Fiskurinn í blokkunum Yngvi Ómar Sigrúnarson skrifar 5. apríl 2025 15:00 Mikið hefur verið rætt og ritað um breytingar á veiðileyfagjöldum, og ég ætla svo sem ekki að bæta miklu við þá umræðu sem slíka. Hins vegar langar mig að fjalla um eina afleiðu þeirra sem snertir okkur öll: húsnæðismarkaðinn. Reyndar hefur mikið verið skrifað og talað um húsnæðismarkaðinn síðustu ár af fólki með sterka réttlætiskennd og af samtökum leigjenda, en því miður er fjallað allt of lítið um þetta hjá hinum hefðbundnu fréttamiðlum. En engu að síður versnar ástandið stöðugt. Það er eins og þeir sem ráða trúi þessu ekki — eða séu undir einhverjum óeðlilegum áhrifum sem gera ríku fólki kleift að græða á kostnað þeirra sem minna mega sín. Reyndar er líka hægt að benda á tvo stjórnmálaflokka, Sjálfstæðisflokk og Framsóknarflokk, sem hafa setið lengi við völd og í reynd unnið að því (leynt og ljóst) að breyta húsnæði í markaðsvöru. Afleiðingin er sú að stór hluti þjóðarinnar er nú orðinn leiguliðar. Ef sama þróun heldur áfram er gert ráð fyrir að allt að 100.000 Íslendingar á aldrinum 25 til 49 ára verði leigjendur eftir fáein ár. Frá aldamótum hefur leigjendum fjölgað um 330%, en hlutfall þeirra sem komast í sitt eigið húsnæði hefur einungis aukist um 29%. Í dag er eitt af hverjum fjórum heimilum leiguhúsnæði — þrátt fyrir yfirlýsta séreignarstefnu stjórnvalda allan þann tíma. Staðreyndin er líka sú að stærstur hluti nýrra íbúða (um 80% það sem af er þessu ári) endar í eigu fjárfesta. Oftar en ekki eru þeir í innbyrðis slag um hverja íbúð sem byggð er, á meðan venjulegu fólki er ýtt til hliðar — það er jú að kaupa á allt öðrum forsendum en kvótagreifar og aðrir „landlordar“. Ég hvet ykkur til að lesa þessa grein á Vísi frá Sigurði Stefánsyni sem er með eindæmum talnaglöggur maður og byggir sínar greinar á opinberri tölfræði og fjallar um hvernig þetta bitnar á almenningi:https://www.visir.is/g/20252710159d/si-fellt-erfidara-fyrir-al-menning-ad-eignast-thak-yfir-hofudid Samkvæmt tölum frá HMS hefur tveggja herbergja íbúð, sem um aldamót kostaði um 6–7 milljónir, rokið upp í 60–80 milljónir. Lóðakostnaðurinn á bak við hverja íbúð er gjarnan sá sami og íbúðin kostaði fyrir 25 árum, enda er lóðabrask hluti af græðgisvélinni. Niðurstaðan er sú að húsnæðismarkaðurinn er orðinn leikvöllur fjárfesta og ekkert virðist benda til að staðan breytist neitt í bráð. Við fengum hægri flokk í stjórnarsamstarf með þeim sem hugsanlega hefðu getað beitt sér fyrir hagsmunum almennings — en hér sitjum við, hvort sem við erum leigjendur eða ekki. Ástandið er einnig sérlega slæmt þegar við berum okkur saman við önnur lönd. Íslensk stjórnvöld hafa nefnilega undirgengist alþjóðlegar skuldbindingar, svo sem Samning Sameinuðu þjóðanna um efnahagsleg, félagsleg og menningarleg réttindi (ICESCR) og Mannréttindasáttmála Evrópu, en framselt ábyrgð á sveitarfélög án þess að lög kveði skýrt á um skyldu þeirra til að uppfylla þessar skuldbindingar og þá sérstaklega afleiðingar þess að standa ekki við þær skyldur, sem gera lögin í raun marklaus. Maður spyr sig: Hvaða öfl liggja að baki? Á alþjóðaþingi leigjenda vakti staðan hér á Íslandi athygli árið 2023, svo mikla að fyrirhugað var að halda sérstakan alþjóðlegan blaðamannafund til að vekja athygli á vandanum — sem síðan datt upp fyrir, meðal annars vegna