Eirkatlar og steypa Sigurlín Bjarney Gísladóttir skrifar 14. apríl 2024 14:00 Á 17. öld var mikil þörf fyrir eirkatla og það þótti sérstaklega gott að elda mat í þessum kötlum. Þeir voru hins vegar dýrir og efnameiri einstaklingar byrjuðu að leigja katlana sína út til þeirra sem höfðu minna á milli handanna. Þarna gátu þeir sem þegar áttu mikið grætt á þeim sem áttu lítið. Margir sönkuðu að sér kötlum til að leigja út. Síðar komu hollenskir steypujárnspottar (braspottar) til sögunnar sem voru mun ódýrari og „vandamálið“ var úr sögunni. (Helgi Þorláksson, 2004, bls. 59—60). Þegar ég las um eirkatlana í bókinni um sögu 17. aldar sá ég samsvörun í leigumarkaði nútímans, daufa endurspeglun á milli aldanna. Fátt er nýtt undir sólinni. Það er ekki nýtt að hinir efnameiri sjái sér leik á borði og finni leið til að græða á þeim efnaminni með því að leigja út djásnin sín. Þegar kemur að leigumarkaðnum á Íslandi undanfarinn áratug þá hreinlega veit ég ekki hvar ég á að byrja. Nú þegar hafa Leigjendasamtökin og fleiri aðilar sýnt fram á það (til fjölda ára) með tölulegum upplýsingum að óréttlætið er augljóst og að afleiðingarnar skelfilegar fyrir marga. Samt breytist ekkert. Ríkisstjórnir hafa sett saman fjölmarga vinnuhópa (með takmarkaðri aðkomu leigjenda) en ástandið heldur áfram að versna. Ráðherrar hafa komið í fjölmiðla og lýst yfir áhyggjum yfir stöðu leigjenda en áhyggjur gera ekkert gagn fyrir leigjendur ef þeim fylgja engar raunverulegar breytingar. Þó verð ég að hrósa stjórnvöldum fyrir hlutdeildarlánin. Loksins kom fram raunveruleg lausn sem gat hjálpað mörgum…. þangað til allt hækkaði svo mikið að það var ómögulegt að kaupa eign með hlutdeildarláni á höfuðborgarsvæðinu í langan tíma. Síðan var lögunum breytt og það lagaði ástandið í smá tíma. Sá sem er á leigumarkaði þarf yfirleitt að safna í kringum 10 milljónum til að geta fengið greiðslumat og keypt fyrstu eign og þau sem falla undir hlutdeildarlán þurfa að safna 3-5 milljónum. Hins vegar er ómögulegt að safna þegar stór hluti af heildarlaunum fara í leigu. Það er ómöguleikinn í öllu sínu veldi. Ég vil ekki eyða orkunni í að segja það sem allir segja: ástandið er ekki gott og verður til þess að grátlega margir draga fram lífið undir fátæktarmörkum. Kannski er betra að benda á skref sem hægt væri að taka í átt að sanngirni og jafnari lífskjörum: Húsnæðisbætur Þegar unglingur í framhaldsskóla nær 18 ára aldri koma allar tekjur námsmannsins til lækkunar á húsnæðisbótum. Þessu þyrfti að breyta og taka ekki með í reikninginn tekjur námsmanns til 22 ára aldurs. Það myndi tryggja jafnræði á milli námsmanna og fjölskyldna þeirra hvort sem þeir eru í leiguhúsnæði eða ekki. Húsnæðisbætur eru fínar en tekjur þurfa að vera mjög lágar til að þær séu ekki skertar á einhvern hátt og húsnæðisbætur reynast oftast agnarlítill plástur á sár sem stækkar hratt. Raunfærnimat á fasteignamarkaði Þetta fallega orð, raunfærnimat, er notað þegar kemur að menntun og er viðleitni til að meta reynslu fólks að verðleikum og meta það sem einingar upp í ákveðið nám. Hvernig væri að taka upp raunfærnimat á húsnæðismarkaði? Ef manneskja getur borgað leigu í 20 ár sem er yfir 50% af heildartekjum þá hefur hún raunfærni til að greiða af bankaláni með lægri afborgunum. Ef leigjandinn hefur verið með gilda leigusamninga þá er hægt að sjá þetta allt aftur í tímann og hægt að umbuna þeim þrautseigjuna. Leiguþak - bætur og styrkir til leigusala Núna fá leigjendur húsnæðisbætur sem ráðast af tekjum og eignum. Sumir fá sérstakan húsnæðisstuðning frá sveitarfélaginu (sem ætti reyndar að koma sjálfkrafa þegar tekjur fara undir ákveðið viðmið en ætti ekki að þurfa að sækja um) auk þess sem ýmsar hjálparstofnanir koma leigjendum til aðstoðar því það ríkir mikil neyð hjá mörgum á leigumarkaði. Hvernig væri að setja leiguþak og þeir leigusalar sem þurfa að greiða með eignunum sínum (hægt að byggja á tekjum, eignum, lánshlutfalli og afborgunum) geti sótt um stuðning frá húsnæðis- og mannvirkjastofnun og jafnvel hjá hjálparsamtökum? Setjum leiguþak, gefum leigjendur smá reisn og flytjum aðstoðina yfir til