Réttmætar áhyggjur eða ósanngjarnar alhæfingar? Friðþjófur Helgi Karlsson skrifar 12. ágúst 2025 10:30 Í fjölmiðlum á síðustu dögum hefur Arnar Ævarsson, fyrrverandi verkefnastjóri ytra mats hjá Reykjavíkurborg vakið athygli fyrir afar hörð ummæli um ástand mats á skólastarfi á Íslandi. Hann fullyrðir að innra og ytra mat sé „algjört fúsk“, að skólakerfið einkennist af „metnaðarleysi og meðvirkni“ og að það ríki „engin fagleg viðmiðun“ í eftirliti með gæðum skólastarfs. Þó vissulega séu veikleikar til staðar í framkvæmd innra og ytra mats, eins og rakið hefur verið í fjölda skýrslna og greininga, eru yfirlýsingar hans illa ígrundaðar og skortir allan faglegan og gagnrýnin rökstuðning. Órökstudd ásökun um meðvirkni skólastjórnenda Arnar heldur því fram að skólastjórnendur séu „meðvirkir“ og geri ekkert til að bæta skólana. Meðvirkni er tilfinningalegt samspil sem lýsir ósjálfstæði og afneitun. Að varpa því yfir á fagstétt án skilgreiningar eða rökstuðnings er ekki sanngjarnt né faglegt. Þessi ásökun er ekkert annað en alhæfing sem hvorki byggist á gögnum né styðst við fræðilegar greiningar. Hann nefnir ekki dæmi um mælanlega hegðun sem sýni meðvirkni, né dregur hann fram gögn sem sýna að skólastjórar hafni umbótum eða faglegri innleiðingu mats. Þvert á móti sýna rannsóknir eins og meistararitgerð undirritaðs (2019) að skólastjórar vilja svo sannarlega taka þátt í umbótum enda þeirra faglega skylda en skortur á stuðningi, tíma og fjármagni hamli því oft. Tilvísanir í ytra mat byggðar á reynslu úr einu sveitarfélagi Arnar gagnrýnir sérstaklega Reykjavíkurborg og gefur í skyn að sú reynsla endurspegli stöðu alls landsins. Það er fræðilega varhugavert svo ekki sé kveðið fastar að orði að yfirfæra niðurstöður eða upplifun úr einu umhverfi á landið í heild. Nálgun hans brýtur gegn grundvallarreglum eigindlegra rannsókna, þar sem samhengi og aðstæður ráða túlkun. Reykjavíkurborg hefur í mörgum tilfellum dregið vagninn í að framkvæma ytra mat á sínum skólum og þannig verið leiðandi í að innleiða umbótamiðað ferli. Í öðrum sveitarfélögum hafa skólastjórar og fræðsluyfirvöld einnig unnið að umbótum með árangursríkri þróun á innra og ytra mati (t.d. í Hafnarfirði og Ísafjarðarbæ) sem sýnir að staðan er mun fjölbreyttari en Arnar gefur til kynna. Rangfærslur um að engin skóli framkvæmi innra mat á réttan hátt Fullyrðing hans um að „enginn skóli framkvæmi innra mat“ á réttan hátt stenst ekki. Þó hægt sé að gagnrýna gæði og dýpt innra mats í sumum skólum, liggja fyrir fjölmargar matsáætlanir sem hafa verið metnar sem faglegar í ytra mati (sjá t.d. ytra mat á Gerðaskóla, Grunnskóla Vestmannaeyja, og Fellaskóla 2021). Innra mat er lögbundið og misvel útfært, en það er einfaldlega röng og ósanngjörn alhæfing að það sé hvergi framkvæmt á réttan hátt. Óvönduð framsetning dregur úr trúverðugleika gagnrýni Lýsingar á skólakerfinu sem „fyrirtæki sem vonar að það endi ekki í blöðunum“ og að matsferlið sé „feluleikur“ eru lýsingar sem byggjast á tilfinningalegum áhrifum en ekki faglegri greiningu. Slík orðræða þjónar fremur dramatískri framsetningu en eflingu umræðu um umbætur. Hún getur grafið undan trausti á kennurum og stjórnendum, og ýtt skólasamfélaginu í vörn frekar en samvinnu. Réttmætar áhyggjur af fjárskorti – en takmarkaður rökstuðningur um afleiðingar Það er rétt að fjárveitingar til ytra mats hafa dregist saman og er það áhyggjuefni. En í stað þess að sýna fram á hvernig þessi samdráttur hefur haft áhrif á tiltekin viðmið, kennsluhætti eða þjónustu við nemendur velur hann að gefa í skyn