Kjarnorkuákvæðið: Neyðarhemill en ekki léttvægt leikfang popúlista Kristinn Karl Brynjarsson skrifar 3. júlí 2025 10:00 Það eru til ákvæði í lögum sem eru svo öflug að þau ættu einungis að vera dregin fram þegar öll önnur úrræði eru þrotin. Eitt slíkt er svokallað „kjarnorkuákvæði“ Alþingis, 71. grein þingskapalaga, sem heimilar meirihluta þingsins að kalla tafarlaust til atkvæðagreiðslu og þannig loka umræðu um tiltekið mál – jafnvel þótt margir þingmenn eigi enn eftir að koma að eða ljúka máli sínu. Þetta er neyðarhemill lýðræðisins – en jafnframt hættulegt vopn, ef því er beitt af léttúð eða pólitískum ásetningi. Þungt vægi þeirra mála sem ákvæðinu er beitt á. Það er engin tilviljun að kjarnorkuákvæðinu hefur aðeins verið beitt tvisvar í lýðveldissögunni: fyrst árið 1949 þegar Ísland gekk í NATO, og svo árið 1959 til að tryggja afgreiðslu fjárlaga fyrir áramót. Í bæði skiptin var um að ræða mál sem snerust um sjálfa tilveru ríkisins og samfélagsins – þjóðaröryggi og grunnstoðir ríkisrekstrar. Fjárlög þurfa samkvæmt lögum að liggja fyrir 1. janúar ár hvert, annars stöðvast rekstur ríkisins. Þannig er ljóst að ákvæðið á aðeins við þegar brýnustu hagsmunir þjóðarinnar eru í húfi. Aðför að lýðræðinu – alvarleg hætta og andlýðræðisleg valdbeiting. Nú eru stjórnarliðar og sumir fræðimenn farnir að tala um að beita þessu aflsmunarvopni – kjarnorkuákvæðinu – til að þröngva í gegn veiðigjaldafrumvarpi ríkisstjórnarinnar. Það er ekki bara fordæmalaust, heldur bein ógn við lýðræðið sjálft. Frumvarpið hefur verið harðlega gagnrýnt af nær öllum rúmlega 80 umsagnaraðilum, sem vara við alvarlegum afleiðingum fyrir sjávarútveg og byggðir landsins. Forsendur og útreikningar frumvarpsins hafa verið rangar frá upphafi, þrisvar sinnum leiðréttar og gjaldið hækkað stórkostlega. Umsagnaraðilum hefur þó verið meinað að koma með nýjar athugasemdir, þrátt fyrir þessar breytingar. Hér er ekki bara verið að kæfa lýðræðislega umræðu, heldur beita þvingunum til að koma illa unnu og vafasömu máli í gegn. Ef kjarnorkuákvæðinu verður beitt í slíku deilumáli, þar sem afleiðingar eru óljósar og áhyggjum þingmanna, sveitarfélaga og annarra hagsmunaaðila hvergi nærri svarað, er verið að stíga yfir hættumörk. Þá snýst málið ekki lengur um þjóðaröryggi eða nauðsynlega starfsemi ríkisins, heldur um vilja meirihlutans til að þagga niður í minnihlutanum og ráðskast með lýðræðislegar leikreglur. Ábyrgð – og afleiðingar valdboðs. Stjórnvöld sem beita þessu ákvæði í pólitískum tilgangi verða að axla fulla og óskerta ábyrgð á þeim afleiðingum sem vanreifað frumvarp kann að hafa. Með því að grípa til kjarnorkuákvæðisins í slíkum aðstæðum er meirihlutinn í raun að beita ofbeldi gegn lýðræðislegri umræðu. Þetta er ekki lengur spurning um vandaða þinglega meðferð mála, heldur hreint og klárt valdboð. Ábyrgðin á þessum gjörningi – og öllu tjóni sem af honum kann að hljótast – hvílir þá alfarið á þeim sem þröngva málinu í gegn. Fordæmið – og framtíð lýðræðislegrar málsmeðferðar. Ef kjarnorkuákvæðið er notað nú, í þriðja sinn, til að þagga niður í andstöðu við umdeilt mál, þá