Þegar raunveruleikinn er forritaður Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar 14. febrúar 2025 17:03 Sérhver skák fylgir sínum reglum, sérhvert taflborð hefur sín takmörk, og sérhver leikmaður ræður sínum leik. En hvað gerist þegar leikmennirnir hætta að stýra ferðinni og verða sjálft taflborðið? Þegar ekki er lengur spilað við þig heldur spilað með þig? Leikurinn hefst áreynslulaust. Við skráum okkur á samfélagsmiðla, samþykkjum skilmála sem enginn les, sækjum öpp sem eiga að einfalda lífið. Þjónustan er „ókeypis“, en greiðslan kemur í öðru formi. Með hverri hreyfingu á taflborðinu færast persónuupplýsingar okkar dýpra inn í gagnavædda flóru sem enginn hefur fulla yfirsýn yfir. Gögnin – hegðun, venjur, langanir, efasemdir – verða verðmætasta auðlind samtímans. Fyrirtækin fórna peði en vinna taflmann. Þegar mynstrin verða sýnileg hefst miðtafl upplýsinganna. Stjórnendur leiksins færa sig nær miðjunni, lesa leikstílinn, kortleggja hreyfingarnar. Hvað vekur áhuga? Hvað kallar fram ótta? Hvað kallar fram tilhlökkun? Smám saman þrengist hreyfisviðið, valkostir afmarkast, og frelsið verður tálsýn. Skynjun okkar á sjálfstæðu vali dofnar, því hver ákvörðun hefur þegar verið reiknuð út. Fréttirnar sem birtast, auglýsingarnar sem fanga athyglina, umræðuefnin sem virðast óhjákvæmileg – allt er þetta sniðið að réttu mynstri. Taflið gengur áfram og taflmennirnir halda sig innan sinna reita, uns leikurinn færist inn í endataflið, þar sem markmiðið verður annað en að selja. Þá er ekki lengur reynt að spá fyrir um ákvarðanir heldur móta þær. Efnahagsleg gildi, stjórnmálaskoðanir, jafnvel siðferðileg viðmið taka á sig það form sem þeim var ætlað. Ótti og tortryggni eru vopn, traust og trú tæki. Þegar skynjun á raunveruleikanum er orðin forrituð, er leikurinn unninn. Stjórnvöld hafa reynt varnarleik. GDPR, persónuverndarlög, takmarkanir á gagnasöfnun. En þetta eru aðeins skref til varnar gegn andstæðingi sem sér nokkra leiki fram í tímann. Tryggður er rétturinn til að eyða gögnum – en aðeins þeim sem þú veist af. Áfram gengur taflið og teygir sig ekki lengur einungis inn í netvafrið heldur djúpt inn í grunnkerfi samfélagsins. Gervigreindardrifnar ráðningar útiloka fólk án þess að það viti af því, lánshæfismat er ákvarðað af reikniritum sem enginn skilur nema þau sjálf, tryggingafélög greina staðsetningarsögu og nethegðun til að reikna út áhættu, og stjórnmálaherferðir sníða skilaboð sín að veikleikum. Þeir sem skilja leikinn, stjórna honum. En skákir enda ekki alltaf í mát. Stundum birtist óvænt flétta sem enginn sá fyrir. Það er hægt að vinda ofan af leiknum, brjóta hann upp og neita að færa peðið sem ætlunin var að myndi hreyfast sjálfkrafa. En það gerist ekki með því að haka í reiti í stillingum – heldur með því að skilja mynstrin sem áttu aldrei að sjást og rýna leikreglurnar til að endurskrifa þær. Tæknin þarf að þjóna manneskjunni, ekki markaðnum. Það er kominn tími á öryggi sem sjálfgefið ástand, þar sem varnir gegn eftirliti, árásum og misnotkun eru innbyggðar í grunnkerfi tækniheimsins – ekki valmöguleiki sem notendur þurfa að virkja eða greiða fyrir. Við þurfum dulkóðuð samskipti sem ekki er hægt að rekja, vafra sem tryggja nafnleynd, leitarvélar sem safna ekki gögnum. Gagnagredda