Gervigreind fyrir alla — en fyrir hvern í raun? Sigvaldi Einarsson skrifar 3. ágúst 2025 11:01 Íslensk gervigreindarstefna lofar aukinni framleiðni og nýjum störfum. En hver situr eftir? Stjórnvöld tala fyrir „gervigreind í þágu allra“ og spá því að allt að 130.000 störf hér á landi geti nýtt tæknina til aukinna afkasta. Um leið segja áætlanir að 105.000 störf verði verulega fyrir áhrifum. Umgjörðin er þannig orðin að spurningu um jöfnuð, réttlæti og aðgengi – hver fær að leiða þessa umbreytingu, og hver er leiddur? Þegar gervigreindin tekur yfir röddina þína Sumarið 2025 birtust fyrstu íslensku djúpfölsuðu myndböndin — framleidd með gervigreind Google. Fullkomið mál, nákvæm andlit, sannfærandi frásagnargildi. Það leit út fyrir að þjóðþekktir Íslendingar væru að tala – en raunveruleikinn var annar. Slík tækni er fullfær um að skapa eða breyta ímynd einstaklinga, ráðast inn í pólitískar umræður, skrumskæla orð eða villa um fyrir kjósendum. Þetta er siðferðileg áskorun af nýrri gerð – og við glímum enn við afleiðingar samfélagsmiðla frá árinu 2016. Hver nýtur góðs – og hver verður eftir? Ný rannsókn frá Stanford, WORKBank 2025, sýnir að um 80% starfsfólks í þekkingarstörfum nýtir nú þegar gervigreind í daglegu starfi. En þetta deilir vinnumarkaðnum í þrjá flokka: „Þeir sem njóta góðs“: Háskólamenntaðir starfsmenn með góða ensku- og tæknilega færni geta nýtt gervigreindarverkfæri til aukinna tækifæra og hærri launa. „Þeir sem standa höllum fæti“: Starfsfólk með takmarkaða enskukunnáttu, eldra starfsfólk eða þeir sem starfa í greinum sem krefjast mannlegra tengsla – eins og í umönnun, kennslu eða þjónustu. „Þeir sem verða eftir“: Verkefni í almennri þjónustu, framleiðslu og innsláttarvinnu eru í mestri hættu á samruna, fækkun eða einfaldri úreldingu. Af hverju skipta tungumála- og tæknikunnátta máli? Gervigreindarverkfæri eins og ChatGPT, Google og Microsoft virka að mestu á ensku. Þeir sem ráða ekki við enska tungumálið eða hafa takmarkaða tæknifærni missa aðgang að helstu gervigreindartólum sem geta aukið framleiðni. Rannsóknir sýna að 67% stjórnenda segja að tungumálaþröskuldar valdi óhagkvæmni á vinnustöðum. Þegar gervigreindarverkfæri verða staðall í flestum störfum, geta þeir sem ráða ekki við enskuna orðið enn frekar jaðarsettir. Hvað getur gervigreind í raun gert – og hvað ekki? Það sem gervigreind getur: Safnað gögnum, greint mynstur, skrifað texta, skipulagt verkefni, fylgst með lífmerkjum, sjálfvirkt skriffinnslu og unnið endurtekin störf af skilvirkni. Það sem gervigreind getur ekki: Skilið mannlegar tilfinningar, sýnt samúð, tekið siðferðislegar ákvarðanir, veitt nærveru eða túlkað menningarlegt samhengi með sama hætti og manneskja. Í umönnunarstörfum, til dæmis, sýna 85 prósent eldri borgara fram á að þeir kjósi mannlega aðstoð umfram stafræna þjónustu. Gervigreind getur aðstoðað við eftirlit og skráningu, en kemur ekki í stað mannlegrar dómgreindar, samúðar eða hlýju. Lóðrétt vs. lárétt innleiðing – tvær andstæðar nálganir Við stöndum á valkrossi hvað varðar innleiðingu gervigreindar. Lárétt innleiðing: Gervigreind