Konur og menntun Sigríður Ingibjörg Ingadóttir og Steinunn Bragadóttir skrifa 29. apríl 2025 09:02 Á Kvennaári 2025 hafa á sjötta tug samtaka sameinast um að vekja athygli á kynjamisrétti og vinna að því að kröfur Kvennaárs nái fram að ganga. Við munum birta tölfræði mánaðarlega sem varpar ljósi á kynjamisrétti. Að þessu sinni fjöllum við um menntun kvenna og karla út frá gögnum Hagstofu Íslands. Menntun sem lykill að kvenfrelsi Frá árdögum kvennabaráttunnar hefur verið lögð áhersla á menntun kvenna. Hér á landi voru stofnaðir kvennaskólar á 19. öld og húsmæðraskólar á fyrri hluta 20. aldrar. Eftir því sem leið á öldina fjölgaði konum í t.d. hjúkrunar- og kennaranámi og þeim sem luku stúdentsprófi og fóru í háskóla. Árið 1886 var konum veitt heimild til að taka próf frá Lærða skólanum (stúdentspróf) en þær fengu ekki heimild til að sitja skólann fyrr en 1904. Fyrsta konan sem sat í skólanum og lauk stúdentsprófi þaðan var Laufey Valdimarsdóttir árið 1910. Framan af öldinni tóku fáir stúdentspróf og mjög fáar konur voru í þeim hópi fram að síðari heimsstyrjöld. Á síðari hluta aldarinnar tók nemendum að fjölga verulega í framhaldsmenntun af ýmsu tagi og hvað varðar brautskráða stúdenta þá hafa konur verið í meirihluta frá árinu 1979. Mynd: Hlutfall kvenna af brautskráðum stúdentum frá 1886-2023 Menntunarstaða árin 2003 og 2023 Gögn Hagstofunnar um menntunarstöðu ná til ársins 2003 en það ár voru konur um 54% háskólamenntaðra, en tveimur áratugum seinna hefur háskólamenntuðum fjölgað mikið og konur eru nú 59% allra háskólamenntaðra. Hlutfall kvenna með háskólamenntun jókst úr 29% árið 2003 í 55% árið 2023, en hjá körlum fór hlutfallið úr 25% í 35%. Á sama tíma hefur hlutfall kvenna með grunnskólamenntun sem hæsta menntunarstig dregist saman úr 42% í 17% en hjá körlum úr 29% í 23%. Stór hluti karla eru með starfs- og framhaldsmenntun sem hæsta menntunarstig, eða rúmlega 40% þeirra en aðeins rúmlega fjórðungur kvenna. Þetta skýrist að mörgu leyti af námsvali kynjanna í framhaldsskóla. Mynd: Menntunarstaða 25-64 ára karla og kvenna 2003 og 2023 Súlurnar eru um það bil jafn háar fyrir kynin á árinu 2003 enda var þá nokkuð jafnt kynjahlutall meðal 25-64 ára en karlarnir eru mun fleiri árið 2023 enda eru karlar í meirihluta innflytjenda og þeim hefur fjölgað mikið sl. tvo áratugi. Hér ber að setja þann varnagla að í nýlegri úttekt OECD um stöðu innflytjenda er bent á að menntunarstig þeirra sé ekki jafn vel skráð og hjá innfæddum. Karlar eru í meirihluta nemenda á framhaldsskólastigi Nýjustu gögn um nemendur á framhaldsskólastigi eru frá árinu 2023. Þau sýna að meirihluti nemenda eru karlar eða um 54%. Langflestir nemendur eru í bóknámi og þar eru konur í meirihluta eða 55% en því er öfugt farið í starfs-, iðn- og tækninámi þar sem konur eru innan við þriðjungur og flestar þeirra eru í sjúkraliðanámi, eða fjórðungur. Mynd: Framhaldsskólanemar eftir kyni og tegund náms 2023 Konur eru í meirihluta nemenda á háskólastigi Við stofnun Háskóla Íslands árið 1911 fengu konur rétt til að stunda embættisnám og það ár var ein kona við nám í skólanum. Nokkrum árum síðar, 1917, lauk Kristín Ólafsdóttir háskólaprófi frá Háskóla