fjárskorts. Ef við skoðum svo samanburð við nágrannalönd okkar þá má nefna að á meðan leiga stóð í kringum 44% af lágmarkslaunum í höfuðborgum Norðurlanda um aldamótin, Reykjavík þar með talin, hefur það hlutfall staðið í stað þar, en hækkað hér á landi og er komið í hátt í 70%. Því er ljóst að byrðin hvílir þyngra á herðum íslenskra leigjenda en annars staðar. Það sem erlendum leigjendasamtökum þótti þó hvað undarlegast var fyrirkomulag íslenskra húsaleigubóta: að dæla almannafé upp á rúma tíu milljarða (árið 2024) inn á óverðstýrðan markað. Slíkt þekkist varla annars staðar. Auk þess þótti þeim sérstaklega ósanngjarnt að leigjendur á Íslandi séu skattlagðir fyrir það eitt að leigja sér þak yfir höfuðið. Staðan í félagslegu húsnæði er líka til háborinnar skammar. Um aldamót var hlutfall þess um 11% af húsnæðismarkaðinum, en er nú komið niður í 3%, á meðan það er 18% í Svíþjóð, 20% í Danmörku og 30% í Hollandi. Afleiðingin er sú að yfir 30.000 manns sem ættu að hafa rétt á félagslegu húsnæði sitja uppi með að leigja af sægreifum og öðrum „landlordum“. Hér erum við að tala um fátækasta fólk landsins — og þar með börn, líklega um 12.000 talsins, sem hrökklast á milli íbúða, missa tengsl og geta ekki leyft sér það sama og jafnaldrar þeirra. Fyrir síðustu kosningar leituðu nokkrir Íslendingar, sem búa erlendis, til leigjendasamtakanna með spurningar um hvaða flokk skyldi kjósa til að eiga möguleika á að flytja aftur heim. Ástæðan: Húsnæðiskostnaður er hér svo hár að það borgar sig ekki að snúa aftur. Það kostar til dæmis álíka mikið að leigja tveggja herbergja íbúð hjá Félagsbústöðum í gamalli blokk í Breiðholti (sem miða leigu sína við hlutfall af markaðsverði) og fjögurra herbergja íbúð við göngugötuna í Frankfurt Höst. Fjöldi öryrkja og eldri borgara velur því að búa erlendis, þar sem þeir komast af á bótum sínum vegna mun lægri húsnæðiskostnaðar, í löndum þar sem stjórnvöld standa við alþjóðasamninga á meðan við svikjum þá blákalt. Niðurstaðan er því miður sú að leigjendur eru orðnir féþúfa annarra, svipað og fiskurinn hefur lengi verið féþúfa fárra auðkýfinga. Sama fólk og grætt hefur á kvótakerfinu hefur nú snúið sér að leigumarkaðnum, keypt upp heilu blokkirnar og fjármagnað uppbyggingu með von um öruggar leigutekjur. Þá er ótalin sú staðreynd að um tíu milljarðar króna af skattfé almennings í formi leigubóta renna árlega beint í vasa þessara fjárfesta, án verðstýringar. Leigjendur eru þannig orðnir fjárfestingarvara sem hægt er að taka lán út á, leggja á hin ýmsu skilyrði þvert á lög — eins og að láta leigjendur mála og viðhalda íbúðum sjálfir — og jafnvel takmarka rétt þeirra til að fá gesti á vissum tímum. En við verðum líka að huga að því hvernig samfélagið sjálft bregst við. Ef fjölmiðlar hér á landi létu hag almennings sitja í fyrirrúmi, væri þá ekki fjallað um þessa misskiptingu sem enginn bað um? Væri það til dæmis ekki stórfrétt í Evrópu ef leigu- eða húsnæðisverð hækkaði stöðugt umfram allar aðrar hagstærðir í heilan áratug og stór hluti þjóðarinnar (um 25%) væri orðinn að féþúfu annarra — okkur öllum til mikilla vandræða? Maður spyr sig því hvaða öfl liggja þarna að baki og af hverju er ekki fjallað um þetta? Höfundur er áhugamaður um samfélagsmál og í stjórn leigjendasamtakanna. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Sjávarútvegur Húsnæðismál Mest lesið Bakslag í skoðanafrelsi? Kári Allansson Skoðun Hataðu mig af því að ég er í Viðreisn, ekki af því að ég er hommi Oddgeir Georgsson Skoðun Þegar skoðanir drepa samtalið Þórdís Hólm Filipsdóttir Skoðun Þreytt og drullug börn Guðmundur Finnbogason Skoðun Útgerðin skuldar okkur skýringar Guðmundur Helgi Þórarinsson Skoðun Leysum heimatilbúinn vanda á húsnæðismarkaði Jóhanna Klara Stefánsdóttir Skoðun Fyrirhugað böl við Bústaðaveg og Blesugróf Sveinn Þórhallsson Skoðun Við þurfum að tala saman Páll Rafnar Þorsteinsson Skoðun Margföldun þjóðarverðmæta: Meira virði úr sömu orku Árni Sigurðsson Skoðun Fjölbreytt námsmat Steinn Jóhannsson Skoðun Skoðun Skoðun Virðing og framkoma í rökræðum um málefni minnihlutahópa Esjar Smári Blær Gunnarsson skrifar Skoðun Ekki gera ekki neitt Gunnhildur Sveinsdóttir skrifar Skoðun Ekkert heilbrigðiseftirlit á Íslandi? Pétur Halldórsson skrifar Skoðun Útgerðin skuldar okkur skýringar Guðmundur Helgi Þórarinsson skrifar Skoðun Þreytt og drullug börn Guðmundur Finnbogason skrifar Skoðun Betri kvikmyndaskóli Þór Pálsson skrifar Skoðun Fyrirhugað böl við Bústaðaveg og Blesugróf Sveinn Þórhallsson skrifar Skoðun Fjölbreytt námsmat Steinn Jóhannsson skrifar Skoðun Að þvælast fyrir atvinnurekstri - á þeim forsendum sem henta Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Margföldun þjóðarverðmæta: Meira virði úr sömu orku Árni Sigurðsson skrifar Skoðun Ábyrg umfjöllun um sjálfsvíg – erum við öll ritstjórar? Guðrún Jóna Guðlaugsdóttir,Tómas Kristjánsson skrifar Skoðun Þegar skoðanir drepa samtalið Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Leysum heimatilbúinn vanda á húsnæðismarkaði Jóhanna Klara Stefánsdóttir skrifar Skoðun Við þurfum að tala saman Páll Rafnar Þorsteinsson skrifar Skoðun Veðmál í fótbolta – aðgerðir áður en skaðinn verður Birgir Jóhannsson skrifar Skoðun Hataðu mig af því að ég er í Viðreisn, ekki af því að ég er hommi Oddgeir Georgsson skrifar Skoðun Símafrí á skólatíma Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar Skoðun Ömurlegur fyrri hálfleikur – en er enn von? Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Vitund, virðing og von: Jafningjastuðningur í brennidepli Nína Eck skrifar Skoðun Hingað og ekki lengra – Um þögnina sem styður ofbeldi Halldóra Sigríður Sveinsdóttir skrifar Skoðun Ein saga af sextíu þúsund Halldór Ísak Ólafsson skrifar Skoðun Að láta mata sig er svo þægilegt Björn Ólafsson skrifar Skoðun Nýjar reglur um réttindi fólks í ráðningarsambandi Ingvar Sverrisson skrifar Skoðun Ofbeldi í skólum: Áskoranir og leiðir til lausna Soffía Ámundadóttir skrifar Skoðun Bakslag í skoðanafrelsi? Kári Allansson skrifar Skoðun Eplin í andlitshæð Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Bataskólinn – fyrir þig? Guðný Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Sanna er rödd félagshyggju, réttlætis og jöfnuðar! Laufey Líndal Ólafsdóttir,Sara Stef. Hildardóttir skrifar Skoðun Boðsferð Landsvirkjunar Stefán Georgsson skrifar Skoðun Samstarf um loftslagsmál og grænar lausnir Sigurður Hannesson,Nótt Thorberg skrifar Sjá meira