er tekin upp vítt um atvinnugreinar án djúprar stefnu, ábyrgðar eða endurmenntunar. Við fáum "tæknibragð" án virðisauka. Lóðrétt innleiðing: Gervigreind er byggð markvisst inn í tiltekna lykilgeira – með skýrum tilgangi, regluverki og samráði. Slík nálgun byggir innviði til framtíðar. Ísland hefur farið blandaða leið – en án þess að forgangsraða aðgengi almennings að þjálfun, tungumálatækni eða meðvitaðri áætlun um íslenskt notagildi. Gögnin okkar – orkan á bakvið gervigreindina Meta spurði notendur Facebook og Instagram hvort gögn þeirra mættu nýtast til þjálfunar líkanna – og greiddi því í samhliða "ef þú þegir, samþykkir þú". Þúsundir Íslendinga áttuðu sig aldrei á því hvernig rödd þeirra, athafnasaga og lífsstílsgögn voru þjálfunarefni fyrir kerfi sem þau skilja hvorki né ráða yfir. Á sama tíma nýtir Google íslenskt efni frá RÚV, YouTube og opnum talgögnum til að þjálfa líkön sem eru seld í þjónustum út um allan heim. En hver gætir hagsmuna þjóðarinnar? Þegar gervigreind lýgur upp heilum veruleika Í sumar birtist bandarísk fréttagrein með bókaráðleggingum fyrir sumarfríið. Bækurnar voru allar tilbúningur. Gervigreind hafði skáldað titilana, efni og umsagnir – og önnur gervigreind þróaði og birti greinina. Spurningin er ekki hvað gervigreind getur skrifað. Spurningin er: Hver les, hver metur, og hvaða heimildir eru raunverulegar í stafrænum upplýsingahring? Staða íslenskunnar í þessu öllu Íslenskt mál, sögu og menning er nú notað í þjálfunerlinda erlendra tækni. Engin lög krefja erlend fyrirtæki um endurgjald. Öll ábyrgðin hvílir á íslenskum stofnunum – sem hafa lítið fjármagn en mikið hlutverk. Þurfum við ekki að spyrja: Er íslenskan innviður eða eingöngu hráefni? Ef gervigreind afritar röddina þína, metur frammistöðu þína, fylgir þér í vinnunni og svarar fyrir þig – hvað gerirðu þá? Við þurfum að hækka miðjuna. Ekki með meiri tækni – heldur með meiri túlkunarfærni: Siðferðislega áherslu Þekkingu á mörkum og skilyrðum notkunar Færni til að "lesa gervigreind" eins og við lesum texta eða fólk Lokaspurningar til samfélagsins Hver ræður því hvernig þessi tækni mótast á íslensku? Hver fær rödd í hraðvaxandi heimi stýrðs stafræns veruleika? Getum við endurmetið stefnuna áður en gervigreind verður sjálfskilgreindur ráðgjafi — án lýðræðislegrar aðkomu? Aðgerðalisti Krefjast gegnsæis í gagnasöfnun og þjálfun gervigreindar Fjárfesta í íslenskri tækni og málgervigreind Setja skýra stefnu um hvernig gervigreind er nýtt í menntun, heilbrigðisþjónustu og vinnumarkaði Tryggja að allir – óháð aldri, tungumálafærni eða tæknikunnáttu – hafi sæmilegan aðgang að þjálfun og úrræðum Niðurlag Þessi grein er skrifuð með aðstoð gervigreindar – ekki af gervigreind. Á því er mikill munur: Það felst í ábyrgð, mati og mannlegri dómgreind. Greinin byggir á staðfestum heimildum, fjölliðaðri greiningu og gagnrýninni hugsun undir mannlegri stjórn. Höfundur er gervigreindarfræðingur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Sigvaldi Einarsson Gervigreind Mest lesið Bakslag í skoðanafrelsi? Kári Allansson Skoðun Útgerðin skuldar okkur