (e. Disneyfication) og siðferðislega ábyrgð í frásögn og túlkun menningarminja. Upprunalega flakið: Hlutlægt sanngildi og söguleg skírskotun Upprunalega flakið er ekki bara sviðsmynd í landslaginu – það er áþreifanlegar minjar um sögulegan atburð. Þegar bandaríska vélin lenti vegna bilunar árið 1973 sluppu allir um borð heilir og höldnu. Allt sem nýtilegt þótti var fjarlægt úr vélinni, sem síðan var skilin eftir á sandinum – þar sem tíminn og náttúran hafa unnið sitt verk. Vélin hefur þannig smám saman tærst og sameinast landslaginu, þar til hún e.t.v. er orðin órjúfanlegur hluti bæði náttúrunnar og minningarinnar. Þessi efnislegi hlutur, á sínum upprunalega stað og í upprunalegu ástandi, er dæmi um það sem fræðimenn kalla hlutlægt sanngildi (e. object authenticity) — hugtak þar sem sannleikur hlutarins er dreginn af uppruna hans, óbreyttu ástandi og rúmsögulegu samhengi. Í áratugi var þessi upprunaleiki hvorki varðveittur né gerður að söluvöru. Flugvélin var bara þarna, hljóðlaust vitni að minniháttar atviki í kalda stríðinu, sem rann saman við íslenskt landslag. Tillagan um að skipta út flakinu: Sama vélategund, önnur merking Gunnfaxi, sem landeigendur hyggjast nú flytja austur, er sannarlega DC-3 vél líkt og sú sem nauðlenti – en hún tengist hvorki flughernum, staðnum né atburðinum sem gerðist 1973. Þótt skrokkurinn sé sambærilegur að lögun, er merkingin önnur. Hér kemur til sögunnar hugtakið skapað sanngildi (e. constructed authenticity): upplifun sem virðist „ekta“ í augum ferðamanna, þó að hún byggist ekki á upprunalegum staðreyndum. Ef Gunnfaxi er settur upp án skýrrar túlkunar er hætta á að staðurinn falli í eins konar óviljandi sviðsettan upprunaleika (e.staged authenticity), þar sem ferðamenn skynja upplifunina sem ekta þrátt fyrir að hún sé tilbúin framsetning. Disneyvæðing: Þegar flókin saga verður einföld sýning Þessi þróun dregur einnig fram spurninguna um Disneyvæðingu. Hugtakið lýsir ferli þar sem raunverulegir staðir eru einfaldaðir, gerðir sjónrænt aðlaðandi og hannaðir til að mæta væntingum neytenda. Þetta felur oft í sér: Að staðir séu þemavæddir og settir fram á sjónrænan hátt. Að menningarsaga sé snurfusuð og gerð aðgengileg í formi skemmtunar. Að staðir verði vörumerki sem seld eru áfram í fjölmiðlum. Að flókin saga verði gerð að einni tilfinningaríkri frásögn. Ef flakinu á Sólheimasandi verður skipt út fyrir annað, jafnvel sambærilegt, en án rótgróinnar merkingar, þá erum við að færa okkur frá sögulegu minnismerki yfir í hannaðan viðkomustað – sviðsetningu fyrir samfélagsmiðla og ljósmyndun, frekar en minningu. Upplifun ferðamanna: Tilvistarlegt sanngildi og persónuleg merking Þó margir ferðamenn viti ekki sögu flaksins, eða að annað flak hafi verið sett í staðinn, getur upplifunin engu að síður verið djúpstæð. Ferðin yfir víðáttumikla auðn, kyrrðina, veðrið og sjónræn áhrif landslagsins bjóða upp á það sem hefur verið kallað tilvistarlegt sanngildi (e. existential authenticity): þ.e. persónulega upplifun sem tengir einstaklinginn við stað, sjálfan sig og stundina – óháð sögulegum staðreyndum. Í þessu ljósi er hugsanlegt að nýtt flak geti, ef rétt er fram sett, veitt svipaða upplifun – en það þarf þá að vera heiðarlegt og upplýst val, ekki blekking eða hula yfir sögunni. Táknmynd eða minnismerki? Flugvélin sem vörumerki í landslagi Flakið á Sólheimasandi er nú orðið ímynd – það birtist í myndböndum, auglýsingum, kvikmyndum og á samfélagsmiðlum. Ferðamenn sækjast eftir staðnum ekki endilega vegna atburðarins 1973 heldur vegna þess sem staðurinn táknar: dularfullt, einstakt og myndrænt umhverfi. Þetta styrkir þá hugmynd að í samtímaferðaþjónustu sé hlutverki staða oft umbreytt: frá sögulegum tilvísunum yfir í markaðsdrifna táknmynd, þar