Ísland fyrst íslenskra kvenna. Níu árum síðar varð Björg C. Þorláksdóttir fyrsta íslenska konan til að ljúka doktorsprófi en hún varði ritgerð sína við Sorbonne-háskóla í París árið 1926. Frá árinu 1987 hafa konur í háskólanámi verið fleiri en karlar og árið 2023 voru þær um 65% nemenda. Þegar kynjahlutföll eru skoðuð eftir sviðum blasir við nokkuð kynskipt mynd. Langflest stunda nám í félagsvísindum, viðskiptum og lögfræði og konur eru þar 64% nemenda. Konur eru þó hlutfallslega flestar á sviðum Heilbrigðis og velferðar og Menntunar eða um og yfir 80% nemenda. Konur eru hlutfallslega fæstar í Verkfræði, framleiðslu og mannvirkjagerð eða 39% og næstfæstar í Raunvísindum, stærðfræði og tölvunarfræði eða 42%. Mynd: Háskólanemar eftir kyni og sviði 2023 Minna menntaðir njóta minni símenntunar Verkalýðshreyfingin hefur lagt mikla áherslu á mikilvægi símenntunar sem leið til að styðja við starfsþróun, aðlögun að breytingum á vinnumarkaði og möguleika fólks til að skipta um starfsvettvang. Þegar tölfræðin er skoðuð kemur þó glögglega í ljós mikið ójafnvægi milli hópa sem sækja símenntun. Árið 2023 voru konur ríflega helmingur þeirra sem sóttu sér símenntun. Það sem vekur mesta athygli er að þátttaka í símenntun eykst eftir menntunarstigi og árið 2023 sótti um þriðjungur háskólamenntaðra sér símenntun en aðeins um 13% þeirra sem höfðu einungis grunnskólamenntun. Þessar tölur endurspegla ekki aðeins takmarkaðri starfsþróunarmöguleika fólks með grunnmenntun heldur einnig að hvatar og aðstæður til þátttöku í símenntun kunna oft að vera minni í þessum hópi. Á sama tíma hafa íslensk stjórnvöld, ólíkt því sem tíðkast innan Evrópusambandsins, ekki sett sér mælanleg markmið um þátttöku í símenntun, þrátt fyrir að störf séu að taka miklum breytingum og krafan um aukna sérhæfingu vaxi hratt. Kynjaskipting í menntakerfinu endurspeglast á vinnumarkaði Menntunarstig á Íslandi hefur hækkað mikið frá því upp úr miðri 20. öld. Á sama tíma fjölgaði konum sem útskrifuðust með stúdentspróf Háskólanemum fjölgaði líka, ekki síst vegna tilkomu námslánakerfisins og konur hafa nú verið í meirihluta háskólanema í rúm 40 ár. Áhrifa þess gætir um samfélagið allt, bæði með aukinni atvinnuþátttöku kvenna og auknu aðgengi kvenna að áhrifa- og valdastöðum. Kynjaskiptingar í námi og námsvali gætir mjög augljóslega bæði á framhaldsskóla- og háskólastigi og endurspeglast síðan í kynskiptum vinnumarkaði. Líkt og fram kemur í grein okkar Kynskiptur vinnumarkaður, starfa flestar konur í heilbrigðis- og félagsþjónustu og fræðslustarfsemi, þar sem um 75% starfandi eru konur. Í þessum atvinnugreinum eru flest af hinum hefðbundnu kvennastörfum sem oftast eru lægra launuð en karlastörf óháð menntunarstigi sem störfin krefjast. Menntun hefur svo sannarlega skilað auknu jafnrétti, en hún dugir ekki ein og sér til að uppræta kynbundinn launamun eins og vonir stóðu til á síðari hluta 20. aldar. Endurmat á virði kvennastarfa er því mikilvægt skref í átt að auknu launajafnrétti, óháð menntunarstigi. Sigríður Ingibjörg Ingadóttir er hagfræðingur BSRB. Steinunn Bragadóttir er hagfræðingur hjá ASÍ. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Jafnréttismál Skóla- og menntamál Sigríður Ingibjörg Ingadóttir Mest lesið Hörmulegur atburður í flugstöð Leifs Eiríkssonar Jón Pétursson Skoðun Ríkisstofnun forherðist við gagnrýni Björn Ólafsson Skoðun Kvótaverð, veiðigjald, fjárfesting og arðsemi í sjávarútvegi Ásgeir Daníelsson Skoðun Getur Seljaskóli núna orðið símalaus skóli, Jóhanna? Kristín Jónsdóttir Skoðun Púslið sem passar ekki Ingibjörg Isaksen Skoðun Íslenski fáninn fyrir samstöðu ekki mismunun Ása Berglind Hjálmarsdóttir Skoðun Eru smáþjóðir stikkfríar? Snæbjörn Guðmundsson Skoðun Þér er boðið með, kæri félagi Trausti Breiðfjörð Magnússon Skoðun Hinn óseðjandi Eiríkur Ólafsson Skoðun Ákall Valdimar Júlíusson Skoðun Skoðun Skoðun Það að þrá börn eða ekki Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Tímanna tákn? Hólmgeir Baldursson skrifar Skoðun Hörmulegur atburður í flugstöð Leifs Eiríkssonar Jón Pétursson skrifar Skoðun Kvótaverð, veiðigjald, fjárfesting og arðsemi í sjávarútvegi Ásgeir Daníelsson skrifar Skoðun Getur Seljaskóli núna orðið símalaus skóli, Jóhanna? Kristín Jónsdóttir skrifar Skoðun Gagnsæi og traust á raforkumarkaði Einar S Einarsson skrifar Skoðun Ef þetta er rétt – hvað er þá rangt? Anna Berg Samúelsdóttir skrifar Skoðun Hvað er þetta MG? Júlíana Magnúsdóttir skrifar Skoðun Sjúkraþyrlu sem allra fyrst, kerfi sem veitir lífsbjörg Gunnar Svanur Einarsson skrifar Skoðun Ríkisstofnun forherðist við gagnrýni Björn Ólafsson skrifar Skoðun Bylting, bóla, bölvun - bull? Brynjólfur Þorvarðsson skrifar Skoðun Eru smáþjóðir stikkfríar? Snæbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Ákall Valdimar Júlíusson skrifar Skoðun Á að leyfa eða halda áfram að banna? Sigurður G. Guðjónsson skrifar Skoðun Íslenski fáninn fyrir samstöðu ekki mismunun Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Jafnlaunabarnið og baðvatnið Helga Sigrún Harðardóttir skrifar Skoðun Þér er boðið með, kæri félagi Trausti Breiðfjörð Magnússon skrifar Skoðun Púslið sem passar ekki Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Nei, það verður ekki að vera Ísrael, það er Ísrael Einar Ólafsson skrifar Skoðun Kemur þín háskólagráða úr kornflakes pakka? Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Hinn óseðjandi Eiríkur Ólafsson skrifar Skoðun Þéttari byggð: Hver nýtur ábatans — og hver borgar brúsann? Daði Freyr Ólafsson skrifar Skoðun Það ætti ekki vera í boði að útskifa fólk úr viðtalstímum hjá geðlæknum Atli Már Haraldsson Zebitz skrifar Skoðun Ef þið þurfið að segja upphátt að þið séuð ekki rasistar... Nichole Leigh Mosty skrifar Skoðun Hugleiðingar og skoðanaskipti um rasisma og útlendingahatur Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun 56.000 krónur í vasa Kópavogsbúa Ásdís Kristjánsdóttir skrifar Skoðun NordAN: Vegið að norrænni forvarnarstefnu Siv Friðleifsdóttir skrifar Skoðun Af hverju byggjum við innan gróinna hverfa? Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Gigt, vinnumarkaðurinn, fjölgun hlutastarfa og viðeigandi aðlögun Hrönn Stefánsdóttir skrifar Skoðun Er stríðsglæpamaður í rútunni? Ragnhildur Hólmgeirsdóttir, Hrönn Guðmundsdóttir skrifar Sjá meira
