Ekki fengið neitt bréf um að hætta að ögra

Mánasteinn, nýjasta skáldsaga Sjóns, kemur út á þriðjudaginn. Sagan lýsir bæjarlífinu í Reykjavík árið 1918 þegar Kötlugos og spænska veikin umturna lífi bæjarbúa. Söguhetjan er sextán ára drengur, Máni Steinn, sem lifir á jaðri samfélagsins af ýmsum ástæ

Sjón situr við glugga á Hótel Borg og horfir fjarrænn út á Austurvöllinn. Kannski sér hann fyrir sér miðbæ Reykjavíkur árið 1918 sem hann endurskapar svo frábærlega í Mánasteini. Þar lítur út fyrir að Reykjavík hafi verið hin mesta heimsborg á þeim tíma. Var það svo?



„Hún var allavega nógu mikil heimsborg til þess að hér væru rekin tvö bíó og á þessu harðindaári voru fluttar inn níutíu kvikmyndir, þannig að það var frumsýnd ný kvikmynd þriðja hvern dag í Reykjavík árið 1918. Það var gluggi út í hinn stóra heim þótt bærinn væri auðvitað pínulítill og ekki nema fimmtán þúsund íbúar.“



Alinn upp af Bowie



Aðalpersónan, Máni Steinn, er sextán ára samkynhneigður drengur. Hvernig kviknaði hugmynd að þessari sögupersónu? „Í þessari bók kemur saman ýmislegt sem ég er búinn að velta fyrir mér í að minnsta kosti tuttugu ár. Eitt af því sem ég hef verið vakandi fyrir alveg frá því að ég var unglingur er staða samkynhneigðra. Það er dálítið skrítið hvað það er sem mótar mann en ég er af kynslóðinni sem meðal annars var alin upp menningarlega af David Bowie. Hann stillti upp ákveðnum spurningum fyrir unglinga bara með framkomu sinni og útliti. Það víkkaði sjóndeildarhring manns og maður áttaði sig á því að litrófið í kynhneigð er miklu stærra og merkilegra en maður var alinn upp við. Á þessum tíma var líka mikið af því sem ég var að lesa erlendar jaðarbókmenntir og hluti af þeirri senu voru bókmenntir eftir samkynhneigða höfunda, eins og William Burroughs og Jean Genet. Meðfram Bowie og nýbylgjunni og súrrealismanum las maður þessa höfunda sem voru auðvitað ögrandi og stilltu manni upp andspænis þessum heimi sem maður vissi varla að væri til. Þannig fékk ég áhuga á sögu samkynhneigðra, hef kynnt mér hana og finnst skipta máli að virða hana og koma henni til skila.“



En hvað um Mána Stein? „Hann er bara ungur drengur sem er mjög sáttur við sjálfan sig. Hann lifir auðvitað í rökkurheimi þar sem hann er að selja sig og eiga leynistundir með karlmönnum, en fyrst og fremst er hann bara sáttur við sig sem kannski kemur til af því að hann er í utangarðsstöðu alveg frá því að hann er barn og samkynhneigðin eykur ekkert á þá upplifun.“



Og hann er alveg hugarfóstur þitt? „Þannig séð er hann það en þræðir í sögu hans byggja á raunverulegum sögum af mönnum sem voru uppi snemma á síðustu öld. Ég færi þær auðvitað í stílinn en þeir sem þekkja sögu samkynhneigðra sjá þarna kannski einhverja þræði sem þeir kannast við. Fyrir mér var það þó ekki aðalmálið heldur að skoða persónu sem samkynhneigðin hefur ýtt út á jaðarinn og hvernig sú persóna bregst við þegar samfélagið síðan hrynur og molnar og verður fyrir því mikla áfalli sem spænska veikin er. Það er fyrst þegar plágan skellur á sem hann upplifir samhljóm við ytri veruleikann og það fannst mér spennandi að skoða.“



Að eiga samtöl við sjálfan sig



Flestar bækurnar þínar fjalla um eitthvað sem gerðist fyrr á öldum. Hver er skýringin á því? „Ég hef mjög gaman af því að takast á við hugmyndir og fyrri tímar finnst mér gefa mér tækifæri til að skoða hvaðan við komum. Á þann hátt finnst mér allar þessar bækur sem gerast á fyrri tímum vera um okkur eins og við erum í dag. Við getum speglað okkur í fortíðinni og átt samtal við okkur sjálf í gegnum sögu liðinnar tíðar og persónur sem lifðu þá. Ég er líka mikill grúskari og hef ódrepandi áhuga á fyrri tíð og mjög gaman af að takast á við bæði hugmyndir og tungumál liðins tíma.“



Sögupersónur þínar eru oftast menn sem eru á einhvern hátt á jaðri samfélagsins, samsamarðu þig þeim? „Það er eitt af elstu brögðum frásagnarlistarinnar að skoða samfélagið í gegnum viðbrögð þess við manneskjum sem á einhvern hátt setja spurningarmerki við gildandi veruleika og sýn á samfélagið. Auðvitað er þetta fólk allt saman einhvers konar myndir af manni sjálfum, ég held að það sé mjög algengt að höfundar eigi samtöl við sjálfa sig í gegnum persónur sínar. Ég er sjálfur dálítið gjarn á að vera með ákveðna sérvisku og fá alls kyns dellur og yfirleitt er allt þetta fólk sem ég skrifa um með einhverjar dellur og hefur komið sér upp heimasmíðaðri heimspeki og heimsmynd.“



