Kjarnorkuákvæði? Dagur B. Eggertsson skrifar 11. júlí 2025 10:32 Þegar ég las fyrir nokkru að Morgunblaðið væri farið að kalla 71. gr. þingskapa „kjarnorkuákvæði“ var mín fyrsta hugsun að það væri takmörkuð þekking á kjarnorku á þeim bænum. Áróðurinn trompar allt. Þetta ákvæði þingskapa fjallar sem sagt um það að forseti Alþingis eða níu þingmenn geta kallað fram atkvæðagreiðslu um að ljúka umræðu um tiltekið mál. Það er reyndar áskilið að ekki sé hægt að takmarka hana við minni tíma en þrjár klukkustundir. Fyrir áhugafólk er ákvæðið nákvæmlega svona, (aðrir geta hoppað bara beint í millifyrirsögnina): Er þetta nýtt? „Ef umræður dragast úr hófi fram getur forseti úrskurðað að ræðutími hvers þingmanns skuli ekki fara fram úr ákveðinni tímalengd. Forseti getur stungið upp á að umræðum sé hætt og einnig getur forseti lagt til, hvort heldur í byrjun umræðu eða síðar, að umræðum um mál skuli lokið að liðnum ákveðnum tíma. Eigi má þó, meðan nokkur þingmaður kveður sér hljóðs, takmarka ræðutíma við nokkra umræðu svo að hún standi skemur en þrjár klukkustundir alls. Tillögur forseta skulu umræðulaust bornar undir atkvæði og ræður afl atkvæða úrslitum. Sömuleiðis geta níu þingmenn krafist þess að greidd séu atkvæði um það umræðulaust hvort umræðu skuli lokið, umræðutími eða ræðutími hvers þingmanns takmarkaður. Nú hefur verið samþykktur takmarkaður umræðutími eða ákveðinn ræðutími hvers þingmanns og skal þá forseti skipta umræðutímanum í heild sem jafnast á milli fylgismanna og andstæðinga máls þess sem er til umræðu, án þess að hann sé bundinn við í hvaða röð þingmenn hafa kvatt sér hljóðs, eða milli flokka ef hentara þykir. Ákvæði þessarar greinar ná einnig til ræðutíma ráðherra.“ Er þetta nýtt? Ákvæðið í 71. gr. þingskapanna er sannarlega ekki nýtt. Þvert á móti er það að stofni til frá 1875 í þeim bráðabirgðaþingsköpum sem Danakonungur lagði fram með stjórnarskránni sem hann færði Íslendingum (einsog það var orðað) sama ár. Þjóðþingið hélt ákvæðinu óbreyttu í þingsköpum sem samþykkt var eftir yfirlegu árið eftir, 1876. Ákvæðið í núverandi mynd er frá 1936 og þá bættist við að óheimilt væri að takmarka umræður með ákvæðinu nema þær hefðu þegar staðið í að minnsta kosti þrjár klukkustundir. Í þingtíðindum má lesa að þingmenn úr öllum eða nær öllum flokkum hafa fært rök fyrir gildi ákvæðisins á síðustu öld. Þeirra á meðal Stefán Jóhann Stefánsson fyrrv. forsætisráðherra Alþýðuflokksins, Hermann Jónasson fyrrv. forsætisráðherra Framsóknarflokksins, Benedikt Sveinsson faðir Bjarna Benediktssonar eldri og aðrir forystumenn Sjálfstæðisflokksins. Hvenær hefur 71. gr. verið notuð? Ljóst er af lestri umræðna á Alþingi frá síðustu öld að búist var því að greinin yrði meira notuð en raunin hefur orðið. Það er þó ekki svo að hún hafi ekki verið notuð. Fyrst árið eftir að hún varð til í núverandi mynd, árið 1937 í umræðu um Slíldarverksmiðjur ríkisins. Árið 1947 í umræðu um dýrtíðarráðstafanir (verðbólgu) sem staðið hafði í átta klukkustundir. Árið 1949 í umræðu um aðildina að Atlantshafsbandalaginu var umræðan takmörkuð við þrjár klukkustundir í upphafi umræðunnar með atkvæðagreiðslu á grundvelli greinarinnar. Árið 1959 í umræðu um fjármálaráðstafanir sem staðið höfðu fram á nótt. Að endingu var greininni beitt árið 1989, einnig að næturlagi, en þá gætti forseti þess ekki að bera tillögu sína undir atkvæði og baðst í kjölfarið afsökunar. Hvernig er þetta í nágrannalöndunum? Öll þjóðþing nágrannaríkja okkar hafa sambærilegar greinar (og okkar er uppruna dönsk). Slíkar greinar eru þó notaðar sjaldan eftir því sem ég kemst næst. Ástæðan er sú að fyrir