Á Kvennaári 2025 hafa á sjötta tug samtaka sameinast um að vekja athygli á kynjamisrétti og vinna að því að kröfur Kvennaárs nái fram að ganga. Við munum birta tölfræði mánaðarlega sem varpar ljósi á kynjamisrétti. Að þessu sinni fjöllum við um menntun kvenna og karla út frá gögnum Hagstofu Íslands. Menntun sem lykill að kvenfrelsi Frá árdögum kvennabaráttunnar hefur verið lögð áhersla á menntun kvenna. Hér á landi voru stofnaðir kvennaskólar á 19. öld og húsmæðraskólar á fyrri hluta 20. aldrar. Eftir því sem leið á öldina fjölgaði konum í t.d. hjúkrunar- og kennaranámi og þeim sem luku stúdentsprófi og fóru í háskóla. Árið 1886 var konum veitt heimild til að taka próf frá Lærða skólanum (stúdentspróf) en þær fengu ekki heimild til að sitja skólann fyrr en 1904. Fyrsta konan sem sat í skólanum og lauk stúdentsprófi þaðan var Laufey Valdimarsdóttir árið 1910. Framan af öldinni tóku fáir stúdentspróf og mjög fáar konur voru í þeim hópi fram að síðari heimsstyrjöld. Á síðari hluta aldarinnar tók nemendum að fjölga verulega í framhaldsmenntun af ýmsu tagi og hvað varðar brautskráða stúdenta þá hafa konur verið í meirihluta frá árinu 1979. Mynd: Hlutfall kvenna af brautskráðum stúdentum frá 1886-2023 Menntunarstaða árin 2003 og 2023 Gögn Hagstofunnar um menntunarstöðu ná til ársins 2003 en það ár voru konur um 54% háskólamenntaðra, en tveimur áratugum seinna hefur háskólamenntuðum fjölgað mikið og konur eru nú 59% allra háskólamenntaðra. Hlutfall kvenna með háskólamenntun jókst úr 29% árið 2003 í 55% árið 2023, en hjá körlum fór hlutfallið úr 25% í 35%. Á sama tíma hefur hlutfall kvenna með grunnskólamenntun sem hæsta menntunarstig dregist saman úr 42% í 17% en hjá körlum úr 29% í 23%. Stór hluti karla eru með starfs- og framhaldsmenntun sem hæsta menntunarstig, eða rúmlega 40% þeirra en aðeins rúmlega fjórðungur kvenna. Þetta skýrist að mörgu leyti af námsvali kynjanna í framhaldsskóla. Mynd: Menntunarstaða 25-64 ára karla og kvenna 2003 og 2023 Súlurnar eru um það bil jafn háar fyrir kynin á árinu 2003 enda var þá nokkuð jafnt kynjahlutall meðal 25-64 ára en karlarnir eru mun fleiri árið 2023 enda eru karlar í meirihluta innflytjenda og þeim hefur fjölgað mikið sl. tvo áratugi. Hér ber að setja þann varnagla að í nýlegri úttekt OECD um stöðu innflytjenda er bent á að menntunarstig þeirra sé ekki jafn vel skráð og hjá innfæddum. Karlar eru í meirihluta nemenda á framhaldsskólastigi Nýjustu gögn um nemendur á framhaldsskólastigi eru frá árinu 2023. Þau sýna að meirihluti nemenda eru karlar eða um 54%. Langflestir nemendur eru í bóknámi og þar eru konur í meirihluta eða 55% en því er öfugt farið í starfs-, iðn- og tækninámi þar sem konur eru innan við þriðjungur og flestar þeirra eru í sjúkraliðanámi, eða fjórðungur. Mynd: Framhaldsskólanemar eftir kyni og tegund náms 2023 Konur eru í meirihluta nemenda á háskólastigi Við stofnun Háskóla Íslands árið 1911 fengu konur rétt til að stunda embættisnám og það ár var ein kona við nám í skólanum. Nokkrum árum síðar, 1917, lauk Kristín Ólafsdóttir háskólaprófi frá Háskóla Ísland fyrst íslenskra kvenna. Níu árum síðar varð Björg C. Þorláksdóttir fyrsta íslenska konan til að ljúka doktorsprófi en hún varði ritgerð sína við