skýringar Guðmundur Helgi Þórarinsson Skoðun Þreytt og drullug börn Guðmundur Finnbogason Skoðun Hataðu mig af því að ég er í Viðreisn, ekki af því að ég er hommi Oddgeir Georgsson Skoðun Þegar skoðanir drepa samtalið Þórdís Hólm Filipsdóttir Skoðun Leysum heimatilbúinn vanda á húsnæðismarkaði Jóhanna Klara Stefánsdóttir Skoðun Við þurfum að tala saman Páll Rafnar Þorsteinsson Skoðun Fyrirhugað böl við Bústaðaveg og Blesugróf Sveinn Þórhallsson Skoðun Margföldun þjóðarverðmæta: Meira virði úr sömu orku Árni Sigurðsson Skoðun Fjölbreytt námsmat Steinn Jóhannsson Skoðun Skoðun Skoðun Ákalli um samræmingu í eftirliti svarað Lilja Björk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Virðing og framkoma í rökræðum um málefni minnihlutahópa Esjar Smári Blær Gunnarsson skrifar Skoðun Ekki gera ekki neitt Gunnhildur Sveinsdóttir skrifar Skoðun Ekkert heilbrigðiseftirlit á Íslandi? Pétur Halldórsson skrifar Skoðun Útgerðin skuldar okkur skýringar Guðmundur Helgi Þórarinsson skrifar Skoðun Þreytt og drullug börn Guðmundur Finnbogason skrifar Skoðun Betri kvikmyndaskóli Þór Pálsson skrifar Skoðun Fyrirhugað böl við Bústaðaveg og Blesugróf Sveinn Þórhallsson skrifar Skoðun Fjölbreytt námsmat Steinn Jóhannsson skrifar Skoðun Að þvælast fyrir atvinnurekstri - á þeim forsendum sem henta Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Margföldun þjóðarverðmæta: Meira virði úr sömu orku Árni Sigurðsson skrifar Skoðun Ábyrg umfjöllun um sjálfsvíg – erum við öll ritstjórar? Guðrún Jóna Guðlaugsdóttir,Tómas Kristjánsson skrifar Skoðun Þegar skoðanir drepa samtalið Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Leysum heimatilbúinn vanda á húsnæðismarkaði Jóhanna Klara Stefánsdóttir skrifar Skoðun Við þurfum að tala saman Páll Rafnar Þorsteinsson skrifar Skoðun Veðmál í fótbolta – aðgerðir áður en skaðinn verður Birgir Jóhannsson skrifar Skoðun Hataðu mig af því að ég er í Viðreisn, ekki af því að ég er hommi Oddgeir Georgsson skrifar Skoðun Símafrí á skólatíma Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar Skoðun Ömurlegur fyrri hálfleikur – en er enn von? Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Vitund, virðing og von: Jafningjastuðningur í brennidepli Nína Eck skrifar Skoðun Hingað og ekki lengra – Um þögnina sem styður ofbeldi Halldóra Sigríður Sveinsdóttir skrifar Skoðun Ein saga af sextíu þúsund Halldór Ísak Ólafsson skrifar Skoðun Að láta mata sig er svo þægilegt Björn Ólafsson skrifar Skoðun Nýjar reglur um réttindi fólks í ráðningarsambandi Ingvar Sverrisson skrifar Skoðun Ofbeldi í skólum: Áskoranir og leiðir til lausna Soffía Ámundadóttir skrifar Skoðun Bakslag í skoðanafrelsi? Kári Allansson skrifar Skoðun Eplin í andlitshæð Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Bataskólinn – fyrir þig? Guðný Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Sanna er rödd félagshyggju, réttlætis og jöfnuðar! Laufey Líndal Ólafsdóttir,Sara Stef. Hildardóttir skrifar Skoðun Boðsferð Landsvirkjunar Stefán Georgsson skrifar Sjá meira
