Ómeðvituð vörn í orðræðu – þegar vald ver sjálft sig Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar 17. júlí 2025 11:01 Í valdakerfum almennt kann ómeðvituð vörn að birtast í tóni, formi og rökfærslu. Ekki endilega í inntaki umræðuefnisins – heldur í því hvernig gagnrýni er svarað. Þegar einhver stendur í pontu og bendir á skaðlegt mynstur – þá mætir hann oft ekki skilningi heldur raddfestum og málefnalegum veggjum. „Við berum ábyrgð á heildarmyndinni – ekki tilfinningalegum undirtónum einstakra mála.“ „Við verðum að forðast að reisa stefnu á tilfinningalegum sveiflum.“ „Ég skil að fólk hafi tilfinningar – en við verðum að taka mið af staðreyndum.“ „Við verðum að gæta að trúverðugleika stofnana, ekki lúta persónulegum kröfum.“ Þar ómar rómur hinnar lærðu og ómeðvituðu varnar: „Hún verst gagnrýninni, brýtur hana í málefnalega samantekt – og heldur svo áfram óbreytt.“ Réttlætingin er sameiginleg rödd – ekki bara einstaklingsbundin vörn Ómeðvitaða vörnin birtist ekki bara sem manneskja. Hún er rödd kerfisins. Hún birtist í orðræðu, í mótvægisaðgerðum, í reglugerðum, í áréttingu um jafnvægi og velsæmi. Hún segir: „Við tökum þessum sjónarmiðum alvarlega – en…“ „Við skiljum að þetta snerti marga – en við verðum að halda okkur við staðreyndir.“ „Við erum öll í þessu saman – og það skiptir máli að vera ábyrg.“ Að baki þessum röddum býr óttinn við það sem raunverulegur skilningur krefst: Viðurkenningar á áhrifum. Tilfinningalegrar ábyrgðar. Opins huga. Breytinga. Að taka ábyrgð krefst þess að við þolum óþægindi án þess að fara í vörn – við verðum þess í stað að leyfa sektarkennd, vangaveltum og spurningum að komast að – án þess að hneykslast, án hroka. Ómeðvitaða vörnin leyfir það þó ekki – því þá þyrfti hún að afhjúpast sem mannleg og ófullkomin og það má hún hvorki opinberlega né heldur ein og sér með sjálfri sér. Það sem birtist í kerfinu – og í stofunni heima Mannskepnan er gædd flokkunarhæfni og aðlögunarhæfni. Hún gerir sér einnig eigið mynstur án þess að vera mikið meðvituð um það dags daglega. Hún greinir, nefnir, aðskilur og sér mynstur í umhverfinu, í öðrum – og stundum í sjálfri sér ef hún leyfir einhverja sjálfsskoðun. Stundum breytist þessi hæfileiki í ómeðvitaða vörn, um leið og við mætum röddum sem ögra þeirri sjálfs- og heimsmynd sem okkur þykir vera sú eina rétta. Við skynjum, en stundum leyfum við okkur ekki að finna. Við sjáum, en það er auðveldara að flýja á bak við viðhorf sem við höfum tileinkað okkur og beina fingrinum að „hinum sem skilur ekkert“. Þarna fæðist ómeðvituð vörn. Hún skynjar umhverfið – en eigið landslag er stundum ókannað. Hún hefur auga fyrir mynstrum annarra. Hún bendir á kerfi, skekkjur og vald – en þegar athyglin beinist loks að henni sjálfri, breytist næmnin í réttlætingu: „Ég skil að þetta er erfitt, en við verðum að horfa á heildarmyndina og ekki festast í smáatriðum.“ „Ég vil nálgast þetta rökrétt og halda andrúmsloftinu rólegu.“ „Það gagnast engum að vera í tilfinningalegu uppnámi yfir þessu.“ Því þótt „greiningin“ virðist gagnleg – getur hún orðið að skel sem hindrar framgang og tengsl. Ómeðvituð vörn skapar tilfinningu fyrir ábyrgð og skynsemi, án þess að hún sé til staðar. Hún getur virst vera skref að skilningi – en reynist í raun veggur gegn breytingum og tengslum. Greining án ábyrgðar getur orðið að sjálfsvörn. Þegar við verjum okkar eigin rann eða „okkar“ málstað með rökum – þá losnum við undan ábyrgðinni sem særir yfirborðsmennskuna og lokar á umbreytingu og innri þroska okkar. Ekkert breytist, allt endurtekur sig – flokkunarhæfnin og aðgreiningagreindin stýra sviðinu og við aftengjumst innan vanans. Réttlæting sem sjálfsvörn Það hefur aldrei verið neinum notalegt að kúra uppi í sófa með réttlætingunni. Hún er ekki mjúkt teppi – hún er herpt vöðvaviðbragð. Hún setur líkama og hjarta í „réttláta“ varnarstöðu. Hún talar kannski rólega, skýrir allt út – en hún hleypir engu nær. Kannski vissu um eigið ágæti, en ekki sektarkennd, ekki angurværð, ekki sorg eða viðurkenningu eigin áhrifa. Réttlætingin segir: „Ég skil sjálfa mig.