Umbun er sama og afleiðing Helgi S. Karlsson skrifar 26. mars 2025 10:03 Í dag stendur íslenskt samfélag á mikilvægum tímamótum. Hávær umræða um hegðunarvanda barna og ungmenna eykst með hverjum deginum, og sífellt alvarlegri fréttir um vaxandi ofbeldi og agaleysi vekja áleitnar spurningar. Flestir eru sammála um nauðsyn aukins aga, en spurningin er ekki hvort, heldur hvernig við náum því markmiði á uppbyggilegan hátt. Í gegnum tíðina beittum við aðferðum sem nú teljast úreltar og jafnvel skaðlegar— líkamlegum refsingum, skömmum og ótta sem stjórntækjum til að hafa stjórn á hegðun barna. Þessar aðferðir skiluðu vissulega skjótum árangri út frá sjónarhorni hins fullorðna, en vísindarannsóknir sýna okkur nú að langtímaafleiðingarnar geta verið mjög alvarlegar. Börn sem alast upp við slíkar refsingar eiga í hættu að glíma við aukna streitu, kvíða, þunglyndi og minni sjálfsmynd. Auk þess geta þær haft neikvæð áhrif á félagsleg tengsl og getu til að leysa vandamál (Gershoff, 2002; Ferguson, 2013). Með tímanum höfum við lært að hefðbundnar refsingar virka ekki til lengri tíma og að skortur á skýrum og vísindalega viðurkenndum aðferðum hefur skapað ákveðið tómarúm sem leitt hefur til aukins agaleysis. En sem betur fer er til vísindalega studd nálgun sem ekki aðeins skilar meiri árangri heldur einnig varanlegum jákvæðum breytingum—hugmynda- og aðferðafræði atferlisgreiningar (Skinner, 1953). Atferlisgreining byggir á rannsóknum í hegðunarvísindum og snýst um að greina, styrkja og þjálfa æskilega hegðun barna á kerfisbundinn hátt með virðingu, stuðningi og skýrum mörkum. Aðferðir atferlisgreiningar leggja áherslu á að þjálfa hegðun barna með því að skilgreina og styrkja æskilega hegðun, greina tengsl hegðunar og afleiðinga hennar og efla félagslega færni og samskiptahæfni. Atferlisgreining leggur áherslu á að börn læri að fylgja reglum með því að upplifa jákvæðar afleiðingar þess, sem styrkir hegðun þeirra og stuðlar þannig að betri aðlögun að samfélaginu og aukinni vellíðan (Cooper, Heron & Heward, 2007). Í atferlisþjálfun gegna umbunarkerfi lykilhlutverki. Til þess að umbunarkerfi styðji við framgang barns eða ungmennis og valdi ekki skaða er nauðsynlegt að gera greinarmun á frumþörfum og fríðindum. Frumþarfir, svo sem holl næring, húsaskjól og viðeigandi fatnaður, skulu aldrei vera háðar hegðun barnsins og skulu ávallt tryggðar til að tryggja öryggi og velferð þeirra. Fríðindi hins vegar, eins og snjallsímar, leikjatölvur eða merkjavara, eru ekki nauðsynleg fyrir lífsviðurværi og geta því verið áhrifarík umbun fyrir góða hegðun. Þegar börn skilja tengsl milli hegðunar og aðgangs að fríðindum eykst áhugi þeirra á að viðhalda æskilegri hegðun og ná settum markmiðum (Skinner, 1953). Umbunarkerfi sem byggja á skammtímahvötum eru sérstaklega gagnleg þar sem börn eiga oft erfitt með að skilja eða meta langtímamarkmið. Skammtímahvatar eins og hrós, viðurkenningar, táknkerfi eða bein verðlaun gefa börnum skýra og fljótlega endurgjöf sem styrkir æskilega hegðun strax. Slík kerfi hafa sýnt sig að vera mjög árangursrík í skóla- og heimilisumhverfi og stuðla að betri námsárangri, aukinni sjálfstjórn og jákvæðari samskiptum (Kazdin, 2008). Vel útfærð umbunarkerfi geta einnig auðveldað foreldrum og öðrum uppalendum hlutverk sitt með því að draga úr þörfinni fyrir stöðugar áminningar. Þegar börn læra að taka ábyrgð á hegðun sinni til að ná fram jákvæðri útkomu verður áhugi þeirra sjálfsprottinn. Foreldrar geta því frekar einbeitt sér að því