verður að víkja fyrir sjálfgefnu öryggi. Gögn eiga að vera í höndum þeirra sem þau varða, tryggð með dulritun og dreifstýrðum lausnum, frekar en geymd á miðlægum netþjónum stórfyrirtækja sem nýta þau í eigin þágu. Dreifstýrðar lausnir, eins og blokkkeðjur, geta veitt einstaklingum raunverulega stjórn á eigin upplýsingum, myndað sjálfbær samfélög þar sem enginn einn getur breytt leikreglunum eftir hentugleika. Við þurfum gagnsæi í stað svartra kassa og reiknirit sem skýrt er hvernig virka – fremur en dulda dómara sem hafa ómæld áhrif á líf fólks. Fyrst og fremst þurfum við meðvitund. Ekki aðeins vitneskju um hvernig kerfið virkar, heldur hugrekki til að segja nei. Til að velja þjónustur sem virða friðhelgi, til að krefjast gagnsæis, til að neita að taka þátt í leik sem var aldrei spilaður með okkur heldur á okkur. Tíminn er skammur, skákin heldur áfram og taflmennirnir færast nær lokatakmarkinu. Ætlum við að spila – eða ætlum við að fleygja borðinu? Höfundur er lögfræðingur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Tækni Mest lesið Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir Skoðun Daði Pálmar Ragnarsson Bakþankar Enginn stjórnmálaflokkur mun niðurgreiða sálfræðiþjónustu og útrýma biðlistum Þórarinn Hjartarson Skoðun Konur á örorku Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir Skoðun Við fylgjum þér frá getnaði til grafar Benedikt S. Benediktsson Skoðun Ef þið bara hefðuð séð heiminn út frá mínum augum: Börn & ADHD Stefán Þorri Helgason Skoðun Ekki sama hvaðan gott kemur Magnea Gná Jóhannsdóttir Skoðun Börn í meðferð eiga rétt á fagfólki orð duga ekki lengur! Steindór Þórarinsson Skoðun Þjóðarmorð, fálmandi mjálm eða aðgerðir? Viðar Hreinsson Skoðun 112. liðurinn í aðgerðaáætlun í menntamálum? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson Skoðun Skoðun Skoðun Við fylgjum þér frá getnaði til grafar Benedikt S. Benediktsson skrifar Skoðun Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir skrifar Skoðun Ef þið bara hefðuð séð heiminn út frá mínum augum: Börn & ADHD Stefán Þorri Helgason skrifar Skoðun 112. liðurinn í aðgerðaáætlun í menntamálum? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson skrifar Skoðun Konur á örorku Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun Drambið okkar Júlíus Valsson skrifar Skoðun Við vitum Guðrún Jónsdóttir skrifar Skoðun Ekki sama hvaðan gott kemur Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Börn í meðferð eiga rétt á fagfólki orð duga ekki lengur! Steindór Þórarinsson skrifar Skoðun Greindarskerðing eða ofurgáfur með gervigreind Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Að hafa hemil á nýjum ófjármögnuðum útgjöldum er lykillinn að sjálfbærum rekstri sveitarfélaga Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun Homo sapiens að öðrum toga: Af hverju ætti ég eiginlega að mæta á PIFF-kvikmyndhátíðina? Ólafur Guðsteinn Kristjánsson skrifar Skoðun Stöndum saman gegn fjölþáttaógnum Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Hagræðing á kostnað fjölbreytni og gæðamenntunar Ida Marguerite Semey skrifar Skoðun Umbúðir en ekkert innihald í Hafnarfirði Einar Geir Þorsteinsson skrifar Skoðun Við viljum tala íslensku, en hvernig Ólafur Guðsteinn Kristjánsson skrifar Skoðun Mansalsmál á Íslandi Kristján Þórður Snæbjarnarson skrifar Skoðun Hættur heimsins virða engin landamæri Tótla I. Sæmundsdóttir skrifar Skoðun Tímamót í sjálfsvígsforvörnum Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Yfirgangur, yfirlæti og endastöð Strætó Axel Hall skrifar Skoðun Hugsum fíknivanda upp á nýtt - Ný nálgun í meðhöndlun fíknivanda og áhættuhegðunar Svala Jóhannesdóttir,Lilja Sif Þorsteinsdóttir skrifar Skoðun Háskólinn á Bifröst – Öflugur og sjálfstæður fjarnámsskóli Sólveig Hallsteinsdóttir skrifar Skoðun Það eru fleiri fiskar í sjónum og fleiri sjónarmið í hafstjórn Guðbjörg Ásta Ólafsdóttir skrifar Skoðun Skapandi menntun skilar raunverulegum árangri Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Sex ára sáttmáli Davíð Þorláksson skrifar Skoðun Af hverju kynjafræði? Og hvaða greinar hafa fengið svipaðar mótbárur í gegnum tíðina? Guðrún Elísa Friðbjargardóttir Sævarsdóttir skrifar Skoðun Stjórnendur sem mega ekki stjórna Stefán Vagn Stefánsson skrifar Skoðun Stokkhólmseinkenni sem við ættum að forðast Aðalsteinn Júlíus Magnússon skrifar Skoðun Eflum iðnlöggjöfina og stöðvum brotin Hilmar Harðarson skrifar Skoðun Pjattkratar taka til Þorsteinn Sæmundsson skrifar Sjá meira
Sérhver skák fylgir sínum reglum, sérhvert taflborð hefur sín takmörk, og sérhver leikmaður ræður sínum leik. En hvað gerist þegar leikmennirnir hætta að stýra ferðinni og verða sjálft taflborðið? Þegar ekki er lengur spilað við þig heldur spilað með þig? Leikurinn hefst áreynslulaust. Við skráum okkur á samfélagsmiðla, samþykkjum skilmála sem enginn les, sækjum öpp sem eiga að einfalda lífið. Þjónustan er „ókeypis“, en greiðslan kemur í öðru formi. Með hverri hreyfingu á taflborðinu færast persónuupplýsingar okkar dýpra inn í gagnavædda flóru sem enginn hefur fulla yfirsýn yfir. Gögnin – hegðun, venjur, langanir, efasemdir – verða verðmætasta auðlind samtímans. Fyrirtækin fórna peði en vinna taflmann. Þegar mynstrin verða sýnileg hefst miðtafl upplýsinganna. Stjórnendur leiksins færa sig nær miðjunni, lesa leikstílinn, kortleggja hreyfingarnar. Hvað vekur áhuga? Hvað kallar fram ótta? Hvað kallar fram tilhlökkun? Smám saman þrengist hreyfisviðið, valkostir afmarkast, og frelsið verður tálsýn. Skynjun okkar á sjálfstæðu vali dofnar, því hver ákvörðun hefur þegar verið reiknuð út. Fréttirnar sem birtast, auglýsingarnar sem fanga athyglina, umræðuefnin sem virðast óhjákvæmileg – allt er þetta sniðið að réttu mynstri. Taflið gengur áfram og taflmennirnir halda sig innan sinna reita, uns leikurinn færist inn í endataflið, þar sem markmiðið verður annað en að selja. Þá er ekki lengur reynt að spá fyrir um ákvarðanir heldur móta þær. Efnahagsleg gildi, stjórnmálaskoðanir, jafnvel siðferðileg viðmið taka á sig það form sem þeim var ætlað. Ótti og tortryggni eru vopn, traust og trú tæki. Þegar skynjun á raunveruleikanum er orðin forrituð, er leikurinn unninn. Stjórnvöld hafa reynt varnarleik. GDPR, persónuverndarlög, takmarkanir á gagnasöfnun. En þetta eru aðeins skref til varnar gegn andstæðingi sem sér nokkra leiki fram í tímann. Tryggður er rétturinn til að eyða gögnum – en aðeins þeim sem þú veist af. Áfram gengur taflið og teygir sig ekki lengur einungis inn í netvafrið heldur djúpt inn í grunnkerfi