Dæmisagan Bretland Björg Sigríður Hermannsdóttir skrifar 19. janúar 2021 08:01 Bretland hefur verið skrítinn staður að búa á síðustu tíu mánuði. Ég bý og starfa sem sálfræðingur í London en fylgist reglulega með fréttum heiman frá Íslandi, ekki síst síðan Covid-19 faraldurinn fór af stað. Ég hef glaðst með Íslendingum síðustu daga eftir nýlegar tilslakanir á samkomutakmörkunum og ég get ekki annað en borið saman í huganum hvernig mál hafa þróast í löndunum mínum tveimur. Í stuttu máli er staðan á Bretlandi slæm. Eins og flestir vita hefur Covid-19 leikið marga grátt á Bretlandi og þá einkum eldra fólk og fólk með undirliggjandi sjúkdóma. Ljóst er að mikill fjöldi smita getur haft í för með sér aukningu á sjúkrahússinnlögnum og dauðsföllum og Bretar virðast almennt meðvitaðir um mikilvægi þess að reyna að forðast smit í daglegu lífi. Hins vegar hefur ýmislegt fleira en Covid-19 haft alvarleg áhrif á líf, heilsu og samfélag Breta undanfarin misseri. Útgöngubönn og afleiðingar þeirra Bretland er dæmi um land sem hefur lengi státað af frelsi, lýðræði og gróskumiklu mannlífi, en hefur á undanförnu ári umbreyst í land endurtekinna útgöngubanna, harðra takmarkana og síbreytilegs regluverks. Fyrsta útgöngubannið (e. lockdown) á Bretlandi var sett á þann 23. mars 2020 og landsmönnum var þá sagt að halda sig heima við til að ná smitum niður og vernda heilbrigðiskerfið. Gefið var í skyn að útgöngubanninu myndi ljúka innan þriggja vikna og að þjóðin gæti um frjálst höfuð strokið að því loknu ef hún stæði saman og fylgdi reglum. Það var hins vegar ekki fyrr en í maí að fólk mátti löglega setjast niður í almenningsgörðum og njóta sólarinnar og fara út oftar en einu sinni á dag til þess að hreyfa sig. Síðan þá hafa skipst á endurteknar herðingar á takmörkunum og tímabundnar afléttingar á reglum sem haft hafa gríðarmikil áhrif á líf fólks, sem og andlega og líkamlega heilsu. Síendurteknar og langvarandi takmarkanir hafa sem dæmi haft í för með sér mikla aukningu á atvinnuleysi, félagslegri einangrun viðkvæmra hópa og þeirra sem búa einir, heimiliserjum og -ofbeldi, og tilkynningum um ofbeldi og misnotkun á börnum. Réttur barna til leiks og skólagöngu hefur verið skertur ítrekað með takmörkunum á skólastarfi og útivist og útileiksvæðum barna hefur á köflum verið lokað. Læknismeðferðum, aðgerðum og skimunum sem ekki tengjast Covid-19 hefur í mörgum tilfellum verið frestað og jafnvel aflýst, ef þær hafa ekki talist bráðnauðsynlegar, sem hefur í kjölfarið valdið seinkun á greiningum og meðferð ýmissa annarra sjúkdóma (t.d. krabbameins). Geðheilbrigðisþjónusta hefur jafnframt verið skorin niður, biðlistar eftir aðstoð hafa lengst og á sama tíma hefur eftirspurn aukist, í takt við aukningu félagslegra erfiðleika og kvíða. Fjölmiðlaumfjöllun og notkun ótta Síðan Covid-19 komst fyrst í heimsfréttirnar í upphafi síðasta árs virðast breskir fjölmiðlar hafa lagt sig alla fram um að fjalla um faraldurinn í miklum hamfarastíl. Þetta kom ekki á óvart, þar sem fréttir eru oftar en ekki settar fram á dramatískan hátt til að grípa athygli fólks fljótt og vel. Hins vegar hefur verið sérstakt að fylgjast með því hvernig bæði stjórnvöld og fjölmiðlar hér úti hafa að því er virðist ýtt undir ótta almennings á skipulagðan hátt til að fá fólk til að fylgja sóttvarnarreglum og taka faraldurinn alvarlega. Ég geri hér ráð fyrir því að þetta