Mikið hefur verið rætt og ritað um breytingar á veiðileyfagjöldum, og ég ætla svo sem ekki að bæta miklu við þá umræðu sem slíka. Hins vegar langar mig að fjalla um eina afleiðu þeirra sem snertir okkur öll: húsnæðismarkaðinn. Reyndar hefur mikið verið skrifað og talað um húsnæðismarkaðinn síðustu ár af fólki með sterka réttlætiskennd og af samtökum leigjenda, en því miður er fjallað allt of lítið um þetta hjá hinum hefðbundnu fréttamiðlum. En engu að síður versnar ástandið stöðugt. Það er eins og þeir sem ráða trúi þessu ekki — eða séu undir einhverjum óeðlilegum áhrifum sem gera ríku fólki kleift að græða á kostnað þeirra sem minna mega sín. Reyndar er líka hægt að benda á tvo stjórnmálaflokka, Sjálfstæðisflokk og Framsóknarflokk, sem hafa setið lengi við völd og í reynd unnið að því (leynt og ljóst) að breyta húsnæði í markaðsvöru. Afleiðingin er sú að stór hluti þjóðarinnar er nú orðinn leiguliðar. Ef sama þróun heldur áfram er gert ráð fyrir að allt að 100.000 Íslendingar á aldrinum 25 til 49 ára verði leigjendur eftir fáein ár. Frá aldamótum hefur leigjendum fjölgað um 330%, en hlutfall þeirra sem komast í sitt eigið húsnæði hefur einungis aukist um 29%. Í dag er eitt af hverjum fjórum heimilum leiguhúsnæði — þrátt fyrir yfirlýsta séreignarstefnu stjórnvalda allan þann tíma. Staðreyndin er líka sú að stærstur hluti nýrra íbúða (um 80% það sem af er þessu ári) endar í eigu fjárfesta. Oftar en ekki eru þeir í innbyrðis slag um hverja íbúð sem byggð er, á meðan venjulegu fólki er ýtt til hliðar — það er jú að kaupa á allt öðrum forsendum en kvótagreifar og aðrir „landlordar“. Ég hvet ykkur til að lesa þessa grein á Vísi frá Sigurði Stefánsyni sem er með eindæmum talnaglöggur maður og byggir sínar greinar á opinberri tölfræði og fjallar um hvernig þetta bitnar á almenningi:https://www.visir.is/g/20252710159d/si-fellt-erfidara-fyrir-al-menning-ad-eignast-thak-yfir-hofudid Samkvæmt tölum frá HMS hefur tveggja herbergja íbúð, sem um aldamót kostaði um 6–7 milljónir, rokið upp í 60–80 milljónir. Lóðakostnaðurinn á bak við hverja íbúð er gjarnan sá sami og íbúðin kostaði fyrir 25 árum, enda er lóðabrask hluti af græðgisvélinni. Niðurstaðan er sú að húsnæðismarkaðurinn er orðinn leikvöllur fjárfesta og ekkert virðist benda til að staðan breytist neitt í bráð. Við fengum hægri flokk í stjórnarsamstarf með þeim sem hugsanlega hefðu getað beitt sér fyrir hagsmunum almennings — en hér sitjum við, hvort sem við erum leigjendur eða ekki. Ástandið er einnig sérlega slæmt þegar við berum okkur saman við önnur lönd. Íslensk stjórnvöld hafa nefnilega undirgengist alþjóðlegar skuldbindingar, svo sem Samning Sameinuðu þjóðanna um efnahagsleg, félagsleg og menningarleg réttindi (ICESCR) og Mannréttindasáttmála Evrópu, en framselt ábyrgð á sveitarfélög án þess að lög kveði skýrt á um skyldu þeirra til að uppfylla þessar skuldbindingar og þá sérstaklega afleiðingar þess að standa ekki við þær skyldur, sem gera lögin í raun marklaus. Maður spyr sig: Hvaða öfl liggja að baki? Á alþjóðaþingi leigjenda vakti staðan hér á Íslandi athygli árið 2023, svo mikla að fyrirhugað var að halda sérstakan alþjóðlegan blaðamannafund til að vekja athygli á vandanum — sem síðan datt upp fyrir, meðal annars vegna fjárskorts. Ef við skoðum svo samanburð við nágrannalönd okkar þá má nefna að á meðan leiga stóð í kringum 44% af lágmarkslaunum í höfuðborgum Norðurlanda um aldamótin, Reykjavík þar með talin, hefur það hlutfall staðið í stað þar, en hækkað hér á landi og er komið í hátt í 