Íslensk gervigreindarstefna lofar aukinni framleiðni og nýjum störfum. En hver situr eftir? Stjórnvöld tala fyrir „gervigreind í þágu allra“ og spá því að allt að 130.000 störf hér á landi geti nýtt tæknina til aukinna afkasta. Um leið segja áætlanir að 105.000 störf verði verulega fyrir áhrifum. Umgjörðin er þannig orðin að spurningu um jöfnuð, réttlæti og aðgengi – hver fær að leiða þessa umbreytingu, og hver er leiddur? Þegar gervigreindin tekur yfir röddina þína Sumarið 2025 birtust fyrstu íslensku djúpfölsuðu myndböndin — framleidd með gervigreind Google. Fullkomið mál, nákvæm andlit, sannfærandi frásagnargildi. Það leit út fyrir að þjóðþekktir Íslendingar væru að tala – en raunveruleikinn var annar. Slík tækni er fullfær um að skapa eða breyta ímynd einstaklinga, ráðast inn í pólitískar umræður, skrumskæla orð eða villa um fyrir kjósendum. Þetta er siðferðileg áskorun af nýrri gerð – og við glímum enn við afleiðingar samfélagsmiðla frá árinu 2016. Hver nýtur góðs – og hver verður eftir? Ný rannsókn frá Stanford, WORKBank 2025, sýnir að um 80% starfsfólks í þekkingarstörfum nýtir nú þegar gervigreind í daglegu starfi. En þetta deilir vinnumarkaðnum í þrjá flokka: „Þeir sem njóta góðs“: Háskólamenntaðir starfsmenn með góða ensku- og tæknilega færni geta nýtt gervigreindarverkfæri til aukinna tækifæra og hærri launa. „Þeir sem standa höllum fæti“: Starfsfólk með takmarkaða enskukunnáttu, eldra starfsfólk eða þeir sem starfa í greinum sem krefjast mannlegra tengsla – eins og í umönnun, kennslu eða þjónustu. „Þeir sem verða eftir“: Verkefni í almennri þjónustu, framleiðslu og innsláttarvinnu eru í mestri hættu á samruna, fækkun eða einfaldri úreldingu. Af hverju skipta tungumála- og tæknikunnátta máli? Gervigreindarverkfæri eins og ChatGPT, Google og Microsoft virka að mestu á ensku. Þeir sem ráða ekki við enska tungumálið eða hafa takmarkaða tæknifærni missa aðgang að helstu gervigreindartólum sem geta aukið framleiðni. Rannsóknir sýna að 67% stjórnenda segja að tungumálaþröskuldar valdi óhagkvæmni á vinnustöðum. Þegar gervigreindarverkfæri verða staðall í flestum störfum, geta þeir sem ráða ekki við enskuna orðið enn frekar jaðarsettir. Hvað getur gervigreind í raun gert – og hvað ekki? Það sem gervigreind getur: Safnað gögnum, greint mynstur, skrifað texta, skipulagt verkefni, fylgst með lífmerkjum, sjálfvirkt skriffinnslu og unnið endurtekin störf af skilvirkni. Það sem gervigreind getur ekki: Skilið mannlegar tilfinningar, sýnt samúð, tekið siðferðislegar ákvarðanir, veitt nærveru eða túlkað menningarlegt samhengi með sama hætti og manneskja. Í umönnunarstörfum, til dæmis, sýna 85 prósent eldri borgara fram á að þeir kjósi mannlega aðstoð umfram stafræna þjónustu. Gervigreind getur aðstoðað við eftirlit og skráningu, en kemur ekki í stað mannlegrar dómgreindar, samúðar eða hlýju. Lóðrétt vs. lárétt innleiðing – tvær andstæðar nálganir Við stöndum á valkrossi hvað varðar innleiðingu gervigreindar. Lárétt innleiðing: Gervigreind er tekin upp vítt um atvinnugreinar án djúprar stefnu, ábyrgðar eða endurmenntunar. Við fáum "tæknibragð" án virðisauka. Lóðrétt innleiðing: Gervigreind er byggð