margt löngu hefur verið tekið á skipulagi þingstarfa þannig að umfjöllun þingsins er skipulögð fram í tímann en ekki frá degi til dags, einsog það hefur verið fram á þennan dag á Alþingi Íslendinga. Það hefur satt best að segja verið merkilegt að kynnast því að vita ekki að kvöldi hvernig dagskrá morgundagsins er líkt og áratuga hefð er fyrir á Alþingi. Þó mætti ætla að þingmenn þyrftu að undirbúa sig vel fyrir mikilsverðar umræður. Allir sem fylgjast með umræðum á þingi vita að í málþófi fer skipulag og innihald veg allrar veraldar og stjórnarandstaðan einokar jafnan ræðustólinn. Hvenær er rétt að beita ákvæðinu? Alþingi hefur verið hikandi að beita þessu ákvæði og kannski hefur það ekki þurft. Það er líklega vegna þess að undir yfirborði þeirra átaka sem jafnan hefur einkennt lokadaga hvers þings þá hefur búið sameiginlegur skilningur á því að þingræðisreglan er sú að stjórnarmeirihlutinn eigi að geta komið sínum málum til atkvæða en stjórnarandstaðan hefur aftur á móti ríkt málfrelsi og getur þannig haft áhrif á framgang mála. Ég kann þess þó engin dæmi að stjórnarandstaðan hafi gefið skýrt til kynna að stöðvaður verði framgangur allra þingmála vegna andstöðu stjórnarandstöðunnar við eitt mál. Nú er uppi af hálfu stjórnarandstöðu ófrávíkjanleg krafa um að frumvarp um veiðigjöld þurfi að draga til baka eða breyta. Það er ólýðræðislegt. Það er ekki í samræmi við niðurstöðu síðustu Alþingiskosninga. Það er ekki í samræmi við þingræðið. Þetta er staðan nú og því er að mínu mati algjörlega eðlilegt að beita ákvæðinu þótt það hafi ekki verið planið. 71. gr er í núverandi stöðu er eðlilegur hluti þingskapa til að tryggja framgang lýðræðisins frekar en að ógna því á nokkurn hátt enda hefur allt verið reynt áður en til hennar er gripið. Hver verða áhrifin af því að beita 71. gr? Fyrstu áhrifin af því að beita 71. gr. er að Veiðigjaldamálið gengur til atkvæðagreiðslu. Loksins. Vilji þingsins kemur þar með fram. Það mun án efa taka einhvern tíma og kalla á umræðu. Það er eðlilegt. Framhaldið varðandi afgreiðslu annarra mála getur ráðist af frekari viðræðum stjórnar og stjórnarandstöðu eða það verður gripið til þess að skipuleggja frekari þingstörf á grunni þingskapa næstu vikur. Ég hef lýst þeirri skoðun áður að fyrstu kynnin af Alþingi hafa verið góð. Það er hins vegar augljóst að það er mikið verk að vinna í markvissara skipulagi þingstarfa, líkt og innleitt hefur verið á Norðurlöndum og Bretlandi og miklu víðar undanfarin ár og áratugi. Ásýnd Alþingis og virðing ber alltaf hnekki í málþófi og þeim átökum sem því fylgir. Ræður þingmanna sl. öld bera þess merki að það er langt síðan allir hafa gert sér grein fyrir því. Gott væri að ná breiðri samstöðu um að breyta þessu til hins betra. Það væri hægt að gera með því að skipuleggja hverja viku á grundvelli 71. gr. á fundi forseta Alþingis með þingflokksformönnum á hverjum mánudegi. Eða skipuleggja veturinn í heild í í meiri smáatriðum í upphafi hans að norrænni fyrirmynd. Hvorugt hefur eitthvað með kjarnorku að gera heldur myndi fyrst og fremst leiða til betri og markvissari vinnubragða. Hvoru tveggja væri til byltingakenndra bóta og myndi bæta starfsaðstæður þingsins, þingmanna, almennings og fjölmiðla. Allt hefur þetta verið gert og oft fyrir margt löngu í nágrannalöndunum. Allir aðrir vinnustaðir á Íslandi eru líka löngu komnir inn í nútímann að þessu leyti. Þar á meðal borgarstjórn og sveitarstjórnir. Það er löngu kominn tími til þess á Alþingi. Höfundur er þingmaður Reykvíkinga Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Dagur B. Eggertsson Samfylkingin Alþingi Ríkisstjórn Kristrúnar