hafi allt saman verið gert í göfugum tilgangi, þ.e. til þess eins að takmarka fjölgun smita og að vernda heilbrigðiskerfið, sem hefur staðið höllum fæti undanfarin ár. Þess má geta að Bretar hafa verið í fararbroddi síðasta áratuginn í því að nýta teymi félagsvísindafólks og sálfræðinga (Behavioural Insights Team) til þess að fá almenning til að fara eftir hinum ýmsu tilmælum stjórnvalda. Siðferðisleg álitamál tengd því hafa furðu lítið verið rædd opinberlega innan sálfræðigeirans, en virðast athygli verð í þessu samhengi. Ein af áhrifaríkustu leiðunum sem notaðar hafa verið til að auka fylgispekt fólks við sóttvarnarreglur er að ýta undir sterk tilfinningaviðbrögð, svo sem ótta. Sem dæmi má nefna að í opinberri auglýsingu frá breskum stjórnvöldum síðasta vor stóð með hástöfum: “Ef þú ferð út geturðu smitað aðra og fólk mun deyja”). Annað dæmi eru tilmæli heilbrigðisráðherra Bretlands, Matt Hancock, til háskólanema síðastliðið haust um að gæta að sóttvörnum svo þau drepi ekki ömmur sínar. Þegar fjallað er um mikinn fjölda jákvæðra smita er ekki minnst á að PCR próf greina bæði virk og óvirk smit, og tölur um dauðsföll eru jafnan settar fram án alls samhengis, í æsifréttastíl. Eins gagnlegt og það getur verið að nýta ótta til þess að vekja athygli fólks, liggur beint við að ef ýtt er skipulega undir ótta og kvíða hjá milljónum manns, mánuðum saman, hlýtur það að hafa áhrif á andlega heilsu fólks. Ég hef sjálf í starfi mínu rætt við marga sem eru illa haldnir af kvíða yfir smitum þrátt fyrir að vera ekki í sérstökum áhættuhópi, fólk sem hefur ekki farið út fyrir hússins dyr svo mánuðum skiptir og fólk sem hefur fyllst dómhörku og reiði út í samborgara sína fyrir að hlýða ekki yfirvöldum, auk vonleysis yfir því að ekki sjái fyrir endann á núverandi ástandi. Fjölgun smita hefur ítrekað verið sett fram í fjölmiðlum og af yfirvöldum með ásakandi orðum, þ.e. að þau séu einhverjum að kenna, og þetta hefur eðlilega ýtt undir frekari sundrung og streitu í samfélaginu. Það er vel þekkt að langvarandi streita hefur slæm áhrif á ónæmiskerfi líkamans og eykur líkur á margvíslegum veikindum. Endurtekin útgöngubönn, harðar reglur og notkun á slagorðum og skilaboðum sem markvisst ýta undir samfélagslegan ótta og tortryggni gagnvart náunganum kosta því samfélagið meira en margan grunar. Gagnrýnin hugsun og heildarmyndin Gagnrýnin hugsun, málefnaleg umræða og athugun mála frá mörgum hliðum er sjaldan eins mikilvæg og þegar samfélög standa frammi fyrir alvarlegum vandamálum. Því miður er það svo að þegar við verðum hrædd erum við móttækilegri fyrir einföldum skilaboðum frá traustvekjandi aðilum og eigum erfiðara með að hugsa af yfirvegun um kosti og galla þess sem okkur er sagt. Samræming aðgerða á milli landa getur auðvitað verið af hinu góða, en það er ekki síður mikilvægt fyrir Íslendinga að hugsa sjálfstætt í þessum málum sem öðrum svo við endurtökum ekki að óþörfu mistök annarra þjóða. Því meira sem við getum lært af okkar eigin reynslu og reynslu annarra, því betri möguleika munum við hafa á því að takast á við núverandi ástand og næstu faraldra af yfirvegun, skynsemi og með örlítið betri sýn á heildarmyndina. Höfundur er ráðgjafarsálfræðingur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Faraldur kórónuveiru (COVID-19) Bretland Mest lesið Falleinkunn skólakerfis? Helga Þórisdóttir Skoðun Halldór 28.06.2025 