Hvernig lendir uppreisnargjarn súrrealisti sem gefur frat í allt sem á undan er komið í bókmenntunum í því að fara að grúska í aldagömlum fræðum? „Um leið og hinn ungi súrrealisti vill sprengja upp ríkjandi veruleika leitast hann líka við að endurskilgreina hvað er einhvers virði í sögunni og skapa sitt eigið ættartré í sögu þjóðar og menningar. Ég heyrði um daginn fyrir tilviljun gamalt viðtal við mig á RÚV, tekið þegar ég var átján ára, og þar segi ég fullum fetum að ein af ástæðunum fyrir því að ég sé heillaður af súrrealisma sé tengsl hans og þjóðsagna. Mér krossbrá þegar ég heyrði þetta því ég hélt að ég hefði ekki komist að þessum tengslum fyrr en miklu seinna og ekki farið að vinna með þau fyrr en í Skugga-Baldri.“



Enn að ögra kanónunni



Hér fer skáldið á flug og samtalið tekur hliðarstökk þar sem Sjón segir mér frá ást sinni á þjóðsögum og grísk/rómverskri goðafræði, ást sem kviknaði þegar hann var átta ára. Hann fullyrðir að þjóðsögur séu engar fantasíur heldur lýsingar á átökum fólks við raunverulegar óvættir í lífi sínu og klykkir út með því að benda mér á að meira að segja pönkið eigi sér rætur í þjóðararfinum, það sé þjóðlagamúsík borgarinnar. Tíminn flýgur og ég tek mér tak til að stýra viðtalinu aftur á „rétta braut“. Gríp fram í fyrir skáldinu þegar það útskýrir fyrir mér uppreisn súrrealismans gegn bókmenntakanónunni og bauna því á hann að nú sé svo komið að hann sjálfur sé orðinn hluti af þeirri kanónu. Getur hann þá haldið áfram að vera í uppreisn gegn henni?



„Já, já, ég get það alveg,“ segir hann og glottir. „Ég hef ekki fengið neitt bréf um það að ég eigi að hætta því, þannig að ég held maður haldi bara áfram að vera það sem maður er. Hluti af starfi manns sem höfundar er að takast á við viðfangsefni sem eru á einhvern hátt ögrandi og krefjast einhvers nýs af manni. Og í þessari sögu finnst mér ég vera að takast á við hluti sem ég átti eftir að takast á við. Ég hef til dæmis aldrei áður skrifað bók um sextán ára ungling og það var nýtt fyrir mér að fara þangað og reyna að muna hvernig það var, á hvaða orku maður gengur þegar maður er sextán ára og er að vakna og byrja að spyrja sig spurninga um hvort samfélagið sé nú akkúrat eins og það eigi að vera. Varðandi kanónuna get ég ekkert að því gert þótt einhverjar af bókunum mínum hafi gengið vel og njóti virðingar. Þykir auðvitað bara vænt um það en reyni á sama tíma að endurtaka mig ekki, ögra sjálfum mér og finna nýjar leiðir til að skrifa um eitthvað sem varpar fram nýjum spurningum, ögrar og er í ákveðinni uppreisn.“



Talandi um ögrun, ég minnist þessi ekki að hafa lesið eins berorðar lýsingar á kynlífi tveggja karlmanna í íslenskri skáldsögu, er það hluti af ögruninni? „Alls ekki. Það var bara nauðsynlegt til að gera Mána Stein raunverulegan svo við áttuðum okkur á því hver hann væri og hvað hann væri að gera. Mér fannst bara alveg sjálfsagt að hafa það uppi á yfirborðinu eins og annað sem hann gerir. Það var ekki fyrr en ég var búinn að skrifa þetta sem ég áttaði mig á að þetta er ekkert algengt viðfangsefni í íslenskum bókmenntum og tími til kominn að þessi persóna stígi fram og sé til á allan þann hátt sem hún er til – í hugsunum sínum og líkamlegum gjörðum.“



Hið óþjóðlega afl



Spurður hvort bókin sé andóf gegn því bakslagi sem komið er í umræðuna um samkynhneigð segir Sjón svo ekki vera, sé hún andóf gegn einhverju sé það miklu frekar þeirri þjóðrembu og einangrunarstefnu sem farin sé að breiðast út. „Það er engin tilviljun að ég vel mér þennan tímaramma í bókinni, þessar vikur frá því Katla byrjar að gjósa 12. október 1918 og fram yfir fullveldishátíðina við stjórnarráðið þann 1. desember. Ég vel þennan tíma markvisst vegna þess að þarna fæðist það Ísland sem við búum í í dag. Verður fullvalda ríki í ríkjasambandi við Danmörku og við tökum fyrstu skrefin í átt að lýðveldinu. Þannig að drengurinn er líka að hreyfa sig inni í því umhverfi og er í rauninni hið óþjóðlega afl, enda fer hann yfir öll mörk 1. desember 1918 og á ekki afturkvæmt inn í samfélagið. Þú talaðir um áðan hvað ég lýsti Reykjavík sem mikilli heimsborg árið 1918 og að vissu leyti var hún það, mikill fjöldi skemmtiferðaskipa kom hér við, hér bjuggu nokkrir umboðsmenn erlendra skipafélaga, kvikmyndahúsin hef ég talað um en hér voru líka mýmörg kaffihús og gildaskálar og yfirbragð þessa litla bæjar ótrúlega „cosmopolitan“. Með fullveldinu fór þjóðerniskenndin að vaxa og um leið andúðin á öllu sem erlent var með þeim afleiðingum að þjóðinni var kippt aftur í tímann og þessi blær hvarf að mestu áratugum saman. Þú getur svo giskað á hvers vegna mér er það hugleikið akkúrat núna.“