Borgaraleg skyldustörf Lárus S. Lárusson skrifar 22. mars 2020 12:01 Á dögunum var kynnt ný reglugerð dómsmálaráðherra um borgaralegar starfsskyldur. Reglugerðin fjallar um skyldur til að gegna borgaralegri þjónustu á neyðartímum og hættustund og með hvaða hætti borgarar landsins verða kvaddir til slíkra starfa. Um tvenns konar kvaðningu er að ræða. Annars vegar almenna borgaralega skyldu til starfa við almannavarnir á hættustundu og hins vegar tilkvaðningu hvers fulltíðar manns sem tiltækur er til tafarlausrar aðstoðar þegar hætta vofir yfir. Eins og ráða má af orðalagi laganna þá á síðarnefnda tilvikið við þegar bregðast þarf við yfirvofandi hættu tafarlaust og er þá hægt að kalla til alla tiltæka menn. Slík tilkvaðning er ekki kæranleg til æðra stjórnvalds enda liggur í hlutarins eðli að um sé að ræða örþrifaráð gegn bráðri og yfirvofandi hættu. Í fyrra tilvikinu er gert ráð fyrir meiri undirbúningi og formfastari stjórnvaldsákvörðun enda er hægt að bera hana undir ráðherra til endurskoðunar. Reglur almannavarnalaga um borgaralegar starfsskyldur eru að mestu óbreyttar frá eldri lögum nr. 94/1962 um almannavarnir, sem leystu af hólmi lög um ráðstafanir til loftvarna og annarra varna gegn hættum af hernaðaraðgerðum nr. 52 frá 27. júní 1941. Af lestri umsagna um þessar lagareglur í greinargerðinni sem fylgdi frumvarpinu sem Alþingi samþykkti á 83. löggjafarþingi sínu árið 1962 er ljóst að reglurnar gera ráð fyrir því að allt hjálparstarf eigi fyrst og fremst að byggja á framlagi sjálfboðarliða. Dugi það ekki til sé rétt að hafa í gildi reglur sem heimili stjórnvöldum að kveða fólk til borgaralegra skyldustarfa. Samkvæmt 1. mgr. 19. gr almannavarnalaga eru borgarlega skyldustörf án endurgjald. Þetta þýðir að sá sem gegnir slíku starfi fær ekki laun fyrir. Í 3. mgr. 21. gr. laganna kemu fram að einstaklingur sem kvaddur hefur verið til starfa í almannaþágu eigi rétt á bótum fyrir tjón sem hann verður fyrir á námskeiði eða æfingu. Lögin kveða aftur á móti ekki á um aðrar skyldur eða réttindi sem geta stafað af rækslu starfans. Til að mynda er ekki fjallað um skaðabótaábyrgð í tengslum við borgaraleg skyldustörf, umfram námskeið eða æfingar, eða bótaábyrgð vegna annars konar tjóns, s.s. tekjumissis þess aðila sem kvaddur er til borgaralegra skyldustarfa. Ætla verður að almennar reglur bótaréttarins gildi um þessi álitamál og kemur þá helst til skoðunar að ríkið beri ábyrgð á grundvelli vinnuveitendaábyrgðar eða húsbóndaábyrgðar. Í því samhengi verður að horfa til þess að um kvaðningu hafi verið að ræða til þeirra starfa sem ollið hafa tjóni og að viðkomandi hafi lotið boðvaldið hins opinbera, í þessu tilviki lögreglustjóra skv. lögunum. Þótt ljóst sé af þessu að skaðabótaábyrgð hvíli hjá ríkinu vegna líkamstjóns sem kann að verða í tengslum við borgaraleg skyldustörf, að öðrum skilyrðum skaðabótaréttarins uppfylltum, þá er ekki eins skýrt hvernig ábyrgð er háttað vegna fjártjóns. Almennt hefur verið talið að ábyrgð hins opinberra á fjártóni sé takmörkuð í tengslum við eftirlitshlutverk og störf sem innt er af hendi í almannaþágu. Er þá litið til þess að tilgangur starfsins sé að tryggja öryggi almennings en ekki einstaka hagsmuni. Í lögunum og reglugerð dómsmálaráðherra er að finna ýmis boð og bönn, s.s. bann við því að tálma að maður gegni borgarlegu skyldustarfi eða bann við því að yfirgefa lögsagnarumdæmi. Þetta kemur spánst fyrir sjónir á litla Íslandi þar sem fjarlægðir eru ekki ýkja miklar og oft stutt á milli umdæma. Þessu tengdu vekur athygli að kvaðning nær til þeirra sem dvelja í lögsagnarumdæmi en er ekki tengd lögheimili. Þannig væri hægt að kveða