er það ekki lengur neyðarhemill heldur hættulegt stjórntæki í höndum hvers konar meirihluta. Það opnar dyr að enn frekari valdníðslu og skerðir traust almennings til Alþingis og lýðræðis í landinu. Hver verður næsti meirihluti sem grípur til þessa vopns til að þagga niður í pólitískri andstöðu? Hvað verður þá um lýðræðið? Kjarnorkuákvæðið á að vera síðasta vörnin gegn upplausn ríkisins, en ekki tæki til að þröngva í gegn pólitískt umdeildum og vanreifuðum málum. Ef það verður gert að venjulegu stjórntæki, þá er lýðræðið sjálft í hættu. Þingmenn – og þjóðin öll – verða að vera á varðbergi gagnvart öllum tilraunum til að misnota þetta ákvæði. Lýðræðið er ekki alltaf þægilegt, en það er alltaf þess virði að verja það – jafnvel þótt það kosti langar og strangar umræður og eftirgjöf beggja aðila. Að öðrum kosti er hætt við að lýðræðið sjálft verði fórnarlamb pólitísks valdboðs. Höfundur er formaður Verkalýðsráðs Sjálfstæðisflokksins. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Kristinn Karl Brynjarsson Mest lesið Háskólinn á Bifröst – Öflugur og sjálfstæður fjarnámsskóli Sólveig Hallsteinsdóttir Skoðun Það eru fleiri fiskar í sjónum og fleiri sjónarmið í hafstjórn Guðbjörg Ásta Ólafsdóttir Skoðun Skapandi menntun skilar raunverulegum árangri Bryngeir Valdimarsson Skoðun Sex ára sáttmáli Davíð Þorláksson Skoðun Heiðursgestur Viðreisnar vill heimsveldi Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Af hverju kynjafræði? Og hvaða greinar hafa fengið svipaðar mótbárur í gegnum tíðina? Guðrún Elísa Friðbjargardóttir Sævarsdóttir Skoðun Háskólasamfélagið geri skyldu sína strax, stjórnvöld hafa brugðist Auður Magndís Auðardóttir,Elí Hörpu og Önundar,Eyrún Ólöf Sigurðardóttir,Helga Ögmundardóttir,Íris Ellenberger,Inga Björk Margrétar Bjarnadóttir,Katrín Pálmad. Þorgerðardóttir Skoðun Þúsundir kusu Sönnu Anna Bentína Hermansen Einarsdóttir,Ármann Hákon Gunnarsson,Baldvin Björgvinsson,Brynja Guðnadóttir,Haraldur Ingi Haraldsson,Jón Hallur Haraldsson,Kolbrún Erna Pétursdóttir,Ólafur H. Ólafsson,Rakel Hildardóttir,Sigrún Jónsdóttir Skoðun Framtíðarskipulag Keldnalands er ekki útópía – og þaðan af síður dystópía Birkir Ingibjartsson Skoðun Stjórnendur sem mega ekki stjórna Stefán Vagn Stefánsson Skoðun Skoðun Skoðun Háskólinn á Bifröst – Öflugur og sjálfstæður fjarnámsskóli Sólveig Hallsteinsdóttir skrifar Skoðun Það eru fleiri fiskar í sjónum og fleiri sjónarmið í hafstjórn Guðbjörg Ásta Ólafsdóttir skrifar Skoðun Skapandi menntun skilar raunverulegum árangri Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Sex ára sáttmáli Davíð Þorláksson skrifar Skoðun Af hverju kynjafræði? Og hvaða greinar hafa fengið svipaðar mótbárur í gegnum tíðina? Guðrún Elísa Friðbjargardóttir Sævarsdóttir skrifar Skoðun Stjórnendur sem mega ekki stjórna Stefán Vagn Stefánsson skrifar Skoðun Stokkhólmseinkenni sem við ættum að forðast Aðalsteinn Júlíus Magnússon skrifar Skoðun Eflum iðnlöggjöfina og stöðvum brotin Hilmar Harðarson skrifar Skoðun Pjattkratar taka til Þorsteinn Sæmundsson skrifar Skoðun Sumt er bara ekki hægt að rökræða Ása Lind