Frostadóttur Breytingar á veiðigjöldum Mest lesið Hvernig vogar þú þér að gera grín að Möggu Stínu? Elliði Vignisson Skoðun Rúmfatalagerinn, ekki fyrir alla! Ragnar Gunnarsson Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun Ráðgátan um RÚV Helgi Brynjarsson Skoðun Er edrúlífið æðislegt? Jakob Smári Magnússon Skoðun Kópavogsmódelið Ragnheiður Ósk Jensdóttir Skoðun Ísland þarf engan sérdíl Magnús Árni Skjöld Magnússon Skoðun Flækjustig í skjóli einföldunar Kolbrún Georgsdóttir Skoðun Lausnir í leikskólamálum Kristín Thoroddsen Skoðun Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir Skoðun Skoðun Skoðun Réttlæti hins sterka. Hvernig hinn sterki getur unnið nánast öll dómsmál Jörgen Ingimar Hansson skrifar Skoðun Við sem lifum með POTS höfum verið yfirgefin af kerfinu Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar Skoðun Drifkraftur bata – Alþjóðlegi geðheilbrigðisdagurinn Sigríður Ásta Hauksdóttir skrifar Skoðun Lordinn lýgur! Andrés Pétursson skrifar Skoðun Það er ekki hægt að þykjast með líf barnanna okkar Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Í örugga höfn! Örlygur Hnefill Örlygsson,Bergur Elías Ágústsson skrifar Skoðun Reykjavíkurmódelið er skref í rétta átt – fyrir börnin og starfsfólkið Bozena Raczkowska skrifar Skoðun Varasjóður eða hefðbundið styrkjakerfi? Birgitta Ragnarsdóttir skrifar Skoðun Geðheilsa á tímum óvissu og áskorana María Heimisdóttir skrifar Skoðun Kópavogsmódelið Ragnheiður Ósk Jensdóttir skrifar Skoðun Villta vestur ólöglegra veðmálaauglýsinga á Íslandi Skúli Bragi Geirdal skrifar Skoðun Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir skrifar Skoðun Ísland þarf engan sérdíl Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Er edrúlífið æðislegt? Jakob Smári Magnússon skrifar Skoðun Rúmfatalagerinn, ekki fyrir alla! Ragnar Gunnarsson skrifar Skoðun Að gera ráð fyrir frelsi Birgir Orri Ásgrímsson skrifar Skoðun Að þekkja sín takmörk Heiðar Guðjónsson skrifar Skoðun Gervigreind og dómgreind Henry Alexander Henrysson skrifar Skoðun Fjárfesting í réttindum barna bætir fjárhag sveitarfélaga Marín Rós Eyjólfsdóttir skrifar Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson skrifar Skoðun Alþjóða geðheilbrigðisdagurinn – réttur til réttrar meðferðar Pétur Maack Þorsteinsson skrifar Skoðun Á að takmarka samfélagsmiðlanotkun barna? María Rut Kristinsdóttir skrifar Skoðun Hvernig vogar þú þér að gera grín að Möggu Stínu? Elliði Vignisson skrifar Skoðun Hvað er í gangi? Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Lausnir í leikskólamálum Kristín Thoroddsen skrifar Skoðun Hjálpum fólki að eignast börn Hildur Sverrisdóttir skrifar Skoðun Ráðgátan um RÚV Helgi Brynjarsson skrifar Skoðun Hvetjandi refsing Reykjavíkurborgar Halla Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Flækjustig í skjóli einföldunar Kolbrún Georgsdóttir skrifar Skoðun Lýst eftir afstöðu Viðreisnar til ríkisstyrkja Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Sjá meira
Þegar ég las fyrir nokkru að Morgunblaðið væri farið að kalla 71. gr. þingskapa „kjarnorkuákvæði“ var mín fyrsta hugsun að það væri takmörkuð þekking á kjarnorku á þeim bænum. Áróðurinn trompar allt. Þetta ákvæði þingskapa fjallar sem sagt um það að forseti Alþingis eða níu þingmenn geta kallað fram atkvæðagreiðslu um að ljúka umræðu um tiltekið mál. Það er reyndar áskilið að ekki sé hægt að takmarka hana við minni tíma en þrjár klukkustundir. Fyrir áhugafólk er ákvæðið nákvæmlega svona, (aðrir geta hoppað bara beint í millifyrirsögnina): Er þetta nýtt? „Ef umræður dragast úr hófi fram getur forseti úrskurðað að ræðutími