Í nafni skilvirkni – á kostnað menntunar Simon Cramer Larsen skrifar 14. apríl 2025 10:00 Mikið var um að vera þegar fyrrverandi mennta- og barnamálaráðherra Ásmundur Einar Ásmundsson blés til „stórsóknar í menntamálum“. Skóla- og menntamál voru hátt á stefnuskrám, skólasamfélagið haft með í ráðum og stefnumótandi vinna átti sér stað á öllum vígstöðvum innan menntakerfisins. Skólasamfélagið sjálft skyldi móta framtíð menntakerfisins og loks fékk rödd ,,fólksins á gólfinu“ að heyrast. Kennarar stigu fram sem burðarás í þróun menntakerfis framtíðarinnar. Þeir tóku virkan þátt í mótun nýrrar menntastefnu og í starfshópum sem lögðu línurnar til að tryggja farsæld nemenda, skólaþjónustu og til að fjölbreytt, stafrænt og aðgengilegt námsefni gæti orðið að veruleika. Þetta var skref í rétta átt – skref sem lofaði góðu fyrir nemendur, kennara og samfélagið í heild. Þversögnin sem nú blasir við En nú blasir við þversögn – og hún er kjarninn í þessari grein. Því í dag virðist skilvirkni hafa tekið yfir sem leiðarstefna, jafnvel þótt hún fari beint gegn þeim markmiðum sem stórsóknin stóð fyrir. Skilvirkni hefur orðið nýja hugtakið sem réttlætir niðurskurð, einföldun og sameiningar. Oft á kostnað menntunar. Skilvirknin gerir ráð fyrir 5% niðurskurði á tímabilinu 2026-2030 til framhaldsskólastigsins. Þetta á að gerast á sama tíma og fjölmennustu hóparnir eru að skila sér inn í framhaldsskólana á landsvísu (sbr. Fulltrúafundur FF mótmælir sparnaðaráformum ríkisins og sbr. Segir alla í fjölmennasta árgangi Íslandssögunnar fá skólapláss ). Spurningin er hvernig á að standa „skilvirkt“ að baki nemendum? Hvernig á „skilvirkni“ að tryggja farsæld barna og að inngilding eigi sér stað? Á sama tíma og opinberar skýrslur kalla eftir aukinni nýsköpun í námsefnisgerð, meiri fjölbreytni og samræmi við stafræn tækifæri, eru lagðar fram hagræðingartillögur sem miða að niðurskurði, hagræðingu og sameiningum í nafni skilvirkni. Hagræðingartillögurnar sem snéru að framhaldsskólanum eru að vissu leyti byggðar á umsögn framhaldsskóla (sbr. Hagræðing í ríkisrekstri - Tillögur starfshóps forsætisráðherra, bls. 13). Hún virðist hafa verið dregin upp úr töfrahattinum því óljóst er hver bjuggu umsögnina til, kannski voru vinnubrögðin það „skilvirk“ að það fór fram hjá fólki. Þetta stangast ekki aðeins á við menntastefnuna til 2030 heldur einnig á við lög um samþættingu þjónustu í þágu farsældar barna. Í þeirri stefnu er megináherslan á snemmtæka íhlutun, stuðning og að hver einstaklingur fái að blómstra. En til að slíkt markmið náist þarf kerfið að styðja við kennara og skólasamfélagið með raunverulegum úrræðum og fjármagni – ekki með nýjum skýrslum og minna svigrúmi. Inngilding – að allir fái að tilheyra – er ekki bara fagurt orð í stefnumótunarskjölum. Hún krefst þess að efni, aðferðir og aðstæður séu mótaðar eftir þörfum nemenda. Fjölbreytt námsefni, á mörgum formum, fyrir ólíka nemendur, með ólíkan bakgrunn – það er forsenda inngildingar. Að koma í veg fyrir skort á sérfræðingum á borð við náms- og starfsráðgjafa, sálfræðinga, kennara, sérkennara o.fl. – það er forsenda inngildingar. Sérstaklega í ljósi þess að vanlíðan og ofbeldi milli barna og ungmenna hefur aukist á methraða undanfarið. Gæðamenntun fyrir alla, eða hvað? Það er þversagnakennt að halda á lofti metnaðarfullum markmiðum um gæðamenntun fyrir alla, en um leið draga úr fjármagni og stuðningi við þau tæki sem gera markmiðin möguleg. Við getum ekki ætlast til þess að kerfið þróist með framtíðina í