Finnbogadóttir skrifar Skoðun Vaxtamunarviðskipti láta aftur á sér kræla Jökull Sólberg Auðunsson skrifar Skoðun Áskorun til ríkisstjórnarinnar: Innleiðum birgðaskyldu á eldsneyti Halla Hrund Logadóttir skrifar Skoðun Rétt skal vera rétt um gatnamót við Höfðabakka og Bæjarháls Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Háskólasamfélagið geri skyldu sína strax, stjórnvöld hafa brugðist Auður Magndís Auðardóttir,Elí Hörpu og Önundar,Eyrún Ólöf Sigurðardóttir,Helga Ögmundardóttir,Íris Ellenberger,Inga Björk Margrétar Bjarnadóttir,Katrín Pálmad. Þorgerðardóttir skrifar Skoðun Þúsundir kusu Sönnu Anna Bentína Hermansen Einarsdóttir,Ármann Hákon Gunnarsson,Baldvin Björgvinsson,Brynja Guðnadóttir,Haraldur Ingi Haraldsson,Jón Hallur Haraldsson,Kolbrún Erna Pétursdóttir,Ólafur H. Ólafsson,Rakel Hildardóttir,Sigrún Jónsdóttir skrifar Skoðun NATO riðar til falls en hvað þýðir það fyrir skilnaðarbarnið Ísland? Steinunn Ólína Þorsteinsdóttir skrifar Skoðun Græðgin í forgrunni Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Greiningar eða lausnir – hvort vegur þyngra? Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Sterk staða Hafnarfjarðar Orri Björnsson skrifar Skoðun Bless bless jafnlaunavottun Sigríður Margrét Oddsdóttir skrifar Skoðun Miðstýrt skólakerfi eða fjölbreytni með samræmdu gæðamati? Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Heiðursgestur Viðreisnar vill heimsveldi Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Veðmál barna – hættulegur leikur sem hægt er að stöðva Jóhann Steinar Ingimundarson skrifar Skoðun Allt leikur í umburðarlyndi – eða hvað? Sigurður Eyjólfur Sigurjónsson skrifar Skoðun Lyfjafræðingar - traustur stuðningur í flóknum heimi Sigurbjörg Sæunn Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Þvílíkt „plan“ fyrir íslensk heimili Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Ísland og móðurplanta með erindi Steinunn Ólína Þorsteinsdóttir skrifar Skoðun Háttvirta nýja þingkonan, María Rut Kristinsdóttir Ólafur Grétar Gunnarsson skrifar Skoðun Alþjóðadagur krabbameinsrannsókna – eitthvað sem mig varðar? Halla Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Af hverju ættum við að stunda geðrækt, rétt eins og líkamsrækt? Sigrún Þóra Sveinsdóttir skrifar Sjá meira
Það eru til ákvæði í lögum sem eru svo öflug að þau ættu einungis að vera dregin fram þegar öll önnur úrræði eru þrotin. Eitt slíkt er svokallað „kjarnorkuákvæði“ Alþingis, 71. grein þingskapalaga, sem heimilar meirihluta þingsins að kalla tafarlaust til atkvæðagreiðslu og þannig loka umræðu um tiltekið mál – jafnvel þótt margir þingmenn eigi enn eftir að koma að eða ljúka máli sínu. Þetta er neyðarhemill lýðræðisins – en jafnframt hættulegt vopn, ef því er beitt af léttúð eða pólitískum ásetningi. Þungt vægi þeirra mála sem ákvæðinu er beitt á. Það er engin tilviljun að kjarnorkuákvæðinu hefur aðeins verið beitt tvisvar í lýðveldissögunni: fyrst árið 1949 þegar Ísland gekk í NATO, og svo árið 1959 til að tryggja afgreiðslu fjárlaga fyrir áramót. Í bæði skiptin var um að ræða mál sem snerust um sjálfa tilveru ríkisins