leigusalanna. Þetta myndi auka jafnræði á milli fólks og koma í veg fyrir þessar djúpu fátæktarholur sem leigjendur lenda ofan í og dýpka með hverju árinu sem líður, með hverju árinu sem stjórnvöld gera ekki rassg…. Nú þegar búa mjög margir í ósamþykktu iðnaðarhúsnæði. Gettóin sem eru að verða til eru í boði stjórnvalda og hins frjálsa (villta og tryllta) leigumarkaðar. Af hverju eru ekki þúsundir að mótmæla á Austurvelli á hverjum degi? Jú, leigjendur eru of uppteknir að vinna myrkranna á milli, of þreyttir og líka margir fullir af skömm yfir því að vera í þessari stöðu. Fyrir tíu árum lýsti Umboðsmaður barna yfir áhyggjum af stöðu barna á leigumarkaði. Sama ár hafði velferðarvakt Velferðarráðuneytisins (ráðuneyti sem er ekki lengur til) sömu áhyggjur. Það er ekkert sem bendir til þess að staða þessara barna hafi vænkast. Misskiptingin er hrópandi! Eirkatlar eða steypa? Þetta er allt sama sultan. Höfundur er rithöfundur og kennari Heimildir: Helgi Þorláksson. 2004. „Undir Einveldi“. Saga Íslands VII. Hið íslenska bókmenntafélag, Sögufélag. Morgunblaðið. 8.9.2014. „Hefur áhyggjur af börnum í leiguíbúðum.“ Mbl.is. Hefur áhyggjur af börnum í leiguíbúðum (mbl.is) Ríkisútvarpið. 14.11.2014 „Áhyggjur af börnum fátækra leigjenda.“ Ruv.is. Áhyggjur af börnum fátækra leigjenda - RÚV.is (ruv.is) Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Húsnæðismál Mest lesið Eru stjórnarandstæðingar viljandi að misskilja samsköttun? Þórhallur Valur Benónýsson Skoðun Spilavíti er og verður spilavíti Tryggvi Rúnar Brynjarsson Skoðun Þjónusturof hefst í dag Hanna Birna Valdimarsdóttir Skoðun „Mér sýnist Inga Sæland fá talsvert út úr þessu“ Sigurjón Arnórsson Skoðun Verjum frelsið og mannréttindin Sigurjón Njarðarson Skoðun Skortur á metnaði í loftslagsmálum Svandís Svavarsdóttir,Guðmundur Ingi Guðbrandsson Skoðun Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley Skoðun Árangur hefst hér. Með þér. Guðrún Högnadóttir Skoðun Konur sem stinga hvor aðra í bakið Sigríður Svanborgardóttir Skoðun Leiðtogi sem nær árangri Birkir Jón Jónsson Skoðun Skoðun Skoðun „Mér sýnist Inga Sæland fá talsvert út úr þessu“ Sigurjón Arnórsson skrifar Skoðun Árangur hefst hér. Með þér. Guðrún Högnadóttir skrifar Skoðun Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley skrifar Skoðun Þjónusturof hefst í dag Hanna Birna Valdimarsdóttir skrifar Skoðun Verjum frelsið og mannréttindin Sigurjón Njarðarson skrifar Skoðun Spilavíti er og verður spilavíti Tryggvi Rúnar Brynjarsson skrifar Skoðun Skortur á metnaði í loftslagsmálum Svandís Svavarsdóttir,Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Eru stjórnarandstæðingar viljandi að misskilja samsköttun? Þórhallur Valur Benónýsson skrifar Skoðun Orðræða mótar menningu – og menningin mótar okkur öll Jóhanna Bárðardóttir skrifar Skoðun Eitt spilakort, betri spilamenning – er skaðaminnkandi Ingvar Örn Ingvarsson skrifar Skoðun Sameining sem eflir íslenskan landbúnað Egill Gautason skrifar Skoðun Konur sem stinga hvor aðra í bakið Sigríður Svanborgardóttir skrifar Skoðun Fjölbreytileiki er styrkleiki Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar Skoðun Það er list að lifa með krabbameini Hlíf Steingrímsdóttir skrifar Skoðun Um kynjafræði og pólítík Hanna Björg Vilhjálmsdóttir skrifar Skoðun Við fylgjum þér frá getnaði til grafar Benedikt S. Benediktsson skrifar Skoðun Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir skrifar Skoðun Ef þið bara hefðuð séð heiminn út frá mínum augum: Börn & ADHD Stefán Þorri Helgason skrifar Skoðun 112. liðurinn í aðgerðaáætlun í menntamálum? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson skrifar Skoðun Konur á örorku Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun Drambið okkar Júlíus Valsson skrifar Skoðun Við vitum Guðrún Jónsdóttir skrifar Skoðun Ekki sama hvaðan gott kemur Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Börn í meðferð eiga rétt á fagfólki orð duga ekki lengur! Steindór Þórarinsson skrifar Skoðun Greindarskerðing eða ofurgáfur með gervigreind Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Að hafa hemil á nýjum ófjