„Græðgi er botnlaus pittur sem örmagnar einstaklinginn í þrotlausu kapphlaupi við að fullnægja þörf án þess nokkurntíman að ná árangri“ - Erich Fromm.
Þegar frönsku nýlenduherrarnir réðu yfir Hanoi í Vietnam á nítjándu öld var rottuplága allsráðandi. Í viðleitni sinni til að stemma stigu við plágunni voru samþykkt lög um að yfirvöld greiddu þóknun fyrir hverja dauða rottu sem almenningur skilaði inn. Lögin höfðu mikil áhrif á rottuveiðara sem skiluðu inn heilu vagnhlössunum en plágan stigmagnaðist hinsvegar eftir því sem á leið. Er betur var að gáð komust yfirvöld að raun um að skipulagt rottueldi átti sér nú stað, nokkuð sem ekki þekktist áður. Hin nýju lög gerðu hagnaðarvon rottuveiðaranna að arðsömum framleiðsluiðnaði sem yfirskyggði alla hugsun þeirra um almenna velferð samfélagsins í skiptum fyrir persónulegan skyndigróða.
Mannlegt eðli
Það er í eðli flestra að huga að persónulegum hagsmunum umfram hag fjöldans og kynda bónusar undir eðlislæga græðgi. Þannig hugar einstaklingurinn fyrst að bónusgreiðslu til sín og seinna eða alls ekki að heildarhagsmunum þeirra gæða eða verðmæta sem hann skilar fyrirtæki sínu, hvað þá samfélaginu í heild. Því ekki er endilega jákvæð samlegð með niðurstöðu fjármunamyndunar fyrirtækisins og einstaklingsins sem bónusinn fær eða samfélagsins í heild. Eðli ágóðans er jú megin málið, sem aðskilur græðgisvæðingu frá heilbrigðri framþróun drifna ágóðahvata.
Rannsóknarnefnd Alþingis
21. kafli Orsakir falls íslensku bankanna – ábyrgð, mistök og vanræksla
21.2.1.1 Vöxtur bankakerfisins og trúverðugleiki:
''Rannsóknarnefnd Alþingis telur að svo mikill og áhættusamur vöxtur samræmist ekki langtímahagsmunum traustra banka, en hins vegar hafi verið sterkir hvatar til vaxtar innan bankanna. Þeir hvatar hafi meðal annars falist í hvatakerfum bankanna og einnig í mikilli skuldsetningu stærstu eigenda. Rannsóknarnefndin telur að eftirlitsaðilum hafi mátt vera ljóst að slíkir hvatar væru til staðar og að ástæða væri til að hafa áhyggjur af hinum hraða vexti. Aftur á móti er ljóst að Fjármálaeftirlitið, sem var aðal eftirlitsaðili bankanna, óx ekki í samræmi við vöxt hinna eftirlitsskyldu aðila og réð af þeirri ástæðu illa við verkefni sín...“
Sérhygli
Um bónusa þarf að setja víðtækar reglur sem lúta því að saman fari hagsmunir einstaklingsins, fyrirtækisins og samfélagsins í heild. Að öðrum kosti bjóðum við heim endurtekningu á eftirlitslausum manngerðum harmleik sem á sér enga hliðstæðu í vestrænu hagkerfi á friðartímum sem raungerðist í ofurstækkun fjármálakerfisins undir stjórn manna sem greindu ekki mikilvægi samfélagshagsmuna frá sínum eigin og blinduðust af sérhygli á kostnað samfélagsins.
Hið helga vé
Maðurinn sem tegund er í senn fullkomin og meingölluð.
Framþróun mannsins krefst sífelldrarar endurskoðunar til að útmá eigin eðlisgalla, sem inn á milli, blinda hinn helga tilgang lífsins, kærleiksvitundina. Samviskan, hið helga vé mannsins, er einskonar jafnvægisvog eða innri tilfinning sem talar til okkar og hjálpar okkur að greina rétt frá röngu. Sé eðlisbrestur græðginnar fóðraður með samhengislausri hagnaðarvon sýna rannsóknir svo ekki er um villst að dómgreind og þar með kærleiksvitund lætur undan.