og samfélagsins – þjóðaröryggi og grunnstoðir ríkisrekstrar. Fjárlög þurfa samkvæmt lögum að liggja fyrir 1. janúar ár hvert, annars stöðvast rekstur ríkisins. Þannig er ljóst að ákvæðið á aðeins við þegar brýnustu hagsmunir þjóðarinnar eru í húfi. Aðför að lýðræðinu – alvarleg hætta og andlýðræðisleg valdbeiting. Nú eru stjórnarliðar og sumir fræðimenn farnir að tala um að beita þessu aflsmunarvopni – kjarnorkuákvæðinu – til að þröngva í gegn veiðigjaldafrumvarpi ríkisstjórnarinnar. Það er ekki bara fordæmalaust, heldur bein ógn við lýðræðið sjálft. Frumvarpið hefur verið harðlega gagnrýnt af nær öllum rúmlega 80 umsagnaraðilum, sem vara við alvarlegum afleiðingum fyrir sjávarútveg og byggðir landsins. Forsendur og útreikningar frumvarpsins hafa verið rangar frá upphafi, þrisvar sinnum leiðréttar og gjaldið hækkað stórkostlega. Umsagnaraðilum hefur þó verið meinað að koma með nýjar athugasemdir, þrátt fyrir þessar breytingar. Hér er ekki bara verið að kæfa lýðræðislega umræðu, heldur beita þvingunum til að koma illa unnu og vafasömu máli í gegn. Ef kjarnorkuákvæðinu verður beitt í slíku deilumáli, þar sem afleiðingar eru óljósar og áhyggjum þingmanna, sveitarfélaga og annarra hagsmunaaðila hvergi nærri svarað, er verið að stíga yfir hættumörk. Þá snýst málið ekki lengur um þjóðaröryggi eða nauðsynlega starfsemi ríkisins, heldur um vilja meirihlutans til að þagga niður í minnihlutanum og ráðskast með lýðræðislegar leikreglur. Ábyrgð – og afleiðingar valdboðs. Stjórnvöld sem beita þessu ákvæði í pólitískum tilgangi verða að axla fulla og óskerta ábyrgð á þeim afleiðingum sem vanreifað frumvarp kann að hafa. Með því að grípa til kjarnorkuákvæðisins í slíkum aðstæðum er meirihlutinn í raun að beita ofbeldi gegn lýðræðislegri umræðu. Þetta er ekki lengur spurning um vandaða þinglega meðferð mála, heldur hreint og klárt valdboð. Ábyrgðin á þessum gjörningi – og öllu tjóni sem af honum kann að hljótast – hvílir þá alfarið á þeim sem þröngva málinu í gegn. Fordæmið – og framtíð lýðræðislegrar málsmeðferðar. Ef kjarnorkuákvæðið er notað nú, í þriðja sinn, til að þagga niður í andstöðu við umdeilt mál, þá er það ekki lengur neyðarhemill heldur hættulegt stjórntæki í höndum hvers konar meirihluta. Það opnar dyr að enn frekari valdníðslu og skerðir traust almennings til Alþingis og lýðræðis í landinu. Hver verður næsti meirihluti sem grípur til þessa vopns til að þagga niður í pólitískri andstöðu? Hvað verður þá um lýðræðið? Kjarnorkuákvæðið á að vera síðasta vörnin gegn upplausn ríkisins, en ekki tæki til að þröngva í gegn pólitískt umdeildum og vanreifuðum málum. Ef það verður gert að venjulegu stjórntæki, þá er lýðræðið sjálft í hættu. Þingmenn – og þjóðin öll – verða að vera á varðbergi gagnvart öllum tilraunum til að misnota þetta ákvæði. Lýðræðið er ekki alltaf þægilegt, en það er alltaf þess virði að verja það – jafnvel þótt það kosti langar og strangar umræður og eftirgjöf beggja aðila. Að öðrum kosti er hætt við að lýðræðið sjálft verði fórnarlamb pólitísks valdboðs. Höfundur er formaður Verkalýðsráðs Sjálfstæðisflokksins.