Halldór Hvers vegna berðu kross? Hrafnhildur Sigurðardóttir Skoðun Hvar er auðlindarentan? Birta Karen Tryggvadóttir Skoðun Flokkurinn hans Gunnars Smára? Guðbergur Egill Eyjólfsson Skoðun Þannig gerum við þetta? Ísak Ernir Kristinsson Skoðun Stærsta framfaraskref í námsmati íslenskra barna í áratugi Guðmundur Ingi Kristinsson Skoðun Hætt við að hækka ekki skatta á almenning Bryndís Haraldsdóttir Skoðun Hver borgar brúsann? Ingibjörg Isaksen Skoðun Ísland gjaldþrota vegna fatlaðs fólks? Alma Ýr Ingólfsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Er Ísrael ennþá útvalin þjóð Guðs? Ómar Torfason skrifar Skoðun Flokkurinn hans Gunnars Smára? Guðbergur Egill Eyjólfsson skrifar Skoðun Raforkuverð: Stórnotendur og almenningur Ingvar Júlíus Baldursson skrifar Skoðun Hætt við að hækka ekki skatta á almenning Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Skattafíkn í skjóli réttlætis: Tímavélin stillt á 2012 Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Hver borgar brúsann? Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Hvers vegna berðu kross? Hrafnhildur Sigurðardóttir skrifar Skoðun Þannig gerum við þetta? Ísak Ernir Kristinsson skrifar Skoðun Stærsta framfaraskref í námsmati íslenskra barna í áratugi Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar Skoðun Falleinkunn skólakerfis? Helga Þórisdóttir skrifar Skoðun Þjónusta sem gleður – skilar sér beint í kassann Margrét Reynisdóttir skrifar Skoðun Hvar er auðlindarentan? Birta Karen Tryggvadóttir skrifar Skoðun Miðflokkurinn – Rödd skynseminnar í borginni Ómar Már Jónsson skrifar Skoðun Virði barna og ungmenna Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Sættir þú þig við þetta? Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Alþingi gleymir aftur fötluðum börnum Lúðvík Júlíusson skrifar Skoðun Lægri gjöld, fleiri tækifæri Bragi Bjarnason skrifar Skoðun Tölum um stóra valdaframsalsmálið Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Litla landið sem kennir heiminum – Ísland og þróunarsamvinna í gegnum menntun GRÓ skólanna Verena Karlsdóttir,Hreiðar Þór Valtýsson,Þór Heiðar Ásgeirsson skrifar Skoðun Öflugar varnir krefjast stöndugra fréttamiðla Sigríður Dögg Auðunsdóttir skrifar Skoðun Gott frumvarp, en hvað með verklagið? Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Augnablikið Magnús Jóhann Hjartarson skrifar Skoðun Listnám er lífsbjörg – opið bréf til ráðherra mennta, félags og heilbrigðismála, til stuðnings Söngskóla Sigurðar Demetz Dagbjört Andrésdóttir skrifar Skoðun Það þarf ekki að biðjast afsökunar á því að segja satt Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Lífeyrissjóðirnir og Íslandsbanki, hluthafafundur á mánudag Bolli Héðinsson skrifar Skoðun „Þegar arkitektinn fer á flug“ - opinber umræða á villigötum Eyrún Arnarsdóttir skrifar Skoðun Heilbrigðiskerfið þarf stjórnvöld með bein í nefinu Svandís Svavarsdóttir skrifar Skoðun Börn eru hvorki veiðigjöld né öryggis- og varnarmál Grímur Atlason skrifar Skoðun Í vörn gegn sjálfum sér? Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Mig langar að byggja heim með frið og umlykja með ást Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar Sjá meira