að „allt kerfið“ sé spillt. Slík ummæli eru ekki bara órökstudd – þau eru hættuleg. Þau kasta rýrð á þúsundir kennara og stjórnenda sem daglega vinna af heilindum að því að veita börnum menntun og stuðning við ótrúlega flóknar aðstæður. Hvers konar faglegt samtal viljum við? Krafa um gagnrýni á menntakerfið er eðlileg og nauðsynleg. En til þess að hún verði uppbyggileg þarf hún m.a. að byggjast á: Raungögnum – ekki tilfinningalegum dómum. Greiningu á fjölbreyttum aðstæðum – ekki eigin reynslu eingöngu. Skýrri aðgreiningu – milli kerfisgalla og einstakra þátta. Tillögum að úrbótum – ekki bara lýsingu á vandanum. Niðurstaða Arnar Ævarsson hefur vakið athygli á mikilvægu máli: skorti á reglubundnu og faglegu ytra mati. Því ber að fagna. En orðræða hans einkennist af dramatískum alhæfingum og lítt rökstuddum ásökunum um meðvirkni, metnaðarleysi og fölsun. Slíkt dregur úr möguleikum til umbóta, grefur undan trausti og veikir umræðuna sem hann sjálfur segist vilja efla. Faglegt samtal þarf að byggjast á málefnalegri gagnrýni en einnig virðingu fyrir þeirri vinnu sem er unnin og því fjölbreytta landslagi sem íslenskir grunnskólar starfa í. Í stað þess að slá fram yfirlýsingum eins og „allt er fúsk“ þá væri áhrifaríkara að byggja upp rökstudda greiningu, styðja við þá sem vilja bæta starf sitt – og skapa þannig raunverulegan hvata til umbóta. Höfundur er fv. skólastjóri og bæjarfulltrúi. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Skóla- og menntamál Grunnskólar Mest lesið Snorri Másson er ekki vandinn – hann er viðvörun Helen Ólafsdóttir Skoðun Að vera séður og heyrður getur bjargað lífi – Gulur september minnir okkur á að hlúa að hjartanu Kristín Magdalena Ágústsdóttir Skoðun Drúsar og hörmungarnar í Suwayda Armando Garcia Skoðun 90 milljarða vannýtt útflutningstækifæri Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun Okkar eigin Don Kíkóti Kjartan Jónsson Skoðun Laugarnestangi - til allrar framtíðar Líf Magneudóttir Skoðun Menntamorð – um gjöreyðingu menntakerfisins á Gaza sem liður í allsherjar þjóðarmorði Ísrael á Palestínumönnum Kristján Þór Sigurðsson Skoðun Rangfærslur um atburðina á Gaza Egill Þ. Einarsson Skoðun Öflugt atvinnulíf í Hafnarfirði Valdimar Víðisson Skoðun Öryggi geðheilbrigðis Guðrún Karls Helgudóttir Skoðun Skoðun Skoðun Laugarnestangi - til allrar framtíðar Líf Magneudóttir skrifar Skoðun Að vera séður og heyrður getur bjargað lífi – Gulur september minnir okkur á að hlúa að hjartanu Kristín Magdalena Ágústsdóttir skrifar Skoðun Rangfærslur um atburðina á Gaza Egill Þ. Einarsson skrifar Skoðun Öryggi geðheilbrigðis Guðrún Karls Helgudóttir skrifar Skoðun Mjóddin og pólitík pírata Helgi Áss Grétarsson skrifar Skoðun Okkar eigin Don Kíkóti Kjartan Jónsson skrifar Skoðun Sýnum í verki að okkur er ekki sama Anna Sigga Jökuls Ragnheiðardóttir skrifar Skoðun Snorri Másson er ekki vandinn – hann er viðvörun Helen Ólafsdóttir skrifar Skoðun Drúsar og hörmungarnar í Suwayda Armando Garcia skrifar Skoðun Hjarta samfélagsins í Þorlákshöfn slær við höfnina Grétar Ingi Erlendsson skrifar Skoðun Marserum fyrir jafnrétti í íþróttum Willum Þór Þórsson skrifar Skoðun Tímamóta umbætur í nýju kerfi almannatrygginga Huld Magnúsdóttir,Sigríður Dóra Magnúsdóttir,Unnur Sverrisdóttir,Vigdís Jónsdóttir skrifar Skoðun Öflugt atvinnulíf í Hafnarfirði Valdimar Víðisson skrifar Skoðun Persónudýrkun vinstrisins Trausti Breiðfjörð Magnússon skrifar Skoðun Menntamorð – um gjöreyðingu menntakerfisins á Gaza sem liður í allsherjar þjóðarmorði Ísrael á Palestínumönnum Kristján