Af hverju kynjafræði? Og hvaða greinar hafa fengið svipaðar mótbárur í gegnum tíðina? Guðrún Elísa Friðbjargardóttir Sævarsdóttir Skoðun
Háskólasamfélagið geri skyldu sína strax, stjórnvöld hafa brugðist Auður Magndís Auðardóttir,Elí Hörpu og Önundar,Eyrún Ólöf Sigurðardóttir,Helga Ögmundardóttir,Íris Ellenberger,Inga Björk Margrétar Bjarnadóttir,Katrín Pálmad. Þorgerðardóttir Skoðun
Þúsundir kusu Sönnu Anna Bentína Hermansen Einarsdóttir,Ármann Hákon Gunnarsson,Baldvin Björgvinsson,Brynja Guðnadóttir,Haraldur Ingi Haraldsson,Jón Hallur Haraldsson,Kolbrún Erna Pétursdóttir,Ólafur H. Ólafsson,Rakel Hildardóttir,Sigrún Jónsdóttir Skoðun
Framtíðarskipulag Keldnalands er ekki útópía – og þaðan af síður dystópía Birkir Ingibjartsson Skoðun
Skoðun Háskólinn á Bifröst – Öflugur og sjálfstæður fjarnámsskóli Sólveig Hallsteinsdóttir skrifar
Skoðun Það eru fleiri fiskar í sjónum og fleiri sjónarmið í hafstjórn Guðbjörg Ásta Ólafsdóttir skrifar
Skoðun Af hverju kynjafræði? Og hvaða greinar hafa fengið svipaðar mótbárur í gegnum tíðina? Guðrún Elísa Friðbjargardóttir Sævarsdóttir skrifar
Skoðun Áskorun til ríkisstjórnarinnar: Innleiðum birgðaskyldu á eldsneyti Halla Hrund Logadóttir skrifar
Skoðun Rétt skal vera rétt um gatnamót við Höfðabakka og Bæjarháls Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar
Skoðun Háskólasamfélagið geri skyldu sína strax, stjórnvöld hafa brugðist Auður Magndís Auðardóttir,Elí Hörpu og Önundar,Eyrún Ólöf Sigurðardóttir,Helga Ögmundardóttir,Íris Ellenberger,Inga Björk Margrétar Bjarnadóttir,Katrín Pálmad. Þorgerðardóttir skrifar
Skoðun Þúsundir kusu Sönnu Anna Bentína Hermansen Einarsdóttir,Ármann Hákon Gunnarsson,Baldvin Björgvinsson,Brynja Guðnadóttir,Haraldur Ingi Haraldsson,Jón Hallur Haraldsson,Kolbrún Erna Pétursdóttir,Ólafur H. Ólafsson,Rakel Hildardóttir,Sigrún Jónsdóttir skrifar
Skoðun NATO riðar til falls en hvað þýðir það fyrir skilnaðarbarnið Ísland? Steinunn Ólína Þorsteinsdóttir skrifar
Skoðun Af hverju ættum við að stunda geðrækt, rétt eins og líkamsrækt? Sigrún Þóra Sveinsdóttir skrifar
Af hverju kynjafræði? Og hvaða greinar hafa fengið svipaðar mótbárur í gegnum tíðina? Guðrún Elísa Friðbjargardóttir Sævarsdóttir Skoðun
Háskólasamfélagið geri skyldu sína strax, stjórnvöld hafa brugðist Auður Magndís Auðardóttir,Elí Hörpu og Önundar,Eyrún Ólöf Sigurðardóttir,Helga Ögmundardóttir,Íris Ellenberger,Inga Björk Margrétar Bjarnadóttir,Katrín Pálmad. Þorgerðardóttir Skoðun
Þúsundir kusu Sönnu Anna Bentína Hermansen Einarsdóttir,Ármann Hákon Gunnarsson,Baldvin Björgvinsson,Brynja Guðnadóttir,Haraldur Ingi Haraldsson,Jón Hallur Haraldsson,Kolbrún Erna Pétursdóttir,Ólafur H. Ólafsson,Rakel Hildardóttir,Sigrún Jónsdóttir Skoðun
Framtíðarskipulag Keldnalands er ekki útópía – og þaðan af síður dystópía Birkir Ingibjartsson Skoðun