Bretland hefur verið skrítinn staður að búa á síðustu tíu mánuði. Ég bý og starfa sem sálfræðingur í London en fylgist reglulega með fréttum heiman frá Íslandi, ekki síst síðan Covid-19 faraldurinn fór af stað. Ég hef glaðst með Íslendingum síðustu daga eftir nýlegar tilslakanir á samkomutakmörkunum og ég get ekki annað en borið saman í huganum hvernig mál hafa þróast í löndunum mínum tveimur. Í stuttu máli er staðan á Bretlandi slæm. Eins og flestir vita hefur Covid-19 leikið marga grátt á Bretlandi og þá einkum eldra fólk og fólk með undirliggjandi sjúkdóma. Ljóst er að mikill fjöldi smita getur haft í för með sér aukningu á sjúkrahússinnlögnum og dauðsföllum og Bretar virðast almennt meðvitaðir um mikilvægi þess að reyna að forðast smit í daglegu lífi. Hins vegar hefur ýmislegt fleira en Covid-19 haft alvarleg áhrif á líf, heilsu og samfélag Breta undanfarin misseri. Útgöngubönn og afleiðingar þeirra Bretland er dæmi um land sem hefur lengi státað af frelsi, lýðræði og gróskumiklu mannlífi, en hefur á undanförnu ári umbreyst í land endurtekinna útgöngubanna, harðra takmarkana og síbreytilegs regluverks. Fyrsta útgöngubannið (e. lockdown) á Bretlandi var sett á þann 23. mars 2020 og landsmönnum var þá sagt að halda sig heima við til að ná smitum niður og vernda heilbrigðiskerfið. Gefið var í skyn að útgöngubanninu myndi ljúka innan þriggja vikna og að þjóðin gæti um frjálst höfuð strokið að því loknu ef hún stæði saman og fylgdi reglum. Það var hins vegar ekki fyrr en í maí að fólk mátti löglega setjast niður í almenningsgörðum og njóta sólarinnar og fara út oftar en einu sinni á dag til þess að hreyfa sig. Síðan þá hafa skipst á endurteknar herðingar á takmörkunum og tímabundnar afléttingar á reglum sem haft hafa gríðarmikil áhrif á líf fólks, sem og andlega og líkamlega heilsu. Síendurteknar og langvarandi takmarkanir hafa sem dæmi haft í för með sér mikla aukningu á atvinnuleysi, félagslegri einangrun viðkvæmra hópa og þeirra sem búa einir, heimiliserjum og -ofbeldi, og tilkynningum um ofbeldi og misnotkun á börnum. Réttur barna til leiks og skólagöngu hefur verið skertur ítrekað með takmörkunum á skólastarfi og útivist og útileiksvæðum barna hefur á köflum verið lokað. Læknismeðferðum, aðgerðum og skimunum sem ekki tengjast Covid-19 hefur í mörgum tilfellum verið frestað og jafnvel aflýst, ef þær hafa ekki talist bráðnauðsynlegar, sem hefur í kjölfarið valdið seinkun á greiningum og meðferð ýmissa annarra sjúkdóma (t.d. krabbameins). Geðheilbrigðisþjónusta hefur jafnframt verið skorin niður, biðlistar eftir aðstoð hafa lengst og á sama tíma hefur eftirspurn aukist, í takt við aukningu félagslegra erfiðleika og kvíða. Fjölmiðlaumfjöllun og notkun ótta Síðan Covid-19 komst fyrst í heimsfréttirnar í upphafi síðasta árs virðast breskir fjölmiðlar hafa lagt sig alla fram um að fjalla um faraldurinn í miklum hamfarastíl. Þetta kom ekki á óvart, þar sem fréttir eru oftar en ekki settar fram á dramatískan hátt til að grípa athygli fólks fljótt og vel. Hins vegar hefur verið sérstakt að fylgjast með því hvernig bæði stjórnvöld og fjölmiðlar hér úti hafa að því er virðist ýtt undir ótta almennings á skipulagðan hátt til að fá fólk til að fylgja sóttvarnarreglum og taka faraldurinn alvarlega. Ég geri hér ráð fyrir því að þetta hafi allt saman verið gert í göfugum tilgangi, þ.e. til þess eins að takmarka fjölgun smita og að vernda heilbrigðiskerfið, sem hefur staðið höllum fæti undanfarin ár. Þess má geta að Bretar hafa verið í fararbroddi síðasta áratuginn í því að nýta teymi félagsvísindafólks