Taugavísindi
Bob Diamond framkvæmdastjóri Barclays UK., hélt athygliverðan fyrirlestur hjá BBC þann 11. ágúst 2011 um mikilvægi menningar í bankastarfsemi, hann sagði: Áhrifamesta próf sem bankamaður undirgengst lýtur að gjörðum hans þegar enginn fylgist með. En rannsókn í hugrænum taugavísindum við Tilburg University unnin af Dr Lammers, Joris; Stapel, Diederik A. Birt í Journal of Personality and Social Psychology, Vol 97(2), Aug 2009, 279-289, sýndi að þess meiri völd sem einstaklingar öðluðust, þess meira fannst þeim þeir geta farið á svig við lög og reglur þegar enginn fylgdist með. Rannsóknin sýndi einnig að aukin völd hins almenna einstaklings jók hræsni hans og truflaði dómgreind á þann veg að honum fannst lægri settir í þjóðfélagsstiganum ættu að lúta strangari skilmálum reglna sem að sama skapi ættu ekki við hann sjálfan. Jafnvel örlítil aukning á sýndar valdi í rannsókn þessari jók í senn siðleysi og hræsni þeirra sem tilraunin var gerð á.
Master of the universe
Yfirmenn fjármálastofnana hafa mikil samfélagsvöld í skjóli fjármagns almennings. Völd þeirra geta verið töluvert meiri en kjörinna stjórnmálamanna. Að veita valdamiklu fólki aðhald er í senn samfélagslega mikilvægt og mikilvægt þeirra eigin geðheilbrigði. Aðhald yfirmanna í gegnum hluthafafundi er ógegnsætt og takmarkað svo lengi sem þeir skila jákvæðum rekstrarniðurstöðum hluthafa í hag. Þannig tryggja yfirmenn sér völd óháð samfélaglegri ábyrgð innan bankans hvort sem hagnaður reksturs stangast á við hagsmuni samfélagsins sem reksturinn byggir á eður ei. En samkvæmt rannsóknum Tilburg University leiðir aukið vald til aukinnar framleiðslu testosterons sem eykur boðberaefnið dopamine í verðlauna-hluta heilans. Þannig brenglar aukið aðhaldslaust vald hugsun einstaklingsins, sem hluti af samfélagsheild, og vekur honum falska sjálfsvitund sem æðri öðrum og þ.m.t reglum samfélagsins.
Einræðis-eða ''master of the universe'' heilkennið er skýrasta dæmið um framangreinda brenglun þar sem einstaklingar með aukin völd, beita þeim í eigin þágu og einangra sig að sama skapi frá allri gagnrýni sem hugsanlega skyggir á eða skerðir völdin. Grafalvarlega afleiðingu slíkrar þróunar skilur Ísl almenningur vel. Fólk sem hefur mátt þola afkomumissi, stökkbreytingu lána, heimilismissi eða hröklast burt frá sinni eigin fósturjörð í örvæntinarfullri leit að betra lífi annarsstaðar.
Sagan verður ekki endursamin á tímum alnetsins sem allt geymir og engu gleymir. En einmitt vegna tækninnar, hefur aldrei verið jafn auðvelt að stela en að sama skapi erfitt að fela. Íslenski hildarleikurinn gat átt sér stað í skjóli skorts á reglum og aðhaldi lítils hóps valdamikilla einstaklinga í fjármálakerfinu. Nokkuð sem ekki má endurtaka sig.
Rottueldi og fjármálaafurðir
Það þykir e.t.v klisjukennt að skilgreina græðgis-hegðun bankamanna sem eru jú breyskt fólk eins og við hin. En sækist fólk til valda innan fjármálageirans, sannar reynsla og rannsóknir, að valdinu þarf að fylgja verulegt aðhald samfélagsins ef ekki á að fara illa. Völd og peningar brengla boðefnaskipti í verðlaunakerfi heilans sem getur haft afdrifarík áhrif á dómgreind og siðferði einstaklingsins til hins verra. Sé gróðarhyggjan ofvirkjuð með listaukandi sérhagsmunatengdum bónusum sem erfitt er að standast, hafa rannsóknir og sagan leitt í ljós að hegðun einstaklingsins verður í littlu frábrugðin hegðun fíkniefnaneytandans eða fjárhættuspilarans sem aldrei fær nóg og engu eirir fyrr en allt þrýtur.
Rottuveiðarar 19. aldar í Hanoi og Ísl bankamenn eiga enga fagþekkingarlega samleið, en glíma þó við sam-mannlega afneitun eigin eðlisbrests,- græðgina.
Áskorun
Stjórnmálamenn og eftirlitsaðilar, stíft regluverk um fjármálakerfi og bónusa er áskorun ykkar í dag. Ef þið veltið fyrir ykkur sögulegum orsökum, vil ég benda á að þurrka rykið af athygliverðri handbók í átta bindum sem nefnist Rannsóknarskýrsla Alþingis.