fjölda námsmanna til skyldustarfa á höfuðborgarsvæðinu, fjarri þeirra raunverulega heimili. Þessum einstaklingum væri einnig óheimilt að heimsækja fjölskyldur sínar meðan á starfinu stæði. Sama hlýtur að gilda um erlenda einstaklinga sem dvelja hér á landi. Þrátt fyrir ströng lagaboð þá er ekki að finna viðurlög við brot á þeim í lögunum. Slíka skýra refsiheimild er hvorki að finna í almannavarnalögunum sjálfum né almennum hegningarlögum. Því er vandséð hvaða afleiðingar það kynni að hafa að neita að verða við kvaðningu til borgaralegra skyldustarfa. Mögulega væri hægt að heimfæra það undir brot gegn valdstjórninni en lagaheimildin að mínum dómi fullnægir ekki skýrleikaáskilnaði refsiréttarins. Það er margt athyglisvert í þessum lagareglum sem þarfnast frekari skýringar á og margt sem kemur okkur spánst fyrir sjónir. Vonandi kemur aldrei til þess að á þessar reglur reyni í framkvæmd og þær þjóni ekki öðru hlutverki en vera lögspekingum til hugarleikfimi. Höfundur er lögmaður Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Faraldur kórónuveiru (COVID-19) Stjórnsýsla Samkomubann á Íslandi Mest lesið Ef Veðurstofan spáði vitlausu veðri í 40 ár, væri það bara í lagi? Björn Ólafsson Skoðun „Finnst ykkur skrýtið að ég mæti á Austurvöll – Pabba mínum var fórnað á altari niðurskurðar“ Davíð Bergmann Skoðun Hvers vegna skipta hagsmunir verslanakeðja meira máli en öryggi barna í Ásahverfi Reykjanesbæ? Ólafur Ívar Jónsson Skoðun Hægri sósíalismi Jón Ingi Hákonarson Skoðun Sjókvíaeldi á Íslandi fjarstýrt með gervigreind frá Noregi Ingólfur Ásgeirsson Skoðun Krónan, Nettó, Hagkaup, Bónus - það er kominn tími á formlega sniðgöngu Helen Ólafsdóttir Skoðun Málfrelsi og mörk þess á vettvangi lýðræðisins Helga Vala Helgadóttir Skoðun Það sem ekki má segja um það sem enginn vill sjá Viðar Hreinsson Skoðun Stjórnarandstaðan er vannýtt auðlind Jón Daníelsson Skoðun Um þjóð og ríki Gauti Kristmannsson Skoðun Skoðun Skoðun Til varnar jafnlaunavottun Magnea Marinósdóttir skrifar Skoðun Heimaþjónusta og velferðartækni: Lykillinn að sjálfbæru heilbrigðiskerfi Auður Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Barnaræninginn Pútín Gunnar Hólmsteinn Ársælsson skrifar Skoðun Um þjóð og ríki Gauti Kristmannsson skrifar Skoðun Málfrelsi og mörk þess á vettvangi lýðræðisins Helga Vala Helgadóttir skrifar Skoðun Sjókvíaeldi á Íslandi fjarstýrt með gervigreind frá Noregi Ingólfur Ásgeirsson skrifar Skoðun „Finnst ykkur skrýtið að ég mæti á Austurvöll – Pabba mínum var fórnað á altari niðurskurðar“ Davíð Bergmann skrifar Skoðun Hvers vegna skipta hagsmunir verslanakeðja meira máli en öryggi barna í Ásahverfi Reykjanesbæ? Ólafur Ívar Jónsson skrifar Skoðun Kjarnorkuákvæðið: Neyðarhemill en ekki léttvægt leikfang popúlista Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Stjórnarandstaðan er vannýtt auðlind Jón Daníelsson skrifar Skoðun Ef Veðurstofan spáði vitlausu veðri í 40 ár, væri það bara í lagi? Björn Ólafsson skrifar Skoðun Hægri sósíalismi Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun 5 ára vegferð að skóla framtíðarinnar – eða ekki! Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Ójafnvægi í jöfnunarkerfinu Anna Sigríður Guðnadóttir,Halla Karen Kristjánsdóttir,Lovísa Jónsdóttir skrifar Skoðun Það sem ekki má segja um það sem enginn vill sjá Viðar Hreinsson skrifar Skoðun Krónan, Nettó, Hagkaup, Bónus - það er kominn tími á formlega sniðgöngu Helen Ólafsdóttir skrifar Skoðun Löggæslumál og aðstöðuleysi í Búðardal – ákall um viðbragð og aðgerðir Björn Bjarki Þorsteinsson skrifar Skoðun Listin að verða fullkomlega ósammála sjálfri sér á