markvisst inn í tiltekna lykilgeira – með skýrum tilgangi, regluverki og samráði. Slík nálgun byggir innviði til framtíðar. Ísland hefur farið blandaða leið – en án þess að forgangsraða aðgengi almennings að þjálfun, tungumálatækni eða meðvitaðri áætlun um íslenskt notagildi. Gögnin okkar – orkan á bakvið gervigreindina Meta spurði notendur Facebook og Instagram hvort gögn þeirra mættu nýtast til þjálfunar líkanna – og greiddi því í samhliða "ef þú þegir, samþykkir þú". Þúsundir Íslendinga áttuðu sig aldrei á því hvernig rödd þeirra, athafnasaga og lífsstílsgögn voru þjálfunarefni fyrir kerfi sem þau skilja hvorki né ráða yfir. Á sama tíma nýtir Google íslenskt efni frá RÚV, YouTube og opnum talgögnum til að þjálfa líkön sem eru seld í þjónustum út um allan heim. En hver gætir hagsmuna þjóðarinnar? Þegar gervigreind lýgur upp heilum veruleika Í sumar birtist bandarísk fréttagrein með bókaráðleggingum fyrir sumarfríið. Bækurnar voru allar tilbúningur. Gervigreind hafði skáldað titilana, efni og umsagnir – og önnur gervigreind þróaði og birti greinina. Spurningin er ekki hvað gervigreind getur skrifað. Spurningin er: Hver les, hver metur, og hvaða heimildir eru raunverulegar í stafrænum upplýsingahring? Staða íslenskunnar í þessu öllu Íslenskt mál, sögu og menning er nú notað í þjálfunerlinda erlendra tækni. Engin lög krefja erlend fyrirtæki um endurgjald. Öll ábyrgðin hvílir á íslenskum stofnunum – sem hafa lítið fjármagn en mikið hlutverk. Þurfum við ekki að spyrja: Er íslenskan innviður eða eingöngu hráefni? Ef gervigreind afritar röddina þína, metur frammistöðu þína, fylgir þér í vinnunni og svarar fyrir þig – hvað gerirðu þá? Við þurfum að hækka miðjuna. Ekki með meiri tækni – heldur með meiri túlkunarfærni: Siðferðislega áherslu Þekkingu á mörkum og skilyrðum notkunar Færni til að "lesa gervigreind" eins og við lesum texta eða fólk Lokaspurningar til samfélagsins Hver ræður því hvernig þessi tækni mótast á íslensku? Hver fær rödd í hraðvaxandi heimi stýrðs stafræns veruleika? Getum við endurmetið stefnuna áður en gervigreind verður sjálfskilgreindur ráðgjafi — án lýðræðislegrar aðkomu? Aðgerðalisti Krefjast gegnsæis í gagnasöfnun og þjálfun gervigreindar Fjárfesta í íslenskri tækni og málgervigreind Setja skýra stefnu um hvernig gervigreind er nýtt í menntun, heilbrigðisþjónustu og vinnumarkaði Tryggja að allir – óháð aldri, tungumálafærni eða tæknikunnáttu – hafi sæmilegan aðgang að þjálfun og úrræðum Niðurlag Þessi grein er skrifuð með aðstoð gervigreindar – ekki af gervigreind. Á því er mikill munur: Það felst í ábyrgð, mati og mannlegri dómgreind. Greinin byggir á staðfestum heimildum, fjölliðaðri greiningu og gagnrýninni hugsun undir mannlegri stjórn. Höfundur er gervigreindarfræðingur.
Skoðun Virðing og framkoma í rökræðum um málefni minnihlutahópa Esjar Smári Blær Gunnarsson skrifar
Skoðun Ábyrg umfjöllun um sjálfsvíg – erum við öll ritstjórar? Guðrún Jóna Guðlaugsdóttir,Tómas Kristjánsson skrifar
Skoðun Sanna er rödd félagshyggju, réttlætis og jöfnuðar! Laufey Líndal Ólafsdóttir,Sara Stef. Hildardóttir skrifar