Verndun og eyðilegging þjóðsagnastaða Jón Jónsson skrifar 20. nóvember 2023 10:30 Í lögum um minjavernd nr. 80/2012 er fjallað um mannvirki og landslag sem er friðað. Í yfirliti um staði sem njóta slíkrar verndar eru nefndir „þingstaðir, meintir hörgar, hof og vé, brunnar, uppsprettur, álagablettir og aðrir staðir og kennileiti sem tengjast siðum, venjum, þjóðtrú eða þjóðsagnahefð.“ Staðir tengdir þjóðsagnahefð og þjóðtrú hafa augljósa sérstöðu, því þarna er um huglægan menningararf að ræða. Langflestir sögustaðir eru einfaldlega staðsettir í landslaginu, einmitt án þess að það sjáist á þeim nokkur ummerki sem staðfesta þjóðsöguna. Til að fornleifar séu friðaðar þurfa þær samkvæmt lögunum að vera 100 ára eða eldri. Það virðist ljóst að þetta á líka við um þjóðsagnastaði, munnmæli um þá þurfa að hafa verið skrásett fyrir meira en 100 árum til að þeir séu friðaðir. Það er þó ekki sjálfgefið að svo sé, enda eðli munnmæla að þau ganga frá manni til manns og bara örlítið brot af þjóðsagnaarfinum birtist í þjóðsagnasöfnum sem prentuð voru fyrir meira en öld. Topphóll eyðilagður Á þessu ári var Topphóll á jörðinni Dilksnesi, í nágrenni Hafnar í Hornafirði, sprengdur upp. Þetta var gert í þágu vegagerðar, efnistöku og umferðaröryggis. Í undirbúningsferlinu fyrir vegagerðina komu fram ábendingar um að heimildir væru um að hóllinn væri álfakirkja. Í örnefnaskrá fyrir Dilksnes frá árinu 1973 eftir Jón Björnsson segir um Topphól: „Hann er stuðlabergshóll og að ætlun manna álfakirkja.“ Fleiri vitnuðu um munnmæli og sagnir í sömu átt. Það kom einnig í ljós að mörgum heimamönnum þótti vænt um þetta kennileiti og fleirum fannst ástæðulaust að eyðileggja þessa fallegu náttúrusmíð. Fréttir birtust í fjölmiðlum og umræða varð á samfélagsmiðlum. Bæjarstjórnin lýsti yfir að hún harmaði að gildi Topphóls sem minjastaðar hefði ekki komið fram í fornleifaskráningu og vegna munnmælanna var gerð leit að eldri prentuðum þjóðsögnum en því sem birtist í örnefnaskránni. Þær fundust ekki, þótt fleiri vitnuðu um eldra fólk sem hafði þekkt og miðlað þessum munnmælum. Niðurstaðan varð sú að hóllinn var sprengdur upp og heyrir nú sögunni til. Hvað getum við lært? Getum við lært eitthvað af þessu dæmi um Topphól? Er með einhverjum hætti hægt að bæta regluverkið og stjórnsýsluna? Í nýrri skýrslu um Minjavernd sem unnin var fyrir Umhverfis- og auðlindaráðuneytið kemur fram að ný lög um minjavernd séu í undirbúningi. Í slíku ferli gefast stofnunum, fræðifólki og almenningi tækifæri til að koma fram með ábendingar. Af grein sem birtist á vef Minjastofnunar sem gaf álit um hólinn má ráða, að ef til hefði verið 100 ára gömul pappírsútgáfa munnmælanna um að Topphóll væri talinn álfakirkja, þá hefði það dugað til að vernda hólinn. Minjastofnun bendir einnig á í lokaorðum greinarinnar að best hefði verið að vernda Topphól með svokallaðri hverfisvernd í aðalskipulagi. Kannski þarf að gera átak í slíkri verndun um land allt og koma álagablettum, álfakirkjum og dvergasteinum þannig í skjól. Ef við viljum vernda þá. Og það er alveg hægt að gera þetta. Í Grundarfirði er t.d. nýlegt skipulag þar sem gert er ráð fyrir huldufólksbyggð inni í bænum. Átak í grunnskráningu fornminja Ein lausnin hlýtur að vera átak í skráningu. Það er beinlínis skammarlegt að ekki skuli vera búið að ljúka grunnskráningu fornminja um land allt. Landmikil en fámenn sveitarfélög hafa mörg ekki lokið þeirri vinnu, þó að í minjalögum segi: „Skráning fornleifa, húsa og mannvirkja skal fara fram áður en gengið er frá aðalskipulagi eða deiliskipulagi.