huga ef við sjáum ekki menntun sem það sem hún er: fjárfesting – ekki bara kostnaður. Fjárfesting í menntun er ekki bara kostnaðarliður í fjármálaáætlun ríkisstjórnarinnar – hún er grunnstoð samfélagslegra framfara. Þegar við fjárfestum í kennurum, námsefni og skólum, erum við að fjárfesta í getu næstu kynslóðar til að leysa flókin vandamál, nýta nýja tækni og halda lífi í íslenskri tungu sem er bæði arfur og ábyrgð. Á tímum þar sem við höfum loksins náð einhverju samkomulagi um hvað þarf til að efla menntakerfið, erum við nú vitni að þróun sem vinnur gegn þessum markmiðum. Þróun þar sem grunnstoðir menntunar, sem kennarar hjálpuðu til við að byggja upp, eru farnar að molna undan henni í nafni skilvirkni. En þegar skilvirkni er notuð sem yfirhylming fyrir niðurskurð, missum við sjónar á því sem skiptir máli: gæði, jafnræði og framtíðarsýn. „Ekkert um okkur, án okkar“ Það er því skiljanlegt að kennarar sitji enn og aftur með hjartað í buxunum.Óvissan er orðin þrúgandi því enn einu sinni stöndum við sem fagstétt frammi fyrir niðurskurði, breytingum og stefnumótun sem unnin er án þess að leitað sé til okkar – fagfólksins, sem veit best hvernig skólakerfið raunverulega virkar. „Í nafni skilvirkni – á kostnað menntunar“ hefur það orðið að vana að hagræða, sameina og skera niður, án þess að rýna í hvað sú skilvirkni kostar í raun. Hún kostar traust, samstarf og faglega þekkingu og hún kostar framtíðarsýn sem byggir á gæðum, jafnræði og raunverulegum stuðningi. „Ekkert um okkur, án okkar“ var ekki bara slagorð heldur barátta um að kennarar fengju loksins aðkomu að ákvarðanatöku um eigin störf. Barátta sem tókst en virðist nú vera gleymd og þess í stað eru ákvarðanir teknar yfir höfði okkar, án okkar aðkomu. „Hvað tekur við? Hvað verður um störfin okkar? Hvers vegna er alltaf ákveðið yfir höfðum okkar?“ eru spurningar sem heyrast æ oftar á kennarastofum landsins. Það er óskiljanlegt að enn þurfi að minna á að kennarar eru ekki bara starfsfólk – þeir eru burðarás í menntakerfi sem við treystum á til framtíðar. Látum ekki niðurskurð dulbúinn sem skilvirkni stjórna því hvernig menntakerfi við viljum hafa. Kæri mennta- og barnamálaráðherra Guðmundur Ingi Kristinsson, ég skora á þig að standa vörð um menntakerfið okkar og halda áfram þeirri mikilvægu vinnu sem nú þegar hefur verið í gangi. Hafðu okkur, kennara og náms- og starfsráðgjafa, með þér í liði því saman getum við haldið áfram að byggja upp sterkt og öflugt menntakerfi til framtíðar sem tryggir námsöryggi nemenda. Höfundur er framhaldsskólakennari, formaður skólamálanefndar Félags framhaldsskólakennara og situr í stjórn Félags framhaldsskólakennara. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Skóla- og menntamál Mest lesið Enn er verk að vinna – upprætum ofbeldi á vinnustöðum Brynhildur Heiðar- og Ómarsdóttir Skoðun Þjónn, það er bakslag í beinasoðinu mínu Hlédís Maren Guðmundsdóttir Skoðun Hvers virði er starfsleyfið okkar? Eva Hauksdóttir,Katrín Sigurðardóttir,Laufey Elísabet Gissurardóttir,Steinunn Bergmann,Þóra Leósdóttir Skoðun Jöfn skipting skulda og eigna í sambúð Sævar Þór Jónsson Skoðun Er kominn tími til að loka álverinu á Grundartanga og kísilverinu á Húsavík – fyrir framtíð íslands? Sigvaldi Einarsson Skoðun Líf eftir afplánun Eva Sóley Kristjánsdóttir Skoðun Til hamingju með 24. október Þorbjörg S. Gunnlaugsdóttir Skoðun Ég hef… Karólína Helga Símonardóttir Skoðun Ákall til stjórnvalda - Ekki skattleggja útivist og áhugamál enn frekar Arnar Þór Hafsteinsson Skoðun Einu sinni enn Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir Skoðun Skoðun Skoðun Sameinuðu þjóðirnar 80 ára: Framtíðin er okkar Eva Harðardóttir skrifar Skoðun Til hamingju með 24. október Þorbjörg S. Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Enn er verk að vinna – upprætum ofbeldi á vinnustöðum Brynhildur Heiðar- og Ómarsdóttir skrifar Skoðun Einu sinni enn Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Skuggahliðar á þéttingu byggðar Þórarinn Hjaltason skrifar Skoðun Er ofbeldi gagnvart eldri borgurum vandamál á Íslandi? Björn Snæbjörnsson,Sigurður Ágúst Sigurðsson skrifar Skoðun Jöfn skipting skulda og eigna í sambúð Sævar Þór Jónsson skrifar Skoðun Samstaða - afl sem breytir samfélaginu Heiða Björg Hilmarsdóttir skrifar Skoðun Er kominn tími til að loka álverinu á Grundartanga og kísilverinu á Húsavík – fyrir framtíð íslands? Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Ólögleg veðmálastarfsemi á Íslandi Hákon Skúlason skrifar Skoðun Bætum fleiri stólum við borðið Ingibjörg Lilja Þórmundsdóttir skrifar Skoðun Hvers virði er starfsleyfið okkar? Eva Hauksdóttir,Katrín Sigurðardóttir,Laufey Elísabet Gissurardóttir,Steinunn Bergmann,Þóra Leósdóttir skrifar Skoðun Pyrrosar sigur Helgi Tómasson skrifar Skoðun Ákall til stjórnvalda - Ekki skattleggja útivist og áhugamál enn frekar Arnar Þór Hafsteinsson skrifar Skoðun Mér var sagt að þegja á meðan fréttatíminn var Haukur Brynjarsson skrifar Skoðun Allt fyrir Brussel og Nató, hitt reddast einhvern veginn Davíð Bergmann skrifar Skoðun Forljót grá hús Hjalti Andrason skrifar Skoðun Líf eftir afplánun Eva Sóley Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Fáni okkar allra Hörður Lárusson skrifar Skoðun Séríslensk hávaxtastefna Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun Leikur að lýðræðinu Ása Valdís Árnadóttir,Björn Kristinn Pálmarsson,Smári Bergmann Kolbeinsson skrifar Skoðun Ég hef… Karólína Helga Símonardóttir skrifar Skoðun Vísindin geta læknað krabbamein en ekki grænmetissafar og kaffistólpípur Dögg Guðmundsdóttir,Guðrún Nanna Egilsdóttir,Vilborg Kolbrún Vilmundardóttir skrifar Skoðun Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar Skoðun Er yfirvöldum alveg sama um fólk á bifhjólum? Njáll Gunnlaugsson skrifar Skoðun Ekki mamman í hópnum - leiðtoginn í hópnum Katrín Ásta Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Rannsóknarnefnd styrjalda Gunnar Einarsson skrifar Skoðun Börn eiga ekki heima í fangelsi Tótla I. Sæmundsdóttir skrifar Skoðun Aðförin að einkabílnum eða bara meira frelsi? Kristín Hrefna Halldórsdóttir skrifar Skoðun Kvöld sem er ekki bara fyrir börnin Alicja Lei skrifar Sjá meira
Mikið var um að vera þegar fyrrverandi mennta- og barnamálaráðherra Ásmundur Einar Ásmundsson blés til „stórsóknar í menntamálum“. Skóla- og menntamál voru hátt á stefnuskrám, skólasamfélagið haft með í ráðum og stefnumótandi vinna átti sér stað á öllum vígstöðvum innan menntakerfisins. Skólasamfélagið sjálft skyldi móta framtíð menntakerfisins og loks fékk rödd ,,fólksins á gólfinu“ að heyrast. Kennarar stigu fram sem burðarás í þróun menntakerfis framtíðarinnar. Þeir tóku virkan þátt í mótun nýrrar menntastefnu og í starfshópum sem lögðu línurnar til að tryggja farsæld nemenda, skólaþjónustu og til að fjölbreytt, stafrænt og aðgengilegt námsefni gæti orðið að veruleika. Þetta var skref í rétta átt – skref sem lofaði góðu fyrir nemendur, kennara og samfélagið í heild. Þversögnin sem nú blasir við En nú blasir við þversögn – og hún er kjarninn í þessari grein. Því í dag virðist skilvirkni hafa tekið yfir sem leiðarstefna, jafnvel þótt hún fari beint gegn þeim markmiðum sem stórsóknin stóð fyrir. Skilvirkni hefur orðið nýja hugtakið sem réttlætir niðurskurð, einföldun og sameiningar. Oft á kostnað menntunar. Skilvirknin gerir ráð fyrir 5% niðurskurði á tímabilinu 2026-2030 til framhaldsskólastigsins. Þetta á að gerast á sama tíma og fjölmennustu hóparnir eru að skila sér inn í framhaldsskólana á landsvísu (sbr. Fulltrúafundur FF mótmælir sparnaðaráformum ríkisins og sbr. Segir alla í fjölmennasta árgangi Íslandssögunnar fá skólapláss ). Spurningin er hvernig á að standa „skilvirkt“ að baki nemendum? Hvernig á „skilvirkni“ að tryggja farsæld barna og að inngilding eigi sér stað? Á sama tíma og opinberar skýrslur kalla eftir aukinni nýsköpun í námsefnisgerð, meiri fjölbreytni og samræmi við stafræn tækifæri, eru lagðar fram hagræðingartillögur sem miða að niðurskurði, hagræðingu og sameiningum í nafni skilvirkni. Hagræðingartillögurnar sem snéru að framhaldsskólanum eru að vissu leyti byggðar á umsögn framhaldsskóla (sbr. Hagræðing í ríkisrekstri - Tillögur starfshóps forsætisráðherra, bls. 13). Hún virðist hafa verið dregin upp úr töfrahattinum því óljóst er hver bjuggu umsögnina til, kannski voru vinnubrögðin það „skilvirk“ að það fór fram hjá fólki. Þetta stangast ekki aðeins á við menntastefnuna til 2030 heldur einnig á við lög um samþættingu þjónustu í þágu farsældar barna. Í þeirri stefnu er megináherslan á snemmtæka íhlutun, stuðning og að hver einstaklingur fái að blómstra. En til að slíkt markmið náist þarf kerfið að styðja við kennara og skólasamfélagið með raunverulegum úrræðum og fjármagni – ekki með nýjum skýrslum og minna svigrúmi. Inngilding – að allir fái að tilheyra – er ekki bara fagurt orð í stefnumótunarskjölum. Hún krefst þess að efni, aðferðir og aðstæður séu mótaðar eftir þörfum nemenda. Fjölbreytt námsefni, á mörgum formum, fyrir ólíka nemendur, með ólíkan bakgrunn – það er forsenda inngildingar. Að koma í veg fyrir skort á sérfræðingum á borð við náms- og starfsráðgjafa, sálfræðinga, kennara, sérkennara o.fl. – það er forsenda inngildingar. Sérstaklega í ljósi þess að vanlíðan og ofbeldi milli barna og ungmenna hefur aukist á methraða undanfarið. Gæðamenntun fyrir alla, eða hvað? Það er þversagnakennt að halda á lofti metnaðarfullum markmiðum um gæðamenntun fyrir alla, en um leið draga úr fjármagni og stuðningi við þau tæki sem gera markmiðin möguleg. Við getum ekki ætlast til þess að kerfið þróist með framtíðina í huga ef við sjáum ekki menntun sem það sem hún er: fjárfesting – ekki bara kostnaður. Fjárfesting í menntun er ekki bara kostnaðarliður í fjármálaáætlun ríkisstjórnarinnar – hún er grunnstoð samfélagslegra framfara. Þegar við fjárfestum í kennurum, námsefni og skólum, erum við að fjárfesta í getu næstu kynslóðar til að leysa flókin vandamál, nýta nýja tækni og halda lífi í íslenskri tungu sem er bæði arfur og ábyrgð. Á tímum þar sem við höfum loksins náð einhverju samkomulagi um hvað þarf til að efla menntakerfið, erum við nú vitni að þróun sem vinnur gegn þessum markmiðum. Þróun þar sem grunnstoðir menntunar, sem kennarar hjálpuðu til við að byggja upp, eru farnar að molna undan henni í nafni skilvirkni. En þegar skilvirkni er notuð sem yfirhylming fyrir niðurskurð, missum við sjónar á því sem skiptir máli: gæði, jafnræði og framtíðarsýn. „Ekkert um okkur, án okkar“ Það er því skiljanlegt að kennarar sitji enn og aftur með hjartað í buxunum.