Túlkun er ekkert að fara – en hvað ætlum við að gera með hana? Birna Ragnheiðardóttir Imsland skrifar 9. maí 2025 00:11 Samfélagstúlkun raddmála er sennilega algengasta túlkun í heimi og snýst um samtalstúlkun þar sem heyrandi innflytjendur, sem ekki tala þjóðartunguna (íslensku í okkar tilviki) og innlendir sérfræðingar og þjónustuaðilar þurfa að eiga nauðsynleg samskipti, til dæmis á heilsugæslum, hjá félagsþjónustum, á foreldrafundum skóla og svo framvegis. Tilgangur samfélagstúlkunar er að skapa skilning, að gera samtalið mögulegt. Samkvæmt íslenskum lögum er innflytjendum tryggð túlkun í ýmsum þjónustukerfum og má þar helst nefna dóms-, heilbrigðis-, félags- og menntakerfið. Hérlendis fer fram mjög mikil túlkun og ætla má að flest fólk sem starfar í þjónustu við almenning noti túlkaþjónustu, jafnvel oft á dag, alla daga. Það er tiltölulega nýtt ástand en það er eðlilegur þáttur í að samfélagið hefur þróast hratt frá því að vera mjög einsleitt í að vera fjölmenningarsamfélag þar sem hátt á annað hundrað tungumál eru töluð. Túlkun er erfitt starf og túlkar eru ekki gangandi orðabækur, eins og fólk virðist gjarnan halda. Túlkun krefst góðrar færni í tveimur tungumálum og mikillar þjálfunar. Fólk sem ekki hefur prófað að túlka á oft erfitt með að gera sér grein fyrir því hversu flókið ferli túlkun er, en það eru að minnsta kosti 8 mismunandi hugrænar aðgerðir fólgnar í túlkun og aldrei færri en tvær þeirra í gangi samtímis. „Heyrðu, þú talar pólsku, viltu ekki bara túlka fyrir mig?“ Hérlendis er gríðarlegur skortur á túlkum með menntun í túlkun, þó það hafi reyndar lagast nokkuð, sérstaklega síðan símenntunarstöðvarnar – að frumkvæði Mímis – hófu kennslu árið 2020. Þau námskeið eru stutt og þeim lýkur án prófs. Háskóli Íslands útskrifar samfélagstúlka úr 60 eininga námi á BA-stigi, þar sem túlkar öðlast aukna færni og fagmennsku, en aðsókn hefur litast af því að fyrirhöfnin skilar sér ekki endilega í formi fleiri eða betri verkefna eða hærri launa eftir útskrift. Þetta er mjög bagalegt því menntun er forsenda fagmennsku. Við ættum ekki að sætta okkur við neitt annað en háskólamenntaða túlka. Gerðar eru kröfur um fagmennsku opinberra starfsmanna. Læknir fær til dæmis ekki lækningaleyfi nema eftir um það bil áratugs langt háskólanám með mikilli verklegri þjálfun og ítrekuðum prófum. Hérlendis eru ekki gerðar kröfur um almenna menntun túlka – ekki stúdentspróf og ekki einu sinni grunnskólapróf – og ekki heldur um að þeir hafi menntun í túlkun sem fagi. Á okkur í alvöru að finnast ásættanlegt að það sem hinn hámenntaði læknir eða sérfræðingur hefur að segja hljómi kannski eins og hann viti varla sínu viti, af því að ekki er gerð krafa um að túlkurinn hans sé með menntun í sínu fagi? Hvers vegna er aðeins ætlast til þess að þjónustuveitendur séu menntaðir en ekki túlkarnir þeirra? Í mínum huga eru það misvísandi skilaboð um þá þjónustu sem opinberar stofnanir eiga að veita: er í lagi að eingöngu íslenskumælandi þjónustuþegum hins opinbera sé tryggð fagleg þjónusta en hjá öðrum (þ.e. innflytjendum) sé það tilviljun, bara heppni í túlkahappdrættinu? Ég mæli með að hérlendis verði, að erlendri fyrirmynd, komið á fót opinberri skrá yfir túlka sem hafa uppfyllt ákveðin hæfnisskilyrði og að hið opinbera taki stefnumótandi