“ Úr þessu verður að bæta og til þess þarf átaksverkefni. Fornleifaskráning um land allt er algjört lykilatriði og það þarf jafnframt að vera opin leið fyrir almenning til að koma ábendingum um viðbætur á framfæri við eldri skráningar, að virkja almenning til þátttöku. Um leið þarf að nálgast fornleifaskráninguna með þverfaglegri hætti en gert hefur verið, þarna þarf sérfræðikunnáttu bæði þjóðfræðinga og fornleifafræðinga. Lykilhugtakið virðing Fyrir aldarfjórðung kom út merkileg fræðigrein eftir Valdimar Tr. Hafstein nú prófessor í þjóðfræði við Háskóla Íslands sem bar yfirskriftina Respect fyrir steinum: Álfatrú og náttúrusýn. Þar er fjallað um samspil náttúruverndar og álfatrúar og Valdimar segir að virki hlutinn af trú á tilvist huldufólks á þeim tímum sé virðing fyrir huldubyggðum í klettum og steinum. Ný könnun sem Terry Gunnell prófessor emeritus í þjóðfræði gerði í sumar staðfestir svo enn á ný að meirihluti fólks er ekki tilbúið að afneita tilvist huldra vætta. Yfir helmingur þátttakenda telur tilvist huldufólks mögulega, líklega eða örugga. Síðasta áratug höfum við Dagrún Ósk Jónsdóttir, doktor í þjóðfræði, safnað og rannsakað sögur af álagablettum á Ströndum og rætt um þær við allskonar fólk, m.a. landeigendur og bændur sem sýndu okkur álagastaði í sinni landareign. Í þeirri rannsókn kom vel í ljós hversu marglaga og flókin þessi hugmynd um virðingu er og hversu mikið lykilhugtak er hér á ferðinni. Þarna er nefnilega ekki bara um að ræða virðingu og trú á tilvist huldra vætta, sú hugmynd þarf ekkert endilega að vera fyrir hendi til að fólk beri virðingu fyrir þjóðsagnastöðum og þyki vænt um þá. Stundum snýr virðingin einfaldlega að sögustöðum, gömlum sögnum og þjóðsögum. Stundum tengist hún líka væntumþykju til náttúrunnar og er samtvinnuð náttúruverndarhugmyndum. Loks sögðu sumir viðmælendur okkar að það væri sjálfsagt að bera virðingu fyrir hugmyndum þeirra sem tryðu á tilvist huldufólksins og segðust sjá slíkar verur, þótt það væri sjálft efins um tilvist þeirra og hefði aldrei séð neitt slíkt. Vöndum til verka Mikilvægast til að bæta stöðu mála er að vinna að skráningarátaki, til að hægt sé að tryggja að fagleg vinnubrögð við undirbúning framkvæmda byggi á þekkingu og yfirsýn. Þetta á við um grunnskráningu fornminja í landslaginu, en líka þarf nýtt átak við skráningu munnmæla í samtímanum og frekari kortlagningu á þeim þjóðsagnaarfi sem þegar er aðgengilegur í bókum, handritum og gagnasöfnum. Höfundur er þjóðfræðingur og starfar hjá Rannsóknasetri Háskóla Íslands á Ströndum – Þjóðfræðistofu. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Fornminjar Stjórnsýsla Mest lesið Í skjóli hvíta bjargvættarins Yousef Ingi Tamimi Skoðun Þegar fólkið okkar langar að deyja Sigurborg Sveinsdóttir,Svava Arnardóttir Skoðun Vörusvik Rafmenntar í nafni Kvikmyndaskóla Íslands og afleiðingar þeirra Böðvar Bjarki Pétursson,Friðrik Þór Friðriksson Skoðun 7 símtöl í röð - en ekkert fer í gegn Gró Einarsdóttir Skoðun Ríkisstjórn lobbýistanna Jón Ferdínand Estherarson Skoðun Áttaviti í öldrunarþjónustu Gunnlaugur Már Briem Skoðun Í senn minning og ákvörðun um framtíð Elliði