Óvissan er orðin þrúgandi því enn einu sinni stöndum við sem fagstétt frammi fyrir niðurskurði, breytingum og stefnumótun sem unnin er án þess að leitað sé til okkar – fagfólksins, sem veit best hvernig skólakerfið raunverulega virkar. „Í nafni skilvirkni – á kostnað menntunar“ hefur það orðið að vana að hagræða, sameina og skera niður, án þess að rýna í hvað sú skilvirkni kostar í raun. Hún kostar traust, samstarf og faglega þekkingu og hún kostar framtíðarsýn sem byggir á gæðum, jafnræði og raunverulegum stuðningi. „Ekkert um okkur, án okkar“ var ekki bara slagorð heldur barátta um að kennarar fengju loksins aðkomu að ákvarðanatöku um eigin störf. Barátta sem tókst en virðist nú vera gleymd og þess í stað eru ákvarðanir teknar yfir höfði okkar, án okkar aðkomu. „Hvað tekur við? Hvað verður um störfin okkar? Hvers vegna er alltaf ákveðið yfir höfðum okkar?“ eru spurningar sem heyrast æ oftar á kennarastofum landsins. Það er óskiljanlegt að enn þurfi að minna á að kennarar eru ekki bara starfsfólk – þeir eru burðarás í menntakerfi sem við treystum á til framtíðar. Látum ekki niðurskurð dulbúinn sem skilvirkni stjórna því hvernig menntakerfi við viljum hafa. Kæri mennta- og barnamálaráðherra Guðmundur Ingi Kristinsson, ég skora á þig að standa vörð um menntakerfið okkar og halda áfram þeirri mikilvægu vinnu sem nú þegar hefur verið í gangi. Hafðu okkur, kennara og náms- og starfsráðgjafa, með þér í liði því saman getum við haldið áfram að byggja upp sterkt og öflugt menntakerfi til framtíðar sem tryggir námsöryggi nemenda. Höfundur er framhaldsskólakennari, formaður skólamálanefndar Félags framhaldsskólakennara og situr í stjórn Félags framhaldsskólakennara.
Hvers virði er starfsleyfið okkar? Eva Hauksdóttir,Katrín Sigurðardóttir,Laufey Elísabet Gissurardóttir,Steinunn Bergmann,Þóra Leósdóttir Skoðun
Er kominn tími til að loka álverinu á Grundartanga og kísilverinu á Húsavík – fyrir framtíð íslands? Sigvaldi Einarsson Skoðun
Ákall til stjórnvalda - Ekki skattleggja útivist og áhugamál enn frekar Arnar Þór Hafsteinsson Skoðun
Skoðun Enn er verk að vinna – upprætum ofbeldi á vinnustöðum Brynhildur Heiðar- og Ómarsdóttir skrifar
Skoðun Er ofbeldi gagnvart eldri borgurum vandamál á Íslandi? Björn Snæbjörnsson,Sigurður Ágúst Sigurðsson skrifar
Skoðun Er kominn tími til að loka álverinu á Grundartanga og kísilverinu á Húsavík – fyrir framtíð íslands? Sigvaldi Einarsson skrifar
Skoðun Hvers virði er starfsleyfið okkar? Eva Hauksdóttir,Katrín Sigurðardóttir,Laufey Elísabet Gissurardóttir,Steinunn Bergmann,Þóra Leósdóttir skrifar
Skoðun Ákall til stjórnvalda - Ekki skattleggja útivist og áhugamál enn frekar Arnar Þór Hafsteinsson skrifar
Skoðun Leikur að lýðræðinu Ása Valdís Árnadóttir,Björn Kristinn Pálmarsson,Smári Bergmann Kolbeinsson skrifar
Skoðun Vísindin geta læknað krabbamein en ekki grænmetissafar og kaffistólpípur Dögg Guðmundsdóttir,Guðrún Nanna Egilsdóttir,Vilborg Kolbrún Vilmundardóttir skrifar
Skoðun Þöggun, hroki og afneitun voru móttökur Samfylkingarinnar til okkar Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar
Hvers virði er starfsleyfið okkar? Eva Hauksdóttir,Katrín Sigurðardóttir,Laufey Elísabet Gissurardóttir,Steinunn Bergmann,Þóra Leósdóttir Skoðun
Er kominn tími til að loka álverinu á Grundartanga og kísilverinu á Húsavík – fyrir framtíð íslands? Sigvaldi Einarsson Skoðun
Ákall til stjórnvalda - Ekki skattleggja útivist og áhugamál enn frekar Arnar Þór Hafsteinsson Skoðun