“ – og það er nóg. Í orðum hennar felst hins vegar: „Ég ætla ekki að horfa lengra. Ég held mig við skoðanir sem ég þekki og samþykktar eru í mínu nærumhverfi.“ Við þetta verður til mynstur – ekki rými fyrir skilning, heldur múr sem ver sjálfsmyndina og um leið tíðarandann. Réttlæting byrjar oft sem eðlislægt viðbragð. Verði réttlætingin að vana – verður hún að mynstri sem stöðvar breytingu. Þar fæðist ómeðvituð vörnin: sú sem verst gagnrýni – og breytist ekki. Lokaorð Við þurfum ekki að fjandskapast við ómeðvituðu vörnina í okkur. Það er hins vegar mikilvægt að taka eftir henni og að leggja hana til hliðar er dagleg þjálfun til bættra tengsla og samfélags í heild sinni. Ómeðvituð vörnin er bergmál árhundraðanna. Mynstrið varð til þegar við þurftum skjól – í stríði, í þöggun, í skömminni. Framtíðin krefst þess að við leyfum okkur að vera það sem við erum. Það er auðvelt að sjá og greina mynstur í öðrum og í kerfum. En umbreytingin byrjar þegar við leyfum okkur að horfa á hvernig eigin þátttaka speglar þessi sömu mynstur – þau sem við vonumst til að breytist. Réttlætingin, þessi herpti vöðvi, verndar ekki lengur – hún hindrar framgang. Ef við viljum breyta mynstrum – ekki bara greina þau – þurfum við að leggja frá okkur vörnina og ganga inn í meðvitað og einlægt samband við okkur sjálf, aðra og samfélagið í heild sinni. Höfundur er heildrænn ráðgjafi og mastersnemi í heildrænum læknavísindum. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Mest lesið Bakslag í skoðanafrelsi? Kári Allansson Skoðun Hataðu mig af því að ég er í Viðreisn, ekki af því að ég er hommi Oddgeir Georgsson Skoðun Útgerðin skuldar okkur skýringar Guðmundur Helgi Þórarinsson Skoðun Þegar skoðanir drepa samtalið Þórdís Hólm Filipsdóttir Skoðun Þreytt og drullug börn Guðmundur Finnbogason Skoðun Leysum heimatilbúinn vanda á húsnæðismarkaði Jóhanna Klara Stefánsdóttir Skoðun Við þurfum að tala saman Páll Rafnar Þorsteinsson Skoðun Fyrirhugað böl við Bústaðaveg og Blesugróf Sveinn Þórhallsson Skoðun Margföldun þjóðarverðmæta: Meira virði úr sömu orku Árni Sigurðsson Skoðun Fjölbreytt námsmat Steinn Jóhannsson Skoðun Skoðun Skoðun Virðing og framkoma í rökræðum um málefni minnihlutahópa Esjar Smári Blær Gunnarsson skrifar Skoðun Ekki gera ekki neitt Gunnhildur Sveinsdóttir skrifar Skoðun Ekkert heilbrigðiseftirlit á Íslandi? Pétur Halldórsson skrifar Skoðun Útgerðin skuldar okkur skýringar Guðmundur Helgi Þórarinsson skrifar Skoðun Þreytt og drullug börn Guðmundur Finnbogason skrifar Skoðun Betri kvikmyndaskóli Þór Pálsson skrifar Skoðun Fyrirhugað böl við Bústaðaveg og Blesugróf Sveinn Þórhallsson skrifar Skoðun Fjölbreytt námsmat Steinn Jóhannsson skrifar Skoðun Að þvælast fyrir atvinnurekstri - á þeim forsendum sem henta Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Margföldun þjóðarverðmæta: Meira virði úr sömu orku Árni Sigurðsson skrifar Skoðun Ábyrg umfjöllun um sjálfsvíg – erum við öll ritstjórar? Guðrún Jóna Guðlaugsdóttir,Tómas Kristjánsson skrifar Skoðun Þegar skoðanir drepa samtalið Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Leysum heimatilbúinn vanda á húsnæðismarkaði Jóhanna Klara Stefánsdóttir skrifar Skoðun Við þurfum að tala saman Páll Rafnar Þorsteinsson skrifar Skoðun Veðmál í fótbolta – aðgerðir áður en skaðinn verður Birgir Jóhannsson skrifar Skoðun Hataðu mig af því að ég er í Viðreisn, ekki af því að ég er hommi Oddgeir Georgsson skrifar Skoðun Símafrí á skólatíma Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar Skoðun Ömurlegur fyrri hálfleikur – en er enn von? Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Vitund, virðing og von: Jafningjastuðningur í brennidepli Nína Eck skrifar Skoðun Hingað og ekki lengra – Um þögnina sem styður ofbeldi Halldóra Sigríður Sveinsdóttir skrifar Skoðun Ein saga af sextíu þúsund Halldór Ísak Ólafsson skrifar Skoðun Að láta mata sig er svo þægilegt Björn Ólafsson skrifar Skoðun Nýjar reglur um réttindi fólks í ráðningarsambandi Ingvar Sverrisson skrifar Skoðun Ofbeldi í skólum: Áskoranir og leiðir til lausna Soffía Ámundadóttir skrifar Skoðun Bakslag í skoðanafrelsi? Kári Allansson skrifar Skoðun Eplin í andlitshæð Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Bataskólinn – fyrir þig? Guðný Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Sanna er rödd félagshyggju, réttlætis og jöfnuðar! Laufey Líndal Ólafsdóttir,Sara Stef. Hildardóttir skrifar Skoðun Boðsferð Landsvirkjunar Stefán Georgsson skrifar Skoðun Samstarf um loftslagsmál og grænar lausnir Sigurður Hannesson,Nótt Thorberg skrifar Sjá meira
Í valdakerfum almennt kann ómeðvituð vörn að birtast í tóni, formi og rökfærslu. Ekki endilega í inntaki umræðuefnisins – heldur í því hvernig gagnrýni er svarað. Þegar einhver stendur í pontu og bendir á skaðlegt mynstur – þá mætir hann oft ekki skilningi heldur raddfestum og málefnalegum veggjum. „Við berum ábyrgð á heildarmyndinni – ekki tilfinningalegum undirtónum einstakra mála.“ „Við verðum að forðast að reisa stefnu á tilfinningalegum sveiflum.“ „Ég skil að fólk hafi tilfinningar – en við verðum að taka mið af staðreyndum.“ „Við verðum að gæta að trúverðugleika stofnana, ekki lúta persónulegum kröfum.“ Þar ómar rómur hinnar lærðu og ómeðvituðu varnar: „Hún verst gagnrýninni, brýtur hana í málefnalega samantekt – og heldur svo áfram óbreytt.“ Réttlætingin er sameiginleg rödd – ekki bara einstaklingsbundin vörn Ómeðvitaða vörnin birtist ekki bara sem manneskja. Hún er rödd kerfisins. Hún birtist í orðræðu, í mótvægisaðgerðum, í reglugerðum, í áréttingu um jafnvægi og velsæmi. Hún segir: „Við tökum þessum sjónarmiðum alvarlega – en…“ „Við skiljum að þetta snerti marga – en við verðum að halda okkur við staðreyndir.“ „Við erum öll í þessu saman – og það skiptir máli að vera ábyrg.“ Að baki þessum röddum býr óttinn við það sem raunverulegur skilningur krefst: Viðurkenningar á áhrifum. Tilfinningalegrar ábyrgðar. Opins huga. Breytinga. Að taka ábyrgð krefst þess að við þolum óþægindi án þess að fara í vörn – við verðum þess í stað að leyfa sektarkennd, vangaveltum og spurningum að komast að – án þess að hneykslast, án hroka. Ómeðvitaða vörnin leyfir það þó ekki – því þá þyrfti hún að afhjúpast sem mannleg og ófullkomin og það má hún hvorki opinberlega né heldur ein og sér með sjálfri sér. Það sem birtist í kerfinu – og í stofunni heima Mannskepnan er gædd flokkunarhæfni og aðlögunarhæfni. Hún gerir sér einnig eigið mynstur án þess að vera mikið meðvituð um það dags daglega. Hún greinir, nefnir, aðskilur og sér mynstur í umhverfinu, í öðrum – og stundum í sjálfri sér ef hún leyfir einhverja sjálfsskoðun. Stundum breytist þessi hæfileiki í ómeðvitaða vörn, um leið og