Vignisson Skoðun Reynslunni ríkari eftir fjárhagsleg áföll síðustu ára Njáll Trausti Friðbertsson Skoðun Why protest works Adam Daniel Fishwick Skoðun Hvert stefnir ráðherra? Aðalsteinn Árni Baldursson Skoðun Skoðun Skoðun Vörusvik Rafmenntar í nafni Kvikmyndaskóla Íslands og afleiðingar þeirra Böðvar Bjarki Pétursson,Friðrik Þór Friðriksson skrifar Skoðun Fleiri átök = verri útkoma í lestri? Birgir Hrafn Birgisson skrifar Skoðun Biðin sem (enn) veikir og tekur Guðlaugur Eyjólfsson skrifar Skoðun Stafrænt netöryggisbelti Hrannar Ásgrímsson skrifar Skoðun Hvert stefnir ráðherra? Aðalsteinn Árni Baldursson skrifar Skoðun Free tuition Colin Fisher skrifar Skoðun Þegar fólkið okkar langar að deyja Sigurborg Sveinsdóttir,Svava Arnardóttir skrifar Skoðun Why protest works Adam Daniel Fishwick skrifar Skoðun Í senn minning og ákvörðun um framtíð Elliði Vignisson skrifar Skoðun Reynslunni ríkari eftir fjárhagsleg áföll síðustu ára Njáll Trausti Friðbertsson skrifar Skoðun Ríkisstjórn lobbýistanna Jón Ferdínand Estherarson skrifar Skoðun 7 símtöl í röð - en ekkert fer í gegn Gró Einarsdóttir skrifar Skoðun Áttaviti í öldrunarþjónustu Gunnlaugur Már Briem skrifar Skoðun Í skjóli hvíta bjargvættarins Yousef Ingi Tamimi skrifar Skoðun Að gjamma á stóra grábjörninn getur haft afleiðingar! Davíð Bergmann skrifar Skoðun Lokun Leo Seafood - Afleiðing tvöföldunar veiðigjalda Sigurgeir B. Kristgeirsson skrifar Skoðun Við getum öll stutt við lesskilning barna - Gleðilegan dag læsis Auður Soffía Björgvinsdóttir skrifar Skoðun Allir geta hjálpað einhverjum Árni Sigurðsson skrifar Skoðun Við erum ekki valdalausar. Við erum óbrjótandi Noorina Khalikyar skrifar Skoðun Vægið eftir sem áður dropi í hafið Hjörtur J Guðmundsson skrifar Skoðun Getur þjóð orðið of rík? – Ádeila frá Noregi sem getur átt við um Ísland Júlíus Valsson skrifar Skoðun Fólk í sárum veldur tárum Árni Sigurðsson skrifar Skoðun Sveitarstjórn Grímsnes- og Grafningshrepps reynir að skrá fólk út úr samfélaginu Guðrún M. Njálsdóttir,Ragna Ívarsdóttir,Þröstur Sverrisson skrifar Skoðun Akademískt frelsi og grátur í draumum Viðar Hreinsson skrifar Skoðun Skóli án aðgreiningar - tékklisti fyrir stjórnvöld til að gera betur Unnur Helga Óttarsdóttir,Anna Lára Steindal skrifar Skoðun Fjöldi kynja – treystir þú þér í samtalið með velferð barna að leiðarljósi? Böðvar Ingi Guðbjartsson skrifar Skoðun Ókeypis minnisblað fyrir Alþingi: Jafnrétti er ekki skoðun- en umræðan er það Sigríður Ásta Hauksdóttir skrifar Skoðun Segðu skilið við sektarkenndina Finnur Th. Eiríksson skrifar Skoðun Að útrýma menningu og þjóð Dagrún Ósk Jónsdóttir,Esther Ösp Valdimarsdóttir,Snædís Sunna Thorlacius skrifar Skoðun Lög um vinnu og virknimiðstöðvar Atli Már Haraldsson skrifar Sjá meira
Í lögum um minjavernd nr. 80/2012 er fjallað um mannvirki og landslag sem er friðað. Í yfirliti um staði sem njóta slíkrar verndar eru nefndir „þingstaðir, meintir hörgar, hof og vé, brunnar, uppsprettur, álagablettir og aðrir staðir og kennileiti sem tengjast siðum, venjum, þjóðtrú eða þjóðsagnahefð.