að veita stuðning, leiðbeiningar og jákvæða endurgjöf. Til þess að atferlisgreining verði raunhæfur og sjálfsagður þáttur í íslensku samfélagi er nauðsynlegt að bæði foreldrar og fagfólk tileinki sér þessar vísindalega viðurkenndu aðferðir og innleiði þær markvisst í daglegt líf heimilis og skóla. Með því sköpum við samfélag þar sem börn og ungmenni eru betur fær um að taka ábyrgð á eigin hegðun. Höfundur er klínískur atferlisfræðingur, klínískur sálfræðingur og kennari. Hann er einnig framkvæmdastjóri Beanfee ehf. og BF Atferlisráðgjafar. Heimildir: Ferguson, C. J. (2013). Spanking, corporal punishment and negative long-term outcomes: A meta-analytic review of longitudinal studies. Clinical Psychology Review, 33(1), 196–208. https://doi.org/10.1016/j.cpr.2012.11.002 Gershoff, E. T. (2002). Corporal punishment by parents and associated child behaviors and experiences: A meta-analytic and theoretical review. Psychological Bulletin, 128(4), 539– 579. https://doi.org/10.1037/0033-2909.128.4.539 Kazdin, A. E. (2008). The Kazdin method for parenting the defiant child. Houghton Mifflin Harcourt. Skinner, B. F. (1953). Science and human behavior. Macmillan. Cooper, J. O., Heron, T. E., & Heward, W. L. (2007). Applied behavior analysis (2nd ed.). Pearson. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Börn og uppeldi Ofbeldi barna Mest lesið Áttaviti í öldrunarþjónustu Gunnlaugur Már Briem Skoðun Í skjóli hvíta bjargvættarins Yousef Ingi Tamimi Skoðun Biðin sem (enn) veikir og tekur Guðlaugur Eyjólfsson Skoðun Vörusvik Rafmenntar í nafni Kvikmyndaskóla Íslands og afleiðingar þeirra Böðvar Bjarki Pétursson,Friðrik Þór Friðriksson Skoðun Ríkisstjórn lobbýistanna Jón Ferdínand Estherarson Skoðun Þegar fólkið okkar langar að deyja Sigurborg Sveinsdóttir,Svava Arnardóttir Skoðun Í senn minning og ákvörðun um framtíð Elliði Vignisson Skoðun Ég á þetta ég má þetta Arnar Atlason Skoðun Lesum í sporin! Steingrímur J. Sigfússon Skoðun Þarf að hemja hina ofurríku? Fastir pennar Skoðun Skoðun Vörusvik Rafmenntar í nafni Kvikmyndaskóla Íslands og afleiðingar þeirra Böðvar Bjarki Pétursson,Friðrik Þór Friðriksson skrifar Skoðun Fleiri átök = verri útkoma í lestri? Birgir Hrafn Birgisson skrifar Skoðun Biðin sem (enn) veikir og tekur Guðlaugur Eyjólfsson skrifar Skoðun Stafrænt netöryggisbelti Hrannar Ásgrímsson skrifar Skoðun Hvert stefnir ráðherra? Aðalsteinn Árni Baldursson skrifar Skoðun Free tuition Colin Fisher skrifar Skoðun Þegar fólkið okkar langar að deyja Sigurborg Sveinsdóttir,Svava Arnardóttir skrifar Skoðun Why protest works Adam Daniel Fishwick skrifar Skoðun Í senn minning og ákvörðun um framtíð Elliði Vignisson skrifar Skoðun Reynslunni ríkari eftir fjárhagsleg áföll síðustu ára Njáll Trausti Friðbertsson skrifar Skoðun Ríkisstjórn lobbýistanna Jón Ferdínand Estherarson skrifar Skoðun 7 símtöl í röð - en ekkert fer í gegn Gró Einarsdóttir skrifar Skoðun Áttaviti í öldrunarþjónustu Gunnlaugur Már Briem skrifar Skoðun Í skjóli hvíta bjargvættarins Yousef Ingi Tamimi skrifar Skoðun Að gjamma á stóra grábjörninn getur haft afleiðingar! Davíð Bergmann skrifar Skoðun Lokun Leo Seafood - Afleiðing tvöföldunar veiðigjalda Sigurgeir B. Kristgeirsson skrifar Skoðun Við getum öll stutt við lesskilning barna - Gleðilegan dag læsis Auður Soffía Björgvinsdóttir skrifar Skoðun Allir geta hjálpað einhverjum Árni Sigurðsson skrifar Skoðun Við erum ekki valdalausar. Við erum óbrjótandi Noorina Khalikyar skrifar Skoðun Vægið eftir sem áður