hvers þingmanns skuli ekki fara fram úr ákveðinni tímalengd. Forseti getur stungið upp á að umræðum sé hætt og einnig getur forseti lagt til, hvort heldur í byrjun umræðu eða síðar, að umræðum um mál skuli lokið að liðnum ákveðnum tíma. Eigi má þó, meðan nokkur þingmaður kveður sér hljóðs, takmarka ræðutíma við nokkra umræðu svo að hún standi skemur en þrjár klukkustundir alls. Tillögur forseta skulu umræðulaust bornar undir atkvæði og ræður afl atkvæða úrslitum. Sömuleiðis geta níu þingmenn krafist þess að greidd séu atkvæði um það umræðulaust hvort umræðu skuli lokið, umræðutími eða ræðutími hvers þingmanns takmarkaður. Nú hefur verið samþykktur takmarkaður umræðutími eða ákveðinn ræðutími hvers þingmanns og skal þá forseti skipta umræðutímanum í heild sem jafnast á milli fylgismanna og andstæðinga máls þess sem er til umræðu, án þess að hann sé bundinn við í hvaða röð þingmenn hafa kvatt sér hljóðs, eða milli flokka ef hentara þykir. Ákvæði þessarar greinar ná einnig til ræðutíma ráðherra.“ Er þetta nýtt? Ákvæðið í 71. gr. þingskapanna er sannarlega ekki nýtt. Þvert á móti er það að stofni til frá 1875 í þeim bráðabirgðaþingsköpum sem Danakonungur lagði fram með stjórnarskránni sem hann færði Íslendingum (einsog það var orðað) sama ár. Þjóðþingið hélt ákvæðinu óbreyttu í þingsköpum sem samþykkt var eftir yfirlegu árið eftir, 1876. Ákvæðið í núverandi mynd er frá 1936 og þá bættist við að óheimilt væri að takmarka umræður með ákvæðinu nema þær hefðu þegar staðið í að minnsta kosti þrjár klukkustundir. Í þingtíðindum má lesa að þingmenn úr öllum eða nær öllum flokkum hafa fært rök fyrir gildi ákvæðisins á síðustu öld. Þeirra á meðal Stefán Jóhann Stefánsson fyrrv. forsætisráðherra Alþýðuflokksins, Hermann Jónasson fyrrv. forsætisráðherra Framsóknarflokksins, Benedikt Sveinsson faðir Bjarna Benediktssonar eldri og aðrir forystumenn Sjálfstæðisflokksins. Hvenær hefur 71. gr. verið notuð? Ljóst er af lestri umræðna á Alþingi frá síðustu öld að búist var því að greinin yrði meira notuð en raunin hefur orðið. Það er þó ekki svo að hún hafi ekki verið notuð. Fyrst árið eftir að hún varð til í núverandi mynd, árið 1937 í umræðu um Slíldarverksmiðjur ríkisins. Árið 1947 í umræðu um dýrtíðarráðstafanir (verðbólgu) sem staðið hafði í átta klukkustundir. Árið 1949 í umræðu um aðildina að Atlantshafsbandalaginu var umræðan takmörkuð við þrjár klukkustundir í upphafi umræðunnar með atkvæðagreiðslu á grundvelli greinarinnar. Árið 1959 í umræðu um fjármálaráðstafanir sem staðið höfðu fram á nótt. Að endingu var greininni beitt árið 1989, einnig að næturlagi, en þá gætti forseti þess ekki að bera tillögu sína undir atkvæði og baðst í kjölfarið afsökunar. Hvernig er þetta í nágrannalöndunum? Öll þjóðþing nágrannaríkja okkar hafa sambærilegar greinar (og okkar er uppruna dönsk). Slíkar greinar eru þó notaðar sjaldan eftir því sem ég kemst næst. Ástæðan er sú að fyrir margt löngu hefur verið tekið á skipulagi þingstarfa þannig að umfjöllun þingsins er skipulögð fram í tímann en ekki frá degi til dags, einsog það hefur verið fram á þennan dag á Alþingi Íslendinga. Það hefur satt best að segja verið merkilegt að kynnast því að vita ekki að kvöldi hvernig dagskrá morgundagsins er líkt og áratuga hefð er fyrir á Alþingi. Þó mætti ætla að þingmenn þyrftu að undirbúa sig vel fyrir mikilsverðar umræður. Allir sem fylgjast með umræðum á þingi vita að í málþófi fer skipulag og innihald veg allrar veraldar og stjórnarandstaðan einokar jafnan ræðustólinn. Hvenær er rétt að beita ákvæðinu? Alþingi hefur verið hikandi að beita þessu ákvæði og kannski hefur það ekki