“ Staðir tengdir þjóðsagnahefð og þjóðtrú hafa augljósa sérstöðu, því þarna er um huglægan menningararf að ræða. Langflestir sögustaðir eru einfaldlega staðsettir í landslaginu, einmitt án þess að það sjáist á þeim nokkur ummerki sem staðfesta þjóðsöguna. Til að fornleifar séu friðaðar þurfa þær samkvæmt lögunum að vera 100 ára eða eldri. Það virðist ljóst að þetta á líka við um þjóðsagnastaði, munnmæli um þá þurfa að hafa verið skrásett fyrir meira en 100 árum til að þeir séu friðaðir. Það er þó ekki sjálfgefið að svo sé, enda eðli munnmæla að þau ganga frá manni til manns og bara örlítið brot af þjóðsagnaarfinum birtist í þjóðsagnasöfnum sem prentuð voru fyrir meira en öld. Topphóll eyðilagður Á þessu ári var Topphóll á jörðinni Dilksnesi, í nágrenni Hafnar í Hornafirði, sprengdur upp. Þetta var gert í þágu vegagerðar, efnistöku og umferðaröryggis. Í undirbúningsferlinu fyrir vegagerðina komu fram ábendingar um að heimildir væru um að hóllinn væri álfakirkja. Í örnefnaskrá fyrir Dilksnes frá árinu 1973 eftir Jón Björnsson segir um Topphól: „Hann er stuðlabergshóll og að ætlun manna álfakirkja.“ Fleiri vitnuðu um munnmæli og sagnir í sömu átt. Það kom einnig í ljós að mörgum heimamönnum þótti vænt um þetta kennileiti og fleirum fannst ástæðulaust að eyðileggja þessa fallegu náttúrusmíð. Fréttir birtust í fjölmiðlum og umræða varð á samfélagsmiðlum. Bæjarstjórnin lýsti yfir að hún harmaði að gildi Topphóls sem minjastaðar hefði ekki komið fram í fornleifaskráningu og vegna munnmælanna var gerð leit að eldri prentuðum þjóðsögnum en því sem birtist í örnefnaskránni. Þær fundust ekki, þótt fleiri vitnuðu um eldra fólk sem hafði þekkt og miðlað þessum munnmælum. Niðurstaðan varð sú að hóllinn var sprengdur upp og heyrir nú sögunni til. Hvað getum við lært? Getum við lært eitthvað af þessu dæmi um Topphól? Er með einhverjum hætti hægt að bæta regluverkið og stjórnsýsluna? Í nýrri skýrslu um Minjavernd sem unnin var fyrir Umhverfis- og auðlindaráðuneytið kemur fram að ný lög um minjavernd séu í undirbúningi. Í slíku ferli gefast stofnunum, fræðifólki og almenningi tækifæri til að koma fram með ábendingar. Af grein sem birtist á vef Minjastofnunar sem gaf álit um hólinn má ráða, að ef til hefði verið 100 ára gömul pappírsútgáfa munnmælanna um að Topphóll væri talinn álfakirkja, þá hefði það dugað til að vernda hólinn. Minjastofnun bendir einnig á í lokaorðum greinarinnar að best hefði verið að vernda Topphól með svokallaðri hverfisvernd í aðalskipulagi. Kannski þarf að gera átak í slíkri verndun um land allt og koma álagablettum, álfakirkjum og dvergasteinum þannig í skjól. Ef við viljum vernda þá. Og það er alveg hægt að gera þetta. Í Grundarfirði er t.d. nýlegt skipulag þar sem gert er ráð fyrir huldufólksbyggð inni í bænum. Átak í grunnskráningu fornminja Ein lausnin hlýtur að vera átak í skráningu. Það er beinlínis skammarlegt að ekki skuli vera búið að ljúka grunnskráningu fornminja um land allt. Landmikil en fámenn sveitarfélög hafa mörg ekki lokið þeirri vinnu, þó að í minjalögum segi: „Skráning fornleifa, húsa og mannvirkja skal fara fram áður en gengið er frá aðalskipulagi eða deiliskipulagi.