dropi í hafið Hjörtur J Guðmundsson skrifar Skoðun Getur þjóð orðið of rík? – Ádeila frá Noregi sem getur átt við um Ísland Júlíus Valsson skrifar Skoðun Fólk í sárum veldur tárum Árni Sigurðsson skrifar Skoðun Sveitarstjórn Grímsnes- og Grafningshrepps reynir að skrá fólk út úr samfélaginu Guðrún M. Njálsdóttir,Ragna Ívarsdóttir,Þröstur Sverrisson skrifar Skoðun Akademískt frelsi og grátur í draumum Viðar Hreinsson skrifar Skoðun Skóli án aðgreiningar - tékklisti fyrir stjórnvöld til að gera betur Unnur Helga Óttarsdóttir,Anna Lára Steindal skrifar Skoðun Fjöldi kynja – treystir þú þér í samtalið með velferð barna að leiðarljósi? Böðvar Ingi Guðbjartsson skrifar Skoðun Ókeypis minnisblað fyrir Alþingi: Jafnrétti er ekki skoðun- en umræðan er það Sigríður Ásta Hauksdóttir skrifar Skoðun Segðu skilið við sektarkenndina Finnur Th. Eiríksson skrifar Skoðun Að útrýma menningu og þjóð Dagrún Ósk Jónsdóttir,Esther Ösp Valdimarsdóttir,Snædís Sunna Thorlacius skrifar Skoðun Lög um vinnu og virknimiðstöðvar Atli Már Haraldsson skrifar Sjá meira
Í dag stendur íslenskt samfélag á mikilvægum tímamótum. Hávær umræða um hegðunarvanda barna og ungmenna eykst með hverjum deginum, og sífellt alvarlegri fréttir um vaxandi ofbeldi og agaleysi vekja áleitnar spurningar. Flestir eru sammála um nauðsyn aukins aga, en spurningin er ekki hvort, heldur hvernig við náum því markmiði á uppbyggilegan hátt. Í gegnum tíðina beittum við aðferðum sem nú teljast úreltar og jafnvel skaðlegar— líkamlegum refsingum, skömmum og ótta sem stjórntækjum til að hafa stjórn á hegðun barna. Þessar aðferðir skiluðu vissulega skjótum árangri út frá sjónarhorni hins fullorðna, en vísindarannsóknir sýna okkur nú að langtímaafleiðingarnar geta verið mjög alvarlegar. Börn sem alast upp við slíkar refsingar eiga í hættu að glíma við aukna streitu, kvíða, þunglyndi og minni sjálfsmynd. Auk þess geta þær haft neikvæð áhrif á félagsleg tengsl og getu til að leysa vandamál (Gershoff, 2002; Ferguson, 2013). Með tímanum höfum við lært að hefðbundnar refsingar virka ekki til lengri tíma og að skortur á skýrum og vísindalega viðurkenndum aðferðum hefur skapað ákveðið tómarúm sem leitt hefur til aukins agaleysis. En sem betur fer er til vísindalega studd nálgun sem ekki aðeins skilar meiri árangri heldur einnig varanlegum jákvæðum breytingum—hugmynda- og aðferðafræði atferlisgreiningar (Skinner, 1953). Atferlisgreining byggir á rannsóknum í hegðunarvísindum og snýst um að greina, styrkja og þjálfa æskilega hegðun barna á kerfisbundinn hátt með virðingu, stuðningi og skýrum mörkum. Aðferðir atferlisgreiningar leggja áherslu á að þjálfa hegðun barna með því að skilgreina og styrkja æskilega hegðun, greina tengsl hegðunar og afleiðinga hennar og efla félagslega færni og samskiptahæfni. Atferlisgreining leggur áherslu á að börn læri að fylgja reglum með því að upplifa jákvæðar afleiðingar þess, sem styrkir hegðun þeirra og stuðlar þannig að betri aðlögun að samfélaginu og aukinni vellíðan (Cooper, Heron & Heward, 2007). Í atferlisþjálfun gegna umbunarkerfi lykilhlutverki. Til þess að umbunarkerfi styðji við framgang barns eða ungmennis og valdi ekki skaða er nauðsynlegt að gera greinarmun á frumþörfum og fríðindum. Frumþarfir, svo sem holl næring, húsaskjól og viðeigandi fatnaður, skulu aldrei vera háðar hegðun barnsins og skulu ávallt tryggðar til að tryggja öryggi og velferð þeirra. Fríðindi hins vegar, eins og snjallsímar, leikjatölvur eða merkjavara, eru ekki nauðsynleg fyrir lífsviðurværi og geta því verið áhrifarík umbun fyrir góða hegðun. Þegar börn skilja tengsl milli hegðunar og aðgangs að fríðindum eykst áhugi þeirra á að viðhalda æskilegri hegðun og ná settum markmiðum (Skinner, 1953). Umbunarkerfi sem byggja á skammtímahvötum eru sérstaklega gagnleg þar sem börn eiga oft erfitt með að skilja eða meta langtímamarkmið. Skammtímahvatar eins og hrós, viðurkenningar, táknkerfi eða bein verðlaun gefa börnum skýra og fljótlega endurgjöf sem styrkir æskilega hegðun strax. Slík kerfi hafa sýnt sig að vera mjög árangursrík í skóla- og heimilisumhverfi og stuðla að betri námsárangri, aukinni sjálfstjórn og jákvæðari samskiptum (Kazdin, 2008). Vel útfærð umbunarkerfi geta einnig auðveldað foreldrum og öðrum uppalendum hlutverk sitt með því að draga úr þörfinni fyrir stöðugar áminningar. Þegar börn læra að taka ábyrgð á hegðun sinni til að ná fram jákvæðri útkomu verður áhugi þeirra sjálfsprottinn. Foreldrar geta því frekar einbeitt sér að því að veita stuðning, leiðbeiningar og jákvæða endurgjöf. Til þess að atferlisgreining verði raunhæfur og sjálfsagður þáttur í íslensku samfélagi er nauðsynlegt að bæði foreldrar og fagfólk tileinki sér þessar vísindalega viðurkenndu aðferðir og innleiði þær markvisst í daglegt líf heimilis og skóla. Með því sköpum við samfélag þar sem börn og ungmenni eru betur fær um að taka ábyrgð á eigin hegðun. Höfundur er klínískur atferlisfræðingur, klínískur sálfræðingur og kennari. Hann er einnig framkvæmdastjóri Beanfee ehf. og BF Atferlisráðgjafar. Heimildir: Ferguson, C. J. (2013). Spanking, corporal punishment and negative long-term outcomes: A meta-analytic review of longitudinal studies. Clinical Psychology Review, 33(1), 196–208. https://doi.org/10.1016/j.cpr.2012.11.002 Gershoff, E. T. (2002). Corporal punishment by parents and associated child behaviors and experiences: A meta-analytic and theoretical review. Psychological Bulletin, 128(4), 539– 579. https://doi.org/10.1037/0033-2909.128.4.539 Kazdin, A. E. (2008). The Kazdin method for parenting the defiant child. Houghton Mifflin Harcourt. Skinner, B. F. (1953). Science and human behavior. Macmillan. Cooper, J. O., Heron, T. E., & Heward, W. L. (2007). Applied behavior analysis (2nd ed.). Pearson.
Vörusvik Rafmenntar í nafni Kvikmyndaskóla Íslands og afleiðingar þeirra Böðvar Bjarki Pétursson,Friðrik Þór Friðriksson Skoðun
Skoðun Vörusvik Rafmenntar í nafni Kvikmyndaskóla Íslands og afleiðingar þeirra Böðvar Bjarki Pétursson,Friðrik Þór Friðriksson skrifar
Skoðun Við getum öll stutt við lesskilning barna - Gleðilegan dag læsis Auður Soffía Björgvinsdóttir skrifar
Skoðun Getur þjóð orðið of rík? – Ádeila frá Noregi sem getur átt við um Ísland Júlíus Valsson skrifar
Skoðun Sveitarstjórn Grímsnes- og Grafningshrepps reynir að skrá fólk út úr samfélaginu Guðrún M. Njálsdóttir,Ragna Ívarsdóttir,Þröstur Sverrisson skrifar
Skoðun Skóli án aðgreiningar - tékklisti fyrir stjórnvöld til að gera betur Unnur Helga Óttarsdóttir,Anna Lára Steindal skrifar
Skoðun Fjöldi kynja – treystir þú þér í samtalið með velferð barna að leiðarljósi? Böðvar Ingi Guðbjartsson skrifar
Skoðun Ókeypis minnisblað fyrir Alþingi: Jafnrétti er ekki skoðun- en umræðan er það Sigríður Ásta Hauksdóttir skrifar
Skoðun Að útrýma menningu og þjóð Dagrún Ósk Jónsdóttir,Esther Ösp Valdimarsdóttir,Snædís Sunna Thorlacius skrifar
Vörusvik Rafmenntar í nafni Kvikmyndaskóla Íslands og afleiðingar þeirra Böðvar Bjarki Pétursson,Friðrik Þór Friðriksson Skoðun