ákvörðun um að sætta sig ekki við að notaðir yrðu óskráðir og ómenntaðir túlkar, að túlkar með góða menntun yrðu látnir ganga fyrir um verkefni og þeir fengju umbun samkvæmt því. Við þurfum að ná í skottið á okkur Mig grunar að opinberar stofnanir hafi ekki alltaf fengið fjármagn til móts við aukna þörf fyrir túlkun. Ef svo er, hafa þær þurft að færa fjármuni frá eiginlegu lögbundna hlutverki sínu til að greiða kostnað við túlkun. Þetta þarf að leiðrétta svo hvorugt íþyngi hinu. Okkur ber skylda til að túlka, bæði samkvæmt íslenskum lögum og alþjóðasamningum. Á meðan Íslendingar standa ekki margfalt betur að íslenskukennslu fyrir innflytjendur en gert er, er auk þess tómt mál að tala um að sleppa túlkun, eins og leikmenn hafa lagt til. Það væri að spara aurinn og henda krónunni, þar sem mistök vegna misskilnings í samskiptum á báða bóga geta verið óheyrilega kostnaðarsöm í krónum talið og valdið mikilli mannlegri þjáningu að óþörfu. Túlkun er ekki kostnaðarsöm ef hún er skoðuð í heildrænu samhengi. Íslenskt hagkerfi nýtur góðs af aðflutningi fólks og það er eðlilegt að hluti af þeim ágóða fari í að túlka fyrir þetta sama fólk. Það er í tísku árið 2025 að tala um innviðaskuld. Við erum langt á eftir þeim þjóðum sem við viljum bera okkur saman við hvað varðar tölfræðilegt efni og gagnasöfnun um túlkun á Íslandi, varðandi lagasetningu, fyrirkomulag útboða og meðferð opinberra fjármuna, túlkaskrá, gæðastjórnun og gæðaeftirlit, kröfur um menntun túlka, tilboð um menntun til túlka, menntun þjónustuveitenda í vinnu með túlkum, hvað varðar réttindi túlka á vinnumarkaði og launamál þeirra – en þau eru ekki gagnsæ eins og er – og síðast en ekki síst hvað varðar rannsóknir og alþjóðlegt samstarf. Það vantar mælaborð og það vantar yfirsýn. Ráðuneyti óskast Mér finnst ég skynja á þjónustuveitendum að við séum að verða komin að ákveðnum þolmörkum, meðal annars vegna ofantalinna atriða, og að mál sé að taka heildstæða ábyrgð á fyrirkomulagi túlkunar hérlendis. Til þess þarf pólitískan vilja. Ég skora á stjórnmálafólk að vinna fagmennsku í samfélagstúlkun á Íslandi brautargengi. Slíkt stuðlar að inngildingu íbúa af fjölbreyttum uppruna og árangursríkum samskiptum í okkar fjölmenningarlega nútímasamfélagi. Þrátt fyrir gríðarlega aukningu á umfangi túlkunar undanfarin ár hefur mér vitanlega ekkert eitt ráðuneyti tekið ábyrgð á túlkun sem slíkri og haft forystu um að vinda upp slakann. Ég lýsi hér með eftir ráðuneyti sem tekur túlkunarmálin að sér af alvöru. Í því felst að ráða sérfræðinga á sviði túlkunarfræða til starfa í ráðuneytið til að móta faglega og heildræna stefnu Íslands um túlkunarmál byggða á þekkingu, að tryggja fjármagn til að framkvæma þá stefnu og fylgja henni eftir þar til staðan er orðin ásættanleg, einnig að viðhalda síðan ásættanlegu ástandi til frambúðar þannig að okkur sé sómi að. Þetta er ekki átaksverkefni með lokadagsetningu, því túlkunin er ekkert að fara. Höfundur kennir samfélagstúlkun við símenntunarstöðvar um land allt og við Háskóla Íslands. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Innflytjendamál Mest lesið Túlkun er ekkert að fara – en hvað ætlum við að gera með hana? Birna Ragnheiðardóttir Imsland Skoðun Óvandaður og einhliða fréttaflutningur RÚV af stríðinu á Gaza Birgir Finnsson Skoðun Lýðræði á ystu nöf: Hver er afstaða unga fólksins? Jonas Hammer Skoðun Ekki leiðrétting heldur skattahækkun: Afstaða Sjálfstæðisflokksins er skýr Guðrún Hafsteinsdóttir Skoðun Staðreyndir eða „mér finnst“ Birta Karen Tryggvadóttir Skoðun Frídagar í klemmu Jón Júlíus Karlsson Skoðun Hvað ef ég hjóla bara í vinnuna? Eiríkur Búi Halldórsson Skoðun D-vítamín mín besta forvörn Auður Elisabet Jóhannsdóttir Skoðun Litlu ljósin á Gaza Guðbrandur Einarsson Skoðun Í skugga kerfis sem brást! Harpa Hildiberg Böðvarsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Túlkun er ekkert að fara – en hvað ætlum við að gera með hana? Birna Ragnheiðardóttir Imsland skrifar Skoðun Hagsmunir heildarinnar - Kafli tvö: Eiskrandi kröfur Hannes Örn Blandon skrifar Skoðun Palestína er að verja sig, ekki öfugt Stefán Guðbrandsson skrifar Skoðun Óvandaður og einhliða fréttaflutningur RÚV af stríðinu á Gaza Birgir Finnsson skrifar Skoðun Lýðræði á ystu nöf: Hver er afstaða unga fólksins? Jonas Hammer skrifar Skoðun Hvað ef ég hjóla bara í vinnuna? Eiríkur Búi Halldórsson skrifar Skoðun Litlu ljósin á Gaza Guðbrandur Einarsson skrifar Skoðun Ekki leiðrétting heldur skattahækkun: Afstaða Sjálfstæðisflokksins er skýr Guðrún Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Staðreyndir eða „mér finnst“ Birta Karen Tryggvadóttir skrifar Skoðun Fjármagna áfram hernað Rússlands Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Frídagar í klemmu Jón Júlíus Karlsson skrifar Skoðun Fasteignaviðskipti – tímabært að endurskoða leikreglurnar? Hlynur Júlísson skrifar Skoðun Í skugga kerfis sem brást! Harpa Hildiberg Böðvarsdóttir skrifar Skoðun Jöfn vernd fyrir öll börn í veröldinni Gunnar Hersveinn skrifar Skoðun Helför Palestínumanna í beinni útsendingu – viljum við vera samsek? Ólafur Ingólfsson skrifar Skoðun Byggð í Norðvesturkjördæmi: lífæð framtíðar Íslands Ragnar Rögnvaldsson skrifar Skoðun Hverju hef ég stjórn á? Álfheiður Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Metnaður eða metnaðarleysi? Sumarrós Sigurðardóttir skrifar Skoðun „Þetta er allt í vinnslu“ María Pétursdóttir skrifar Skoðun Arðsemi og tilgangur - eitt útilokar ekki annað Elva Rakel Jónsdóttir,Erla Ósk Ásgeirsdottir skrifar Skoðun Iðnaðarstefna – stökkpallur inn í næsta hagvaxtarskeið Sigurður Hannesson skrifar Skoðun Hættum að bregðast íslensku hryssunni Rósa Líf Darradóttir skrifar Skoðun Börnin bíða meðan lausnin stendur auð Álfhildur Leifsdóttir skrifar Skoðun Áður en það verður of seint María Rut Kristinsdóttir skrifar Skoðun Lygin lekur niður á hökuna Jón Daníelsson skrifar Skoðun Líflínan Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Ríkisfyrirtæki sem virðir ekki æðsta valdið Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Neikvæðni í garð sjávarútvegs á Íslandi – orsakir og afleiðingar Kristín Þórarinsdóttir skrifar Skoðun Við erum hafið Guillaume Bazard skrifar Skoðun Deja Vu Sverrir Agnarsson skrifar Sjá meira
Samfélagstúlkun raddmála er sennilega algengasta túlkun í heimi og snýst um samtalstúlkun þar sem heyrandi innflytjendur, sem ekki tala þjóðartunguna (íslensku í okkar tilviki) og innlendir sérfræðingar og þjónustuaðilar þurfa að eiga nauðsynleg samskipti, til dæmis á heilsugæslum, hjá félagsþjónustum, á foreldrafundum skóla og svo framvegis. Tilgangur samfélagstúlkunar er að skapa skilning, að gera samtalið mögulegt. Samkvæmt íslenskum lögum er innflytjendum tryggð túlkun í ýmsum þjónustukerfum og má þar helst nefna dóms-, heilbrigðis-, félags- og menntakerfið. Hérlendis fer fram mjög mikil túlkun og ætla má að flest fólk sem starfar í þjónustu við almenning noti túlkaþjónustu, jafnvel oft á dag, alla daga. Það er tiltölulega nýtt ástand en það er eðlilegur þáttur í að samfélagið hefur þróast hratt frá því að vera mjög einsleitt í að vera fjölmenningarsamfélag þar sem hátt á annað hundrað tungumál eru töluð. Túlkun er erfitt starf og túlkar eru ekki gangandi orðabækur, eins og fólk virðist gjarnan halda. Túlkun krefst góðrar færni í tveimur tungumálum og mikillar þjálfunar. Fólk sem ekki hefur prófað að túlka á oft erfitt með að gera sér grein fyrir því hversu flókið ferli túlkun er, en það eru að minnsta kosti 8 mismunandi hugrænar aðgerðir fólgnar í túlkun og aldrei færri en tvær þeirra í gangi samtímis. „Heyrðu, þú talar pólsku, viltu ekki bara túlka fyrir mig?“ Hérlendis er gríðarlegur skortur á túlkum með menntun í túlkun, þó það hafi reyndar lagast nokkuð, sérstaklega síðan símenntunarstöðvarnar – að frumkvæði Mímis – hófu kennslu árið 2020. Þau námskeið eru stutt og þeim lýkur án prófs. Háskóli Íslands útskrifar samfélagstúlka úr 60 eininga námi á BA-stigi, þar sem túlkar öðlast aukna færni og fagmennsku, en aðsókn hefur litast af því að fyrirhöfnin skilar sér ekki endilega í formi fleiri eða betri verkefna eða hærri launa eftir útskrift. Þetta er mjög bagalegt því menntun er forsenda fagmennsku. Við ættum ekki að sætta okkur við neitt annað en háskólamenntaða túlka. Gerðar eru kröfur um fagmennsku opinberra starfsmanna. Læknir fær til dæmis ekki lækningaleyfi nema eftir um það bil áratugs langt háskólanám með mikilli verklegri þjálfun og ítrekuðum prófum. Hérlendis eru ekki gerðar kröfur um almenna menntun túlka – ekki stúdentspróf og ekki einu sinni grunnskólapróf – og ekki heldur um að þeir hafi menntun í túlkun sem fagi. Á okkur í alvöru að finnast ásættanlegt að það sem hinn hámenntaði læknir eða sérfræðingur hefur að segja hljómi kannski eins og hann viti varla sínu viti, af því að ekki er gerð krafa um að túlkurinn hans sé með menntun í sínu fagi? Hvers vegna er aðeins ætlast til þess að þjónustuveitendur séu menntaðir en ekki túlkarnir þeirra? Í mínum huga eru það misvísandi skilaboð um þá þjónustu sem opinberar stofnanir eiga að veita: er í lagi að eingöngu íslenskumælandi þjónustuþegum hins opinbera sé tryggð fagleg þjónusta en hjá öðrum (þ.e. innflytjendum) sé það tilviljun, bara heppni í túlkahappdrættinu? Ég mæli með að hérlendis verði, að erlendri fyrirmynd, komið á fót opinberri skrá yfir túlka sem hafa uppfyllt ákveðin hæfnisskilyrði og að hið opinbera taki stefnumótandi ákvörðun um að sætta sig ekki við að notaðir yrðu óskráðir og ómenntaðir túlkar, að túlkar með góða menntun yrðu látnir ganga fyrir um verkefni og þeir fengju umbun samkvæmt því. Við þurfum að ná í skottið á okkur Mig grunar að opinberar stofnanir hafi ekki alltaf fengið fjármagn til móts við aukna þörf fyrir túlkun. Ef svo er, hafa þær þurft að færa fjármuni frá eiginlegu lögbundna hlutverki sínu til að greiða kostnað við túlkun. Þetta þarf að leiðrétta svo hvorugt íþyngi