sem sjónræn skírskotun ræður för. Í slíku samhengi getur útskipting flaksins virst rökrétt – en hún hefur dýpri afleiðingar fyrir traust og siðferðilegan grundvöll ferðaupplifunar. Tækifæri til faglegrar túlkunar og fræðslu Þó málið kalli á varfærni og ígrundun, felst í því einnig tækifæri. Ef Gunnfaxi verður settur upp með skýrum upplýsingum, túlkunarskiltum, eða jafnvel raunveruleikaauknum frásögnum (AR), getur hann orðið að minnisvarða fremur en blekkingu. Með því að greina frá bæði nauðlendingunni 1973 og sögu Gunnfaxa væri hægt að skapa fjölþætta, menningarlega fræðandi og sanngilda upplifun. Þá mætti einnig víkka út frásögnina og fjalla um flugsögu á Íslandi, þátt herafla í landinu á tímum kalda stríðsins, og þróun ferðaþjónustu og þjóðarímyndar á tímum samfélagsmiðla. Á mörkum sannleika og sviðsetningar Sólheimasandur er ekki lengur einungis staður – hann er vettvangur fyrir minningar, markaðssetningu og merkingu. Hugmyndin um að skipta út upprunalegu flaki með sambærilegri flugvél með annarri sögu er ekki einfaldlega verkfræðileg eða hagræn – hún snertir gildi okkar um sannleika, minningu og heiðarleika í frásögn. Ef breytingin verður gerð án fræðslu og skýrleika, þá tapar staðurinn hluta af sögulegri reisn sinni. En ef hún verður hluti af gagnsærri og faglegri túlkun, þá getur Gunnfaxi orðið táknrænt framhald – ekki í staðinn fyrir söguna, heldur til að vekja spurningar, fróðleik og dýpri upplifun. Spurningin er ekki aðeins hvað ferðamenn sjá – heldur hverju þeir trúa. Og hver ákveður hvaða útgáfa af sannleikanum lifir af. Höfundur er aðjúkt við Háskóla Ísansd og faglegur umsjónarmaður leiðsögunáms EHÍ. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Ferðaþjónusta Mýrdalshreppur Fréttir af flugi Guðmundur Björnsson Mest lesið 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir Skoðun Hversu oft á að fresta framtíðinni? Erna Magnúsdóttir,Stefán Þórarinn Sigurðsson Skoðun Mikilvægi lágþröskulda þjónustu fyrir geðheilbrigði ungs fólks Eva Rós Ólafsdóttir Skoðun Hugsum stórt í skipulags- og samgöngumálum Hilmar Ingimundarson Skoðun Mest lesnu orð á Íslandi Friðrik Björnsson Skoðun Hafnarfjörður er bær sem styður við lífsgæði eldra fólks Valdimar Víðisson Skoðun Skoðun Skoðun Hugsum stórt í skipulags- og samgöngumálum Hilmar Ingimundarson skrifar Skoðun Eitt eilífðar smáblóm Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Betri mönnun er lykillinn Skúli Helgason,Sabine Leskopf skrifar Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Hversu oft á að fresta framtíðinni? Erna Magnúsdóttir,Stefán Þórarinn Sigurðsson skrifar Skoðun Getur Ísland staðið fremst í heilsutækni? Arna Harðardóttir skrifar Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir skrifar Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar Skoðun Fjármál framhaldsskóla Róbert Ferdinandsson skrifar Skoðun Mikilvægi lágþröskulda þjónustu fyrir geðheilbrigði ungs fólks Eva Rós Ólafsdóttir skrifar Skoðun Varhugaverð sjónarmið eða raunsæ leið? Eggert Sigurbergsson skrifar Skoðun Dýrin skilin eftir í náttúruvá Linda Karen Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Skapandi leiðir í skóla- og frístundastarfi Kolbrún Þ. Pálsdóttir skrifar Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson skrifar Skoðun Reykjavík er meðal dreifðustu höfuðborga Evrópu Guðni Freyr Öfjörð skrifar Skoðun Verum öll tengd Sólrún Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Hafnarfjörður er bær sem styður við lífsgæði eldra fólks Valdimar Víðisson skrifar Skoðun Samræðulist í heimi gervigreindar Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Samræmt gæðanám eða einsleit kerfi? Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Ónýtir vegir – eina ferðina enn Sigþór Sigurðsson skrifar Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson skrifar Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir skrifar Skoðun Mest lesnu orð á Íslandi Friðrik Björnsson skrifar Skoðun Tími til kominn að styðja öll framúrskarandi ungmenni Karólína Helga Símonardóttir skrifar Skoðun Hvað með dansinn? Lilja Björk Haraldsdóttir skrifar Skoðun Mótórhjólasamtök á Íslandi – hvers vegna öll þessi læti? Helgi Gunnlaugsson skrifar Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar Skoðun „Mér sýnist Inga Sæland fá talsvert út úr þessu“ Sigurjón Arnórsson skrifar Sjá meira
Flugvélarflak verður að fyrirbæri Á svörtum söndum Suðurlands liggur óvænt og áhrifamikil táknmynd íslenskrar ferðaþjónustu: hrörlegt flugvélarflak bandaríska hersins af gerðinni Douglas DC-3 sem nauðlenti á Sólheimasandi í nóvember 1973. Í áratugi stóð það nánast ósnert, lítt þekkt og umvafið kyrrð, en með tilkomu samfélagsmiðla og heimsókna „fræga fólksins” varð það einn mest heimsótti og ljósmyndaði ferðamannastaður Suðurlands. Nú hefur verið tilkynnt að landeigendur á Sólheimasandi hafi keypt aðra DC-3 flugvél, TF-ISB Gunnfaxa, með það í huga að setja hana í stað flaksins sem er að tærast upp að sögn eigenda. Þrátt fyrir að Gunnfaxi sé af sömu gerð og upphaflega vélin sem nauðlenti tengist hún ekki þeim atburði á neinn hátt. Þetta vekur spurningar – ekki aðeins um varðveislu sögunnar heldur einnig um eðli sanngildis (e. authenticity) í ferðaþjónustu, áhrif Disneyvæðingar (e. Disneyfication) og siðferðislega ábyrgð í frásögn og túlkun menningarminja. Upprunalega flakið: Hlutlægt sanngildi og söguleg skírskotun Upprunalega flakið er ekki bara sviðsmynd í landslaginu – það er áþreifanlegar minjar um sögulegan atburð. Þegar bandaríska vélin lenti vegna bilunar árið 1973 sluppu allir um borð heilir og höldnu. Allt sem nýtilegt þótti var fjarlægt úr vélinni, sem síðan var skilin eftir á sandinum – þar sem tíminn og náttúran hafa unnið sitt verk. Vélin hefur þannig smám saman tærst og sameinast landslaginu, þar til hún e.t.v. er orðin órjúfanlegur hluti bæði náttúrunnar og minningarinnar. Þessi efnislegi hlutur, á sínum upprunalega stað og í upprunalegu ástandi, er dæmi um það sem fræðimenn kalla hlutlægt sanngildi (e. object authenticity) — hugtak þar sem sannleikur hlutarins er dreginn af uppruna hans, óbreyttu ástandi og rúmsögulegu samhengi. Í áratugi var þessi upprunaleiki hvorki varðveittur né gerður að söluvöru. Flugvélin var bara þarna, hljóðlaust vitni að minniháttar atviki í kalda stríðinu, sem rann saman við íslenskt landslag. Tillagan um að skipta út flakinu: Sama vélategund, önnur merking Gunnfaxi, sem landeigendur hyggjast nú flytja austur, er sannarlega DC-3 vél líkt og sú sem nauðlenti – en hún tengist hvorki flughernum, staðnum né atburðinum sem gerðist 1973. Þótt skrokkurinn sé sambærilegur að lögun, er merkingin önnur. Hér kemur til sögunnar hugtakið skapað sanngildi (e. constructed authenticity): upplifun sem virðist „ekta“ í augum ferðamanna, þó að hún byggist ekki á upprunalegum staðreyndum. Ef Gunnfaxi er settur upp án skýrrar túlkunar er hætta á að staðurinn falli í eins konar óviljandi sviðsettan upprunaleika (e.staged authenticity), þar sem ferðamenn skynja upplifunina sem ekta þrátt fyrir að hún sé tilbúin framsetning. Disneyvæðing: Þegar flókin saga verður einföld sýning Þessi þróun dregur einnig fram spurninguna um Disneyvæðingu. Hugtakið lýsir ferli þar sem raunverulegir staðir eru einfaldaðir, gerðir sjónrænt aðlaðandi og hannaðir til að mæta væntingum neytenda. Þetta felur oft í sér: Að staðir séu þemavæddir og settir fram á sjónrænan hátt. Að menningarsaga sé snurfusuð og gerð aðgengileg í formi skemmtunar. Að staðir verði vörumerki