og sálfræðinga (Behavioural Insights Team) til þess að fá almenning til að fara eftir hinum ýmsu tilmælum stjórnvalda. Siðferðisleg álitamál tengd því hafa furðu lítið verið rædd opinberlega innan sálfræðigeirans, en virðast athygli verð í þessu samhengi. Ein af áhrifaríkustu leiðunum sem notaðar hafa verið til að auka fylgispekt fólks við sóttvarnarreglur er að ýta undir sterk tilfinningaviðbrögð, svo sem ótta. Sem dæmi má nefna að í opinberri auglýsingu frá breskum stjórnvöldum síðasta vor stóð með hástöfum: “Ef þú ferð út geturðu smitað aðra og fólk mun deyja”). Annað dæmi eru tilmæli heilbrigðisráðherra Bretlands, Matt Hancock, til háskólanema síðastliðið haust um að gæta að sóttvörnum svo þau drepi ekki ömmur sínar. Þegar fjallað er um mikinn fjölda jákvæðra smita er ekki minnst á að PCR próf greina bæði virk og óvirk smit, og tölur um dauðsföll eru jafnan settar fram án alls samhengis, í æsifréttastíl. Eins gagnlegt og það getur verið að nýta ótta til þess að vekja athygli fólks, liggur beint við að ef ýtt er skipulega undir ótta og kvíða hjá milljónum manns, mánuðum saman, hlýtur það að hafa áhrif á andlega heilsu fólks. Ég hef sjálf í starfi mínu rætt við marga sem eru illa haldnir af kvíða yfir smitum þrátt fyrir að vera ekki í sérstökum áhættuhópi, fólk sem hefur ekki farið út fyrir hússins dyr svo mánuðum skiptir og fólk sem hefur fyllst dómhörku og reiði út í samborgara sína fyrir að hlýða ekki yfirvöldum, auk vonleysis yfir því að ekki sjái fyrir endann á núverandi ástandi. Fjölgun smita hefur ítrekað verið sett fram í fjölmiðlum og af yfirvöldum með ásakandi orðum, þ.e. að þau séu einhverjum að kenna, og þetta hefur eðlilega ýtt undir frekari sundrung og streitu í samfélaginu. Það er vel þekkt að langvarandi streita hefur slæm áhrif á ónæmiskerfi líkamans og eykur líkur á margvíslegum veikindum. Endurtekin útgöngubönn, harðar reglur og notkun á slagorðum og skilaboðum sem markvisst ýta undir samfélagslegan ótta og tortryggni gagnvart náunganum kosta því samfélagið meira en margan grunar. Gagnrýnin hugsun og heildarmyndin Gagnrýnin hugsun, málefnaleg umræða og athugun mála frá mörgum hliðum er sjaldan eins mikilvæg og þegar samfélög standa frammi fyrir alvarlegum vandamálum. Því miður er það svo að þegar við verðum hrædd erum við móttækilegri fyrir einföldum skilaboðum frá traustvekjandi aðilum og eigum erfiðara með að hugsa af yfirvegun um kosti og galla þess sem okkur er sagt. Samræming aðgerða á milli landa getur auðvitað verið af hinu góða, en það er ekki síður mikilvægt fyrir Íslendinga að hugsa sjálfstætt í þessum málum sem öðrum svo við endurtökum ekki að óþörfu mistök annarra þjóða. Því meira sem við getum lært af okkar eigin reynslu og reynslu annarra, því betri möguleika munum við hafa á því að takast á við núverandi ástand og næstu faraldra af yfirvegun, skynsemi og með örlítið betri sýn á heildarmyndina. Höfundur er ráðgjafarsálfræðingur.
Skoðun Stærsta framfaraskref í námsmati íslenskra barna í áratugi Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar
Skoðun Litla landið sem kennir heiminum – Ísland og þróunarsamvinna í gegnum menntun GRÓ skólanna Verena Karlsdóttir,Hreiðar Þór Valtýsson,Þór Heiðar Ásgeirsson skrifar
Skoðun Listnám er lífsbjörg – opið bréf til ráðherra mennta, félags og heilbrigðismála, til stuðnings Söngskóla Sigurðar Demetz Dagbjört Andrésdóttir skrifar