mettíma Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Þingmenn auðvaldsins Karl Héðinn Kristjánsson skrifar Skoðun Arðgreiðslur í sjávarútvegi: Staðreyndir gegn fullyrðingum Elliði Vignisson skrifar Skoðun Verðugur bandamaður? Steinar Harðarson skrifar Skoðun Við þurfum nýja sýn á stjórnmál okkar - Mamdani-sýn Hlynur Már Vilhjálmsson skrifar Skoðun Sósíalistaflokkurinn heimilislaus - hvað næst? Trausti Breiðfjörð Magnússon skrifar Skoðun Rán um hábjartan dag Guðbergur Egill Eyjólfsson skrifar Skoðun Af hverju er verðbólga ennþá svona há? Ólafur Margeirsson skrifar Skoðun Sól, sumar og símafriður: 10 ráð varðandi skjánotkun í sumarfríinu Anna Laufey Stefánsdóttir,Kristín Ólöf Grétarsdóttir,Skúli Bragi Geirdal skrifar Skoðun Uppbygging hjúkrunarheimila Jónína Björk Óskarsdóttir skrifar Skoðun Jafnrétti grundvallarforsenda friðar og öryggis í heiminum Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Með skynsemina að vopni Anton Guðmundsson skrifar Skoðun Af hverju er ekki 100 klst. málþóf á Alþingi um alvarlega stöðu barna? Grímur Atlason skrifar Sjá meira
Á dögunum var kynnt ný reglugerð dómsmálaráðherra um borgaralegar starfsskyldur. Reglugerðin fjallar um skyldur til að gegna borgaralegri þjónustu á neyðartímum og hættustund og með hvaða hætti borgarar landsins verða kvaddir til slíkra starfa. Um tvenns konar kvaðningu er að ræða. Annars vegar almenna borgaralega skyldu til starfa við almannavarnir á hættustundu og hins vegar tilkvaðningu hvers fulltíðar manns sem tiltækur er til tafarlausrar aðstoðar þegar hætta vofir yfir. Eins og ráða má af orðalagi laganna þá á síðarnefnda tilvikið við þegar bregðast þarf við yfirvofandi hættu tafarlaust og er þá hægt að kalla til alla tiltæka menn. Slík tilkvaðning er ekki kæranleg til æðra stjórnvalds enda liggur í hlutarins eðli að um sé að ræða örþrifaráð gegn bráðri og yfirvofandi hættu. Í fyrra tilvikinu er gert ráð fyrir meiri undirbúningi og formfastari stjórnvaldsákvörðun enda er hægt að bera hana undir ráðherra til endurskoðunar. Reglur almannavarnalaga um borgaralegar starfsskyldur eru að mestu óbreyttar frá eldri lögum nr. 94/1962 um almannavarnir, sem leystu af hólmi lög um ráðstafanir til loftvarna og annarra varna gegn hættum af hernaðaraðgerðum nr. 52 frá 27. júní 1941. Af lestri umsagna um þessar lagareglur í greinargerðinni sem fylgdi frumvarpinu sem Alþingi samþykkti á 83. löggjafarþingi sínu árið 1962 er ljóst að reglurnar gera ráð fyrir því að allt hjálparstarf eigi fyrst og fremst að byggja á framlagi sjálfboðarliða. Dugi það ekki til sé rétt að hafa í gildi reglur sem heimili stjórnvöldum að kveða fólk til borgaralegra skyldustarfa. Samkvæmt 1. mgr. 19. gr almannavarnalaga eru borgarlega skyldustörf án endurgjald. Þetta þýðir að sá sem gegnir slíku starfi fær ekki laun fyrir. Í 3. mgr. 21. gr. laganna kemu fram að einstaklingur sem kvaddur hefur verið til starfa í almannaþágu eigi rétt á bótum fyrir tjón sem hann verður fyrir á námskeiði eða æfingu. Lögin kveða aftur á móti ekki á um aðrar skyldur eða réttindi sem geta stafað af rækslu starfans. Til að mynda er ekki fjallað um skaðabótaábyrgð í tengslum við borgaraleg skyldustörf, umfram námskeið eða æfingar, eða bótaábyrgð vegna annars konar tjóns, s.s. tekjumissis þess aðila sem kvaddur er til borgaralegra skyldustarfa. Ætla verður að almennar reglur bótaréttarins gildi um þessi álitamál og kemur þá helst til skoðunar að ríkið beri ábyrgð á grundvelli vinnuveitendaábyrgðar eða húsbóndaábyrgðar. Í því samhengi verður að horfa til þess að um kvaðningu hafi verið að ræða til þeirra starfa sem ollið hafa tjóni og að viðkomandi hafi lotið boðvaldið hins opinbera, í þessu