Þór Sigurðsson skrifar Skoðun Reykjavík - barnvæn höfuðborg? Einar Þorsteinsson,Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Magnús og hálfsannleikurinn Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Það sem gerist þegar formúlur og fordómar hafa of mikil áhrif Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Látum verkin tala fyrir börnin á Gaza Gunnar Axel Axelsson skrifar Skoðun 90 milljarða vannýtt útflutningstækifæri Vilhjálmur Hilmarsson skrifar Skoðun Tvær sögur Egill Þ. Einarsson skrifar Skoðun Stærsta kjarabót öryrkja í áratugi Ingjibjörg Isaksen skrifar Skoðun Að bjarga þjóð Jón Baldvin Hannibalsson skrifar Skoðun Háskóli Íslands. Opinn og alþjóðlegur? Styrmir Hallsson,Abdullah Arif skrifar Skoðun Nýtt örorkulífeyriskerfi Inga Sæland skrifar Skoðun Það er heldur betur vitlaust gefið á Íslandi Jónas Yngvi Ásgrímsson skrifar Skoðun Að bera harm sinn í hljóði Gunnhildur Ólafsdóttir skrifar Skoðun Velferð sem virkar Guðrún Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Gleðileg ný fiskveiðiáramót …von eða ótti? Arnar Laxdal skrifar Skoðun „Hristir í stoðum“ RÚV? Hermann Stefánsson skrifar Sjá meira
Í fjölmiðlum á síðustu dögum hefur Arnar Ævarsson, fyrrverandi verkefnastjóri ytra mats hjá Reykjavíkurborg vakið athygli fyrir afar hörð ummæli um ástand mats á skólastarfi á Íslandi. Hann fullyrðir að innra og ytra mat sé „algjört fúsk“, að skólakerfið einkennist af „metnaðarleysi og meðvirkni“ og að það ríki „engin fagleg viðmiðun“ í eftirliti með gæðum skólastarfs. Þó vissulega séu veikleikar til staðar í framkvæmd innra og ytra mats, eins og rakið hefur verið í fjölda skýrslna og greininga, eru yfirlýsingar hans illa ígrundaðar og skortir allan faglegan og gagnrýnin rökstuðning. Órökstudd ásökun um meðvirkni skólastjórnenda Arnar heldur því fram að skólastjórnendur séu „meðvirkir“ og geri ekkert til að bæta skólana. Meðvirkni er tilfinningalegt samspil sem lýsir ósjálfstæði og afneitun. Að varpa því yfir á fagstétt án skilgreiningar eða rökstuðnings er ekki sanngjarnt né faglegt. Þessi ásökun er ekkert annað en alhæfing sem hvorki byggist á gögnum né styðst við fræðilegar greiningar. Hann nefnir ekki dæmi um mælanlega hegðun sem sýni meðvirkni, né dregur hann fram gögn sem sýna að skólastjórar hafni umbótum eða faglegri innleiðingu mats. Þvert á móti sýna rannsóknir eins og meistararitgerð undirritaðs (2019) að skólastjórar vilja svo sannarlega taka þátt í umbótum enda þeirra faglega skylda en skortur á stuðningi, tíma og fjármagni hamli því oft. Tilvísanir í ytra mat byggðar á reynslu úr einu sveitarfélagi Arnar gagnrýnir sérstaklega Reykjavíkurborg og gefur í skyn að sú reynsla endurspegli stöðu alls landsins. Það er fræðilega varhugavert svo ekki sé kveðið fastar að orði að yfirfæra niðurstöður eða upplifun úr einu umhverfi á landið í heild. Nálgun hans brýtur gegn grundvallarreglum eigindlegra rannsókna, þar sem samhengi og aðstæður ráða túlkun. Reykjavíkurborg hefur í mörgum tilfellum dregið vagninn í að framkvæma ytra mat á sínum skólum og þannig verið leiðandi í að innleiða umbótamiðað ferli. Í öðrum sveitarfélögum hafa skólastjórar og fræðsluyfirvöld einnig unnið að umbótum með árangursríkri þróun á innra og ytra mati (t.d. í Hafnarfirði og Ísafjarðarbæ) sem sýnir að staðan er mun fjölbreyttari en Arnar gefur til kynna. Rangfærslur um að engin skóli framkvæmi innra mat á réttan hátt Fullyrðing hans um að „enginn skóli framkvæmi innra mat“ á réttan hátt stenst ekki. Þó hægt sé að gagnrýna gæði og dýpt innra mats í sumum skólum, liggja fyrir