hinu. Okkur ber skylda til að túlka, bæði samkvæmt íslenskum lögum og alþjóðasamningum. Á meðan Íslendingar standa ekki margfalt betur að íslenskukennslu fyrir innflytjendur en gert er, er auk þess tómt mál að tala um að sleppa túlkun, eins og leikmenn hafa lagt til. Það væri að spara aurinn og henda krónunni, þar sem mistök vegna misskilnings í samskiptum á báða bóga geta verið óheyrilega kostnaðarsöm í krónum talið og valdið mikilli mannlegri þjáningu að óþörfu. Túlkun er ekki kostnaðarsöm ef hún er skoðuð í heildrænu samhengi. Íslenskt hagkerfi nýtur góðs af aðflutningi fólks og það er eðlilegt að hluti af þeim ágóða fari í að túlka fyrir þetta sama fólk. Það er í tísku árið 2025 að tala um innviðaskuld. Við erum langt á eftir þeim þjóðum sem við viljum bera okkur saman við hvað varðar tölfræðilegt efni og gagnasöfnun um túlkun á Íslandi, varðandi lagasetningu, fyrirkomulag útboða og meðferð opinberra fjármuna, túlkaskrá, gæðastjórnun og gæðaeftirlit, kröfur um menntun túlka, tilboð um menntun til túlka, menntun þjónustuveitenda í vinnu með túlkum, hvað varðar réttindi túlka á vinnumarkaði og launamál þeirra – en þau eru ekki gagnsæ eins og er – og síðast en ekki síst hvað varðar rannsóknir og alþjóðlegt samstarf. Það vantar mælaborð og það vantar yfirsýn. Ráðuneyti óskast Mér finnst ég skynja á þjónustuveitendum að við séum að verða komin að ákveðnum þolmörkum, meðal annars vegna ofantalinna atriða, og að mál sé að taka heildstæða ábyrgð á fyrirkomulagi túlkunar hérlendis. Til þess þarf pólitískan vilja. Ég skora á stjórnmálafólk að vinna fagmennsku í samfélagstúlkun á Íslandi brautargengi. Slíkt stuðlar að inngildingu íbúa af fjölbreyttum uppruna og árangursríkum samskiptum í okkar fjölmenningarlega nútímasamfélagi. Þrátt fyrir gríðarlega aukningu á umfangi túlkunar undanfarin ár hefur mér vitanlega ekkert eitt ráðuneyti tekið ábyrgð á túlkun sem slíkri og haft forystu um að vinda upp slakann. Ég lýsi hér með eftir ráðuneyti sem tekur túlkunarmálin að sér af alvöru. Í því felst að ráða sérfræðinga á sviði túlkunarfræða til starfa í ráðuneytið til að móta faglega og heildræna stefnu Íslands um túlkunarmál byggða á þekkingu, að tryggja fjármagn til að framkvæma þá stefnu og fylgja henni eftir þar til staðan er orðin ásættanleg, einnig að viðhalda síðan ásættanlegu ástandi til frambúðar þannig að okkur sé sómi að. Þetta er ekki átaksverkefni með lokadagsetningu, því túlkunin er ekkert að fara. Höfundur kennir samfélagstúlkun við símenntunarstöðvar um land allt og við Háskóla Íslands.
Ekki leiðrétting heldur skattahækkun: Afstaða Sjálfstæðisflokksins er skýr Guðrún Hafsteinsdóttir Skoðun
Skoðun Túlkun er ekkert að fara – en hvað ætlum við að gera með hana? Birna Ragnheiðardóttir Imsland skrifar
Skoðun Ekki leiðrétting heldur skattahækkun: Afstaða Sjálfstæðisflokksins er skýr Guðrún Hafsteinsdóttir skrifar
Skoðun Helför Palestínumanna í beinni útsendingu – viljum við vera samsek? Ólafur Ingólfsson skrifar
Skoðun Arðsemi og tilgangur - eitt útilokar ekki annað Elva Rakel Jónsdóttir,Erla Ósk Ásgeirsdottir skrifar
Skoðun Neikvæðni í garð sjávarútvegs á Íslandi – orsakir og afleiðingar Kristín Þórarinsdóttir skrifar
Ekki leiðrétting heldur skattahækkun: Afstaða Sjálfstæðisflokksins er skýr Guðrún Hafsteinsdóttir Skoðun