samfélagsins. Gervigreindardrifnar ráðningar útiloka fólk án þess að það viti af því, lánshæfismat er ákvarðað af reikniritum sem enginn skilur nema þau sjálf, tryggingafélög greina staðsetningarsögu og nethegðun til að reikna út áhættu, og stjórnmálaherferðir sníða skilaboð sín að veikleikum. Þeir sem skilja leikinn, stjórna honum. En skákir enda ekki alltaf í mát. Stundum birtist óvænt flétta sem enginn sá fyrir. Það er hægt að vinda ofan af leiknum, brjóta hann upp og neita að færa peðið sem ætlunin var að myndi hreyfast sjálfkrafa. En það gerist ekki með því að haka í reiti í stillingum – heldur með því að skilja mynstrin sem áttu aldrei að sjást og rýna leikreglurnar til að endurskrifa þær. Tæknin þarf að þjóna manneskjunni, ekki markaðnum. Það er kominn tími á öryggi sem sjálfgefið ástand, þar sem varnir gegn eftirliti, árásum og misnotkun eru innbyggðar í grunnkerfi tækniheimsins – ekki valmöguleiki sem notendur þurfa að virkja eða greiða fyrir. Við þurfum dulkóðuð samskipti sem ekki er hægt að rekja, vafra sem tryggja nafnleynd, leitarvélar sem safna ekki gögnum. Gagnagredda verður að víkja fyrir sjálfgefnu öryggi. Gögn eiga að vera í höndum þeirra sem þau varða, tryggð með dulritun og dreifstýrðum lausnum, frekar en geymd á miðlægum netþjónum stórfyrirtækja sem nýta þau í eigin þágu. Dreifstýrðar lausnir, eins og blokkkeðjur, geta veitt einstaklingum raunverulega stjórn á eigin upplýsingum, myndað sjálfbær samfélög þar sem enginn einn getur breytt leikreglunum eftir hentugleika. Við þurfum gagnsæi í stað svartra kassa og reiknirit sem skýrt er hvernig virka – fremur en dulda dómara sem hafa ómæld áhrif á líf fólks. Fyrst og fremst þurfum við meðvitund. Ekki aðeins vitneskju um hvernig kerfið virkar, heldur hugrekki til að segja nei. Til að velja þjónustur sem virða friðhelgi, til að krefjast gagnsæis, til að neita að taka þátt í leik sem var aldrei spilaður með okkur heldur á okkur. Tíminn er skammur, skákin heldur áfram og taflmennirnir færast nær lokatakmarkinu. Ætlum við að spila – eða ætlum við að fleygja borðinu? Höfundur er lögfræðingur.
Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir Skoðun
Enginn stjórnmálaflokkur mun niðurgreiða sálfræðiþjónustu og útrýma biðlistum Þórarinn Hjartarson Skoðun
Skoðun Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir skrifar
Skoðun Að hafa hemil á nýjum ófjármögnuðum útgjöldum er lykillinn að sjálfbærum rekstri sveitarfélaga Jón Ingi Hákonarson skrifar
Skoðun Homo sapiens að öðrum toga: Af hverju ætti ég eiginlega að mæta á PIFF-kvikmyndhátíðina? Ólafur Guðsteinn Kristjánsson skrifar
Skoðun Hugsum fíknivanda upp á nýtt - Ný nálgun í meðhöndlun fíknivanda og áhættuhegðunar Svala Jóhannesdóttir,Lilja Sif Þorsteinsdóttir skrifar
Skoðun Háskólinn á Bifröst – Öflugur og sjálfstæður fjarnámsskóli Sólveig Hallsteinsdóttir skrifar
Skoðun Það eru fleiri fiskar í sjónum og fleiri sjónarmið í hafstjórn Guðbjörg Ásta Ólafsdóttir skrifar
Skoðun Af hverju kynjafræði? Og hvaða greinar hafa fengið svipaðar mótbárur í gegnum tíðina? Guðrún Elísa Friðbjargardóttir Sævarsdóttir skrifar
Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir Skoðun
Enginn stjórnmálaflokkur mun niðurgreiða sálfræðiþjónustu og útrýma biðlistum Þórarinn Hjartarson Skoðun