þurft. Það er líklega vegna þess að undir yfirborði þeirra átaka sem jafnan hefur einkennt lokadaga hvers þings þá hefur búið sameiginlegur skilningur á því að þingræðisreglan er sú að stjórnarmeirihlutinn eigi að geta komið sínum málum til atkvæða en stjórnarandstaðan hefur aftur á móti ríkt málfrelsi og getur þannig haft áhrif á framgang mála. Ég kann þess þó engin dæmi að stjórnarandstaðan hafi gefið skýrt til kynna að stöðvaður verði framgangur allra þingmála vegna andstöðu stjórnarandstöðunnar við eitt mál. Nú er uppi af hálfu stjórnarandstöðu ófrávíkjanleg krafa um að frumvarp um veiðigjöld þurfi að draga til baka eða breyta. Það er ólýðræðislegt. Það er ekki í samræmi við niðurstöðu síðustu Alþingiskosninga. Það er ekki í samræmi við þingræðið. Þetta er staðan nú og því er að mínu mati algjörlega eðlilegt að beita ákvæðinu þótt það hafi ekki verið planið. 71. gr er í núverandi stöðu er eðlilegur hluti þingskapa til að tryggja framgang lýðræðisins frekar en að ógna því á nokkurn hátt enda hefur allt verið reynt áður en til hennar er gripið. Hver verða áhrifin af því að beita 71. gr? Fyrstu áhrifin af því að beita 71. gr. er að Veiðigjaldamálið gengur til atkvæðagreiðslu. Loksins. Vilji þingsins kemur þar með fram. Það mun án efa taka einhvern tíma og kalla á umræðu. Það er eðlilegt. Framhaldið varðandi afgreiðslu annarra mála getur ráðist af frekari viðræðum stjórnar og stjórnarandstöðu eða það verður gripið til þess að skipuleggja frekari þingstörf á grunni þingskapa næstu vikur. Ég hef lýst þeirri skoðun áður að fyrstu kynnin af Alþingi hafa verið góð. Það er hins vegar augljóst að það er mikið verk að vinna í markvissara skipulagi þingstarfa, líkt og innleitt hefur verið á Norðurlöndum og Bretlandi og miklu víðar undanfarin ár og áratugi. Ásýnd Alþingis og virðing ber alltaf hnekki í málþófi og þeim átökum sem því fylgir. Ræður þingmanna sl. öld bera þess merki að það er langt síðan allir hafa gert sér grein fyrir því. Gott væri að ná breiðri samstöðu um að breyta þessu til hins betra. Það væri hægt að gera með því að skipuleggja hverja viku á grundvelli 71. gr. á fundi forseta Alþingis með þingflokksformönnum á hverjum mánudegi. Eða skipuleggja veturinn í heild í í meiri smáatriðum í upphafi hans að norrænni fyrirmynd. Hvorugt hefur eitthvað með kjarnorku að gera heldur myndi fyrst og fremst leiða til betri og markvissari vinnubragða. Hvoru tveggja væri til byltingakenndra bóta og myndi bæta starfsaðstæður þingsins, þingmanna, almennings og fjölmiðla. Allt hefur þetta verið gert og oft fyrir margt löngu í nágrannalöndunum. Allir aðrir vinnustaðir á Íslandi eru líka löngu komnir inn í nútímann að þessu leyti. Þar á meðal borgarstjórn og sveitarstjórnir. Það er löngu kominn tími til þess á Alþingi. Höfundur er þingmaður Reykvíkinga
Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun
Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir Skoðun
Skoðun Réttlæti hins sterka. Hvernig hinn sterki getur unnið nánast öll dómsmál Jörgen Ingimar Hansson skrifar
Skoðun Við sem lifum með POTS höfum verið yfirgefin af kerfinu Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar
Skoðun Reykjavíkurmódelið er skref í rétta átt – fyrir börnin og starfsfólkið Bozena Raczkowska skrifar
Skoðun Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir skrifar
Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson skrifar
Skoðun Alþjóða geðheilbrigðisdagurinn – réttur til réttrar meðferðar Pétur Maack Þorsteinsson skrifar
Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun
Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir Skoðun