tilviki lögreglustjóra skv. lögunum. Þótt ljóst sé af þessu að skaðabótaábyrgð hvíli hjá ríkinu vegna líkamstjóns sem kann að verða í tengslum við borgaraleg skyldustörf, að öðrum skilyrðum skaðabótaréttarins uppfylltum, þá er ekki eins skýrt hvernig ábyrgð er háttað vegna fjártjóns. Almennt hefur verið talið að ábyrgð hins opinberra á fjártóni sé takmörkuð í tengslum við eftirlitshlutverk og störf sem innt er af hendi í almannaþágu. Er þá litið til þess að tilgangur starfsins sé að tryggja öryggi almennings en ekki einstaka hagsmuni. Í lögunum og reglugerð dómsmálaráðherra er að finna ýmis boð og bönn, s.s. bann við því að tálma að maður gegni borgarlegu skyldustarfi eða bann við því að yfirgefa lögsagnarumdæmi. Þetta kemur spánst fyrir sjónir á litla Íslandi þar sem fjarlægðir eru ekki ýkja miklar og oft stutt á milli umdæma. Þessu tengdu vekur athygli að kvaðning nær til þeirra sem dvelja í lögsagnarumdæmi en er ekki tengd lögheimili. Þannig væri hægt að kveða fjölda námsmanna til skyldustarfa á höfuðborgarsvæðinu, fjarri þeirra raunverulega heimili. Þessum einstaklingum væri einnig óheimilt að heimsækja fjölskyldur sínar meðan á starfinu stæði. Sama hlýtur að gilda um erlenda einstaklinga sem dvelja hér á landi. Þrátt fyrir ströng lagaboð þá er ekki að finna viðurlög við brot á þeim í lögunum. Slíka skýra refsiheimild er hvorki að finna í almannavarnalögunum sjálfum né almennum hegningarlögum. Því er vandséð hvaða afleiðingar það kynni að hafa að neita að verða við kvaðningu til borgaralegra skyldustarfa. Mögulega væri hægt að heimfæra það undir brot gegn valdstjórninni en lagaheimildin að mínum dómi fullnægir ekki skýrleikaáskilnaði refsiréttarins. Það er margt athyglisvert í þessum lagareglum sem þarfnast frekari skýringar á og margt sem kemur okkur spánst fyrir sjónir. Vonandi kemur aldrei til þess að á þessar reglur reyni í framkvæmd og þær þjóni ekki öðru hlutverki en vera lögspekingum til hugarleikfimi. Höfundur er lögmaður
„Finnst ykkur skrýtið að ég mæti á Austurvöll – Pabba mínum var fórnað á altari niðurskurðar“ Davíð Bergmann Skoðun
Hvers vegna skipta hagsmunir verslanakeðja meira máli en öryggi barna í Ásahverfi Reykjanesbæ? Ólafur Ívar Jónsson Skoðun
Skoðun Heimaþjónusta og velferðartækni: Lykillinn að sjálfbæru heilbrigðiskerfi Auður Guðmundsdóttir skrifar
Skoðun „Finnst ykkur skrýtið að ég mæti á Austurvöll – Pabba mínum var fórnað á altari niðurskurðar“ Davíð Bergmann skrifar
Skoðun Hvers vegna skipta hagsmunir verslanakeðja meira máli en öryggi barna í Ásahverfi Reykjanesbæ? Ólafur Ívar Jónsson skrifar
Skoðun Kjarnorkuákvæðið: Neyðarhemill en ekki léttvægt leikfang popúlista Kristinn Karl Brynjarsson skrifar
Skoðun Ójafnvægi í jöfnunarkerfinu Anna Sigríður Guðnadóttir,Halla Karen Kristjánsdóttir,Lovísa Jónsdóttir skrifar
Skoðun Krónan, Nettó, Hagkaup, Bónus - það er kominn tími á formlega sniðgöngu Helen Ólafsdóttir skrifar
Skoðun Löggæslumál og aðstöðuleysi í Búðardal – ákall um viðbragð og aðgerðir Björn Bjarki Þorsteinsson skrifar
Skoðun Sól, sumar og símafriður: 10 ráð varðandi skjánotkun í sumarfríinu Anna Laufey Stefánsdóttir,Kristín Ólöf Grétarsdóttir,Skúli Bragi Geirdal skrifar
Skoðun Jafnrétti grundvallarforsenda friðar og öryggis í heiminum Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar
Skoðun Af hverju er ekki 100 klst. málþóf á Alþingi um alvarlega stöðu barna? Grímur Atlason skrifar
„Finnst ykkur skrýtið að ég mæti á Austurvöll – Pabba mínum var fórnað á altari niðurskurðar“ Davíð Bergmann Skoðun
Hvers vegna skipta hagsmunir verslanakeðja meira máli en öryggi barna í Ásahverfi Reykjanesbæ? Ólafur Ívar Jónsson Skoðun