fjölmargar matsáætlanir sem hafa verið metnar sem faglegar í ytra mati (sjá t.d. ytra mat á Gerðaskóla, Grunnskóla Vestmannaeyja, og Fellaskóla 2021). Innra mat er lögbundið og misvel útfært, en það er einfaldlega röng og ósanngjörn alhæfing að það sé hvergi framkvæmt á réttan hátt. Óvönduð framsetning dregur úr trúverðugleika gagnrýni Lýsingar á skólakerfinu sem „fyrirtæki sem vonar að það endi ekki í blöðunum“ og að matsferlið sé „feluleikur“ eru lýsingar sem byggjast á tilfinningalegum áhrifum en ekki faglegri greiningu. Slík orðræða þjónar fremur dramatískri framsetningu en eflingu umræðu um umbætur. Hún getur grafið undan trausti á kennurum og stjórnendum, og ýtt skólasamfélaginu í vörn frekar en samvinnu. Réttmætar áhyggjur af fjárskorti – en takmarkaður rökstuðningur um afleiðingar Það er rétt að fjárveitingar til ytra mats hafa dregist saman og er það áhyggjuefni. En í stað þess að sýna fram á hvernig þessi samdráttur hefur haft áhrif á tiltekin viðmið, kennsluhætti eða þjónustu við nemendur velur hann að gefa í skyn að „allt kerfið“ sé spillt. Slík ummæli eru ekki bara órökstudd – þau eru hættuleg. Þau kasta rýrð á þúsundir kennara og stjórnenda sem daglega vinna af heilindum að því að veita börnum menntun og stuðning við ótrúlega flóknar aðstæður. Hvers konar faglegt samtal viljum við? Krafa um gagnrýni á menntakerfið er eðlileg og nauðsynleg. En til þess að hún verði uppbyggileg þarf hún m.a. að byggjast á: Raungögnum – ekki tilfinningalegum dómum. Greiningu á fjölbreyttum aðstæðum – ekki eigin reynslu eingöngu. Skýrri aðgreiningu – milli kerfisgalla og einstakra þátta. Tillögum að úrbótum – ekki bara lýsingu á vandanum. Niðurstaða Arnar Ævarsson hefur vakið athygli á mikilvægu máli: skorti á reglubundnu og faglegu ytra mati. Því ber að fagna. En orðræða hans einkennist af dramatískum alhæfingum og lítt rökstuddum ásökunum um meðvirkni, metnaðarleysi og fölsun. Slíkt dregur úr möguleikum til umbóta, grefur undan trausti og veikir umræðuna sem hann sjálfur segist vilja efla. Faglegt samtal þarf að byggjast á málefnalegri gagnrýni en einnig virðingu fyrir þeirri vinnu sem er unnin og því fjölbreytta landslagi sem íslenskir grunnskólar starfa í. Í stað þess að slá fram yfirlýsingum eins og „allt er fúsk“ þá væri áhrifaríkara að byggja upp rökstudda greiningu, styðja við þá sem vilja bæta starf sitt – og skapa þannig raunverulegan hvata til umbóta. Höfundur er fv. skólastjóri og bæjarfulltrúi.
Að vera séður og heyrður getur bjargað lífi – Gulur september minnir okkur á að hlúa að hjartanu Kristín Magdalena Ágústsdóttir Skoðun
Menntamorð – um gjöreyðingu menntakerfisins á Gaza sem liður í allsherjar þjóðarmorði Ísrael á Palestínumönnum Kristján Þór Sigurðsson Skoðun
Skoðun Að vera séður og heyrður getur bjargað lífi – Gulur september minnir okkur á að hlúa að hjartanu Kristín Magdalena Ágústsdóttir skrifar
Skoðun Tímamóta umbætur í nýju kerfi almannatrygginga Huld Magnúsdóttir,Sigríður Dóra Magnúsdóttir,Unnur Sverrisdóttir,Vigdís Jónsdóttir skrifar
Skoðun Menntamorð – um gjöreyðingu menntakerfisins á Gaza sem liður í allsherjar þjóðarmorði Ísrael á Palestínumönnum Kristján Þór Sigurðsson skrifar
Skoðun Það sem gerist þegar formúlur og fordómar hafa of mikil áhrif Matthildur Björnsdóttir skrifar
Að vera séður og heyrður getur bjargað lífi – Gulur september minnir okkur á að hlúa að hjartanu Kristín Magdalena Ágústsdóttir Skoðun
Menntamorð – um gjöreyðingu menntakerfisins á Gaza sem liður í allsherjar þjóðarmorði Ísrael á Palestínumönnum Kristján Þór Sigurðsson Skoðun