við mætum röddum sem ögra þeirri sjálfs- og heimsmynd sem okkur þykir vera sú eina rétta. Við skynjum, en stundum leyfum við okkur ekki að finna. Við sjáum, en það er auðveldara að flýja á bak við viðhorf sem við höfum tileinkað okkur og beina fingrinum að „hinum sem skilur ekkert“. Þarna fæðist ómeðvituð vörn. Hún skynjar umhverfið – en eigið landslag er stundum ókannað. Hún hefur auga fyrir mynstrum annarra. Hún bendir á kerfi, skekkjur og vald – en þegar athyglin beinist loks að henni sjálfri, breytist næmnin í réttlætingu: „Ég skil að þetta er erfitt, en við verðum að horfa á heildarmyndina og ekki festast í smáatriðum.“ „Ég vil nálgast þetta rökrétt og halda andrúmsloftinu rólegu.“ „Það gagnast engum að vera í tilfinningalegu uppnámi yfir þessu.“ Því þótt „greiningin“ virðist gagnleg – getur hún orðið að skel sem hindrar framgang og tengsl. Ómeðvituð vörn skapar tilfinningu fyrir ábyrgð og skynsemi, án þess að hún sé til staðar. Hún getur virst vera skref að skilningi – en reynist í raun veggur gegn breytingum og tengslum. Greining án ábyrgðar getur orðið að sjálfsvörn. Þegar við verjum okkar eigin rann eða „okkar“ málstað með rökum – þá losnum við undan ábyrgðinni sem særir yfirborðsmennskuna og lokar á umbreytingu og innri þroska okkar. Ekkert breytist, allt endurtekur sig – flokkunarhæfnin og aðgreiningagreindin stýra sviðinu og við aftengjumst innan vanans. Réttlæting sem sjálfsvörn Það hefur aldrei verið neinum notalegt að kúra uppi í sófa með réttlætingunni. Hún er ekki mjúkt teppi – hún er herpt vöðvaviðbragð. Hún setur líkama og hjarta í „réttláta“ varnarstöðu. Hún talar kannski rólega, skýrir allt út – en hún hleypir engu nær. Kannski vissu um eigið ágæti, en ekki sektarkennd, ekki angurværð, ekki sorg eða viðurkenningu eigin áhrifa. Réttlætingin segir: „Ég skil sjálfa mig.“ – og það er nóg. Í orðum hennar felst hins vegar: „Ég ætla ekki að horfa lengra. Ég held mig við skoðanir sem ég þekki og samþykktar eru í mínu nærumhverfi.“ Við þetta verður til mynstur – ekki rými fyrir skilning, heldur múr sem ver sjálfsmyndina og um leið tíðarandann. Réttlæting byrjar oft sem eðlislægt viðbragð. Verði réttlætingin að vana – verður hún að mynstri sem stöðvar breytingu. Þar fæðist ómeðvituð vörnin: sú sem verst gagnrýni – og breytist ekki. Lokaorð Við þurfum ekki að fjandskapast við ómeðvituðu vörnina í okkur. Það er hins vegar mikilvægt að taka eftir henni og að leggja hana til hliðar er dagleg þjálfun til bættra tengsla og samfélags í heild sinni. Ómeðvituð vörnin er bergmál árhundraðanna. Mynstrið varð til þegar við þurftum skjól – í stríði, í þöggun, í skömminni. Framtíðin krefst þess að við leyfum okkur að vera það sem við erum. Það er auðvelt að sjá og greina mynstur í öðrum og í kerfum. En umbreytingin byrjar þegar við leyfum okkur að horfa á hvernig eigin þátttaka speglar þessi sömu mynstur – þau sem við vonumst til að breytist. Réttlætingin, þessi herpti vöðvi, verndar ekki lengur – hún hindrar framgang. Ef við viljum breyta mynstrum – ekki bara greina þau – þurfum við að leggja frá okkur vörnina og ganga inn í meðvitað og einlægt samband við okkur sjálf, aðra og samfélagið í heild sinni. Höfundur er heildrænn ráðgjafi og mastersnemi í heildrænum læknavísindum.
Skoðun Virðing og framkoma í rökræðum um málefni minnihlutahópa Esjar Smári Blær Gunnarsson skrifar
Skoðun Ábyrg umfjöllun um sjálfsvíg – erum við öll ritstjórar? Guðrún Jóna Guðlaugsdóttir,Tómas Kristjánsson skrifar
Skoðun Sanna er rödd félagshyggju, réttlætis og jöfnuðar! Laufey Líndal Ólafsdóttir,Sara Stef. Hildardóttir skrifar