Sorbonne-háskóla í París árið 1926. Frá árinu 1987 hafa konur í háskólanámi verið fleiri en karlar og árið 2023 voru þær um 65% nemenda. Þegar kynjahlutföll eru skoðuð eftir sviðum blasir við nokkuð kynskipt mynd. Langflest stunda nám í félagsvísindum, viðskiptum og lögfræði og konur eru þar 64% nemenda. Konur eru þó hlutfallslega flestar á sviðum Heilbrigðis og velferðar og Menntunar eða um og yfir 80% nemenda. Konur eru hlutfallslega fæstar í Verkfræði, framleiðslu og mannvirkjagerð eða 39% og næstfæstar í Raunvísindum, stærðfræði og tölvunarfræði eða 42%. Mynd: Háskólanemar eftir kyni og sviði 2023 Minna menntaðir njóta minni símenntunar Verkalýðshreyfingin hefur lagt mikla áherslu á mikilvægi símenntunar sem leið til að styðja við starfsþróun, aðlögun að breytingum á vinnumarkaði og möguleika fólks til að skipta um starfsvettvang. Þegar tölfræðin er skoðuð kemur þó glögglega í ljós mikið ójafnvægi milli hópa sem sækja símenntun. Árið 2023 voru konur ríflega helmingur þeirra sem sóttu sér símenntun. Það sem vekur mesta athygli er að þátttaka í símenntun eykst eftir menntunarstigi og árið 2023 sótti um þriðjungur háskólamenntaðra sér símenntun en aðeins um 13% þeirra sem höfðu einungis grunnskólamenntun. Þessar tölur endurspegla ekki aðeins takmarkaðri starfsþróunarmöguleika fólks með grunnmenntun heldur einnig að hvatar og aðstæður til þátttöku í símenntun kunna oft að vera minni í þessum hópi. Á sama tíma hafa íslensk stjórnvöld, ólíkt því sem tíðkast innan Evrópusambandsins, ekki sett sér mælanleg markmið um þátttöku í símenntun, þrátt fyrir að störf séu að taka miklum breytingum og krafan um aukna sérhæfingu vaxi hratt. Kynjaskipting í menntakerfinu endurspeglast á vinnumarkaði Menntunarstig á Íslandi hefur hækkað mikið frá því upp úr miðri 20. öld. Á sama tíma fjölgaði konum sem útskrifuðust með stúdentspróf Háskólanemum fjölgaði líka, ekki síst vegna tilkomu námslánakerfisins og konur hafa nú verið í meirihluta háskólanema í rúm 40 ár. Áhrifa þess gætir um samfélagið allt, bæði með aukinni atvinnuþátttöku kvenna og auknu aðgengi kvenna að áhrifa- og valdastöðum. Kynjaskiptingar í námi og námsvali gætir mjög augljóslega bæði á framhaldsskóla- og háskólastigi og endurspeglast síðan í kynskiptum vinnumarkaði. Líkt og fram kemur í grein okkar Kynskiptur vinnumarkaður, starfa flestar konur í heilbrigðis- og félagsþjónustu og fræðslustarfsemi, þar sem um 75% starfandi eru konur. Í þessum atvinnugreinum eru flest af hinum hefðbundnu kvennastörfum sem oftast eru lægra launuð en karlastörf óháð menntunarstigi sem störfin krefjast. Menntun hefur svo sannarlega skilað auknu jafnrétti, en hún dugir ekki ein og sér til að uppræta kynbundinn launamun eins og vonir stóðu til á síðari hluta 20. aldar. Endurmat á virði kvennastarfa er því mikilvægt skref í átt að auknu launajafnrétti, óháð menntunarstigi. Sigríður Ingibjörg Ingadóttir er hagfræðingur BSRB. Steinunn Bragadóttir er hagfræðingur hjá ASÍ.
Skoðun Það ætti ekki vera í boði að útskifa fólk úr viðtalstímum hjá geðlæknum Atli Már Haraldsson Zebitz skrifar
Skoðun Gigt, vinnumarkaðurinn, fjölgun hlutastarfa og viðeigandi aðlögun Hrönn Stefánsdóttir skrifar