“ Úr þessu verður að bæta og til þess þarf átaksverkefni. Fornleifaskráning um land allt er algjört lykilatriði og það þarf jafnframt að vera opin leið fyrir almenning til að koma ábendingum um viðbætur á framfæri við eldri skráningar, að virkja almenning til þátttöku. Um leið þarf að nálgast fornleifaskráninguna með þverfaglegri hætti en gert hefur verið, þarna þarf sérfræðikunnáttu bæði þjóðfræðinga og fornleifafræðinga. Lykilhugtakið virðing Fyrir aldarfjórðung kom út merkileg fræðigrein eftir Valdimar Tr. Hafstein nú prófessor í þjóðfræði við Háskóla Íslands sem bar yfirskriftina Respect fyrir steinum: Álfatrú og náttúrusýn. Þar er fjallað um samspil náttúruverndar og álfatrúar og Valdimar segir að virki hlutinn af trú á tilvist huldufólks á þeim tímum sé virðing fyrir huldubyggðum í klettum og steinum. Ný könnun sem Terry Gunnell prófessor emeritus í þjóðfræði gerði í sumar staðfestir svo enn á ný að meirihluti fólks er ekki tilbúið að afneita tilvist huldra vætta. Yfir helmingur þátttakenda telur tilvist huldufólks mögulega, líklega eða örugga. Síðasta áratug höfum við Dagrún Ósk Jónsdóttir, doktor í þjóðfræði, safnað og rannsakað sögur af álagablettum á Ströndum og rætt um þær við allskonar fólk, m.a. landeigendur og bændur sem sýndu okkur álagastaði í sinni landareign. Í þeirri rannsókn kom vel í ljós hversu marglaga og flókin þessi hugmynd um virðingu er og hversu mikið lykilhugtak er hér á ferðinni. Þarna er nefnilega ekki bara um að ræða virðingu og trú á tilvist huldra vætta, sú hugmynd þarf ekkert endilega að vera fyrir hendi til að fólk beri virðingu fyrir þjóðsagnastöðum og þyki vænt um þá. Stundum snýr virðingin einfaldlega að sögustöðum, gömlum sögnum og þjóðsögum. Stundum tengist hún líka væntumþykju til náttúrunnar og er samtvinnuð náttúruverndarhugmyndum. Loks sögðu sumir viðmælendur okkar að það væri sjálfsagt að bera virðingu fyrir hugmyndum þeirra sem tryðu á tilvist huldufólksins og segðust sjá slíkar verur, þótt það væri sjálft efins um tilvist þeirra og hefði aldrei séð neitt slíkt. Vöndum til verka Mikilvægast til að bæta stöðu mála er að vinna að skráningarátaki, til að hægt sé að tryggja að fagleg vinnubrögð við undirbúning framkvæmda byggi á þekkingu og yfirsýn. Þetta á við um grunnskráningu fornminja í landslaginu, en líka þarf nýtt átak við skráningu munnmæla í samtímanum og frekari kortlagningu á þeim þjóðsagnaarfi sem þegar er aðgengilegur í bókum, handritum og gagnasöfnum. Höfundur er þjóðfræðingur og starfar hjá Rannsóknasetri Háskóla Íslands á Ströndum – Þjóðfræðistofu.
Vörusvik Rafmenntar í nafni Kvikmyndaskóla Íslands og afleiðingar þeirra Böðvar Bjarki Pétursson,Friðrik Þór Friðriksson Skoðun
Skoðun Vörusvik Rafmenntar í nafni Kvikmyndaskóla Íslands og afleiðingar þeirra Böðvar Bjarki Pétursson,Friðrik Þór Friðriksson skrifar
Skoðun Við getum öll stutt við lesskilning barna - Gleðilegan dag læsis Auður Soffía Björgvinsdóttir skrifar
Skoðun Getur þjóð orðið of rík? – Ádeila frá Noregi sem getur átt við um Ísland Júlíus Valsson skrifar
Skoðun Sveitarstjórn Grímsnes- og Grafningshrepps reynir að skrá fólk út úr samfélaginu Guðrún M. Njálsdóttir,Ragna Ívarsdóttir,Þröstur Sverrisson skrifar
Skoðun Skóli án aðgreiningar - tékklisti fyrir stjórnvöld til að gera betur Unnur Helga Óttarsdóttir,Anna Lára Steindal skrifar
Skoðun Fjöldi kynja – treystir þú þér í samtalið með velferð barna að leiðarljósi? Böðvar Ingi Guðbjartsson skrifar
Skoðun Ókeypis minnisblað fyrir Alþingi: Jafnrétti er ekki skoðun- en umræðan er það Sigríður Ásta Hauksdóttir skrifar
Skoðun Að útrýma menningu og þjóð Dagrún Ósk Jónsdóttir,Esther Ösp Valdimarsdóttir,Snædís Sunna Thorlacius skrifar
Vörusvik Rafmenntar í nafni Kvikmyndaskóla Íslands og afleiðingar þeirra Böðvar Bjarki Pétursson,Friðrik Þór Friðriksson Skoðun