70%. Því er ljóst að byrðin hvílir þyngra á herðum íslenskra leigjenda en annars staðar. Það sem erlendum leigjendasamtökum þótti þó hvað undarlegast var fyrirkomulag íslenskra húsaleigubóta: að dæla almannafé upp á rúma tíu milljarða (árið 2024) inn á óverðstýrðan markað. Slíkt þekkist varla annars staðar. Auk þess þótti þeim sérstaklega ósanngjarnt að leigjendur á Íslandi séu skattlagðir fyrir það eitt að leigja sér þak yfir höfuðið. Staðan í félagslegu húsnæði er líka til háborinnar skammar. Um aldamót var hlutfall þess um 11% af húsnæðismarkaðinum, en er nú komið niður í 3%, á meðan það er 18% í Svíþjóð, 20% í Danmörku og 30% í Hollandi. Afleiðingin er sú að yfir 30.000 manns sem ættu að hafa rétt á félagslegu húsnæði sitja uppi með að leigja af sægreifum og öðrum „landlordum“. Hér erum við að tala um fátækasta fólk landsins — og þar með börn, líklega um 12.000 talsins, sem hrökklast á milli íbúða, missa tengsl og geta ekki leyft sér það sama og jafnaldrar þeirra. Fyrir síðustu kosningar leituðu nokkrir Íslendingar, sem búa erlendis, til leigjendasamtakanna með spurningar um hvaða flokk skyldi kjósa til að eiga möguleika á að flytja aftur heim. Ástæðan: Húsnæðiskostnaður er hér svo hár að það borgar sig ekki að snúa aftur. Það kostar til dæmis álíka mikið að leigja tveggja herbergja íbúð hjá Félagsbústöðum í gamalli blokk í Breiðholti (sem miða leigu sína við hlutfall af markaðsverði) og fjögurra herbergja íbúð við göngugötuna í Frankfurt Höst. Fjöldi öryrkja og eldri borgara velur því að búa erlendis, þar sem þeir komast af á bótum sínum vegna mun lægri húsnæðiskostnaðar, í löndum þar sem stjórnvöld standa við alþjóðasamninga á meðan við svikjum þá blákalt. Niðurstaðan er því miður sú að leigjendur eru orðnir féþúfa annarra, svipað og fiskurinn hefur lengi verið féþúfa fárra auðkýfinga. Sama fólk og grætt hefur á kvótakerfinu hefur nú snúið sér að leigumarkaðnum, keypt upp heilu blokkirnar og fjármagnað uppbyggingu með von um öruggar leigutekjur. Þá er ótalin sú staðreynd að um tíu milljarðar króna af skattfé almennings í formi leigubóta renna árlega beint í vasa þessara fjárfesta, án verðstýringar. Leigjendur eru þannig orðnir fjárfestingarvara sem hægt er að taka lán út á, leggja á hin ýmsu skilyrði þvert á lög — eins og að láta leigjendur mála og viðhalda íbúðum sjálfir — og jafnvel takmarka rétt þeirra til að fá gesti á vissum tímum. En við verðum líka að huga að því hvernig samfélagið sjálft bregst við. Ef fjölmiðlar hér á landi létu hag almennings sitja í fyrirrúmi, væri þá ekki fjallað um þessa misskiptingu sem enginn bað um? Væri það til dæmis ekki stórfrétt í Evrópu ef leigu- eða húsnæðisverð hækkaði stöðugt umfram allar aðrar hagstærðir í heilan áratug og stór hluti þjóðarinnar (um 25%) væri orðinn að féþúfu annarra — okkur öllum til mikilla vandræða? Maður spyr sig því hvaða öfl liggja þarna að baki og af hverju er ekki fjallað um þetta? Höfundur er áhugamaður um samfélagsmál og í stjórn leigjendasamtakanna.
Skoðun Virðing og framkoma í rökræðum um málefni minnihlutahópa Esjar Smári Blær Gunnarsson skrifar
Skoðun Ábyrg umfjöllun um sjálfsvíg – erum við öll ritstjórar? Guðrún Jóna Guðlaugsdóttir,Tómas Kristjánsson skrifar
Skoðun Sanna er rödd félagshyggju, réttlætis og jöfnuðar! Laufey Líndal Ólafsdóttir,Sara Stef. Hildardóttir skrifar