sem seld eru áfram í fjölmiðlum. Að flókin saga verði gerð að einni tilfinningaríkri frásögn. Ef flakinu á Sólheimasandi verður skipt út fyrir annað, jafnvel sambærilegt, en án rótgróinnar merkingar, þá erum við að færa okkur frá sögulegu minnismerki yfir í hannaðan viðkomustað – sviðsetningu fyrir samfélagsmiðla og ljósmyndun, frekar en minningu. Upplifun ferðamanna: Tilvistarlegt sanngildi og persónuleg merking Þó margir ferðamenn viti ekki sögu flaksins, eða að annað flak hafi verið sett í staðinn, getur upplifunin engu að síður verið djúpstæð. Ferðin yfir víðáttumikla auðn, kyrrðina, veðrið og sjónræn áhrif landslagsins bjóða upp á það sem hefur verið kallað tilvistarlegt sanngildi (e. existential authenticity): þ.e. persónulega upplifun sem tengir einstaklinginn við stað, sjálfan sig og stundina – óháð sögulegum staðreyndum. Í þessu ljósi er hugsanlegt að nýtt flak geti, ef rétt er fram sett, veitt svipaða upplifun – en það þarf þá að vera heiðarlegt og upplýst val, ekki blekking eða hula yfir sögunni. Táknmynd eða minnismerki? Flugvélin sem vörumerki í landslagi Flakið á Sólheimasandi er nú orðið ímynd – það birtist í myndböndum, auglýsingum, kvikmyndum og á samfélagsmiðlum. Ferðamenn sækjast eftir staðnum ekki endilega vegna atburðarins 1973 heldur vegna þess sem staðurinn táknar: dularfullt, einstakt og myndrænt umhverfi. Þetta styrkir þá hugmynd að í samtímaferðaþjónustu sé hlutverki staða oft umbreytt: frá sögulegum tilvísunum yfir í markaðsdrifna táknmynd, þar sem sjónræn skírskotun ræður för. Í slíku samhengi getur útskipting flaksins virst rökrétt – en hún hefur dýpri afleiðingar fyrir traust og siðferðilegan grundvöll ferðaupplifunar. Tækifæri til faglegrar túlkunar og fræðslu Þó málið kalli á varfærni og ígrundun, felst í því einnig tækifæri. Ef Gunnfaxi verður settur upp með skýrum upplýsingum, túlkunarskiltum, eða jafnvel raunveruleikaauknum frásögnum (AR), getur hann orðið að minnisvarða fremur en blekkingu. Með því að greina frá bæði nauðlendingunni 1973 og sögu Gunnfaxa væri hægt að skapa fjölþætta, menningarlega fræðandi og sanngilda upplifun. Þá mætti einnig víkka út frásögnina og fjalla um flugsögu á Íslandi, þátt herafla í landinu á tímum kalda stríðsins, og þróun ferðaþjónustu og þjóðarímyndar á tímum samfélagsmiðla. Á mörkum sannleika og sviðsetningar Sólheimasandur er ekki lengur einungis staður – hann er vettvangur fyrir minningar, markaðssetningu og merkingu. Hugmyndin um að skipta út upprunalegu flaki með sambærilegri flugvél með annarri sögu er ekki einfaldlega verkfræðileg eða hagræn – hún snertir gildi okkar um sannleika, minningu og heiðarleika í frásögn. Ef breytingin verður gerð án fræðslu og skýrleika, þá tapar staðurinn hluta af sögulegri reisn sinni. En ef hún verður hluti af gagnsærri og faglegri túlkun, þá getur Gunnfaxi orðið táknrænt framhald – ekki í staðinn fyrir söguna, heldur til að vekja spurningar, fróðleik og dýpri upplifun. Spurningin er ekki aðeins hvað ferðamenn sjá – heldur hverju þeir trúa. Og hver ákveður hvaða útgáfa af sannleikanum lifir af. Höfundur er aðjúkt við Háskóla Ísansd og faglegur umsjónarmaður leiðsögunáms EHÍ.
Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun
Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar
Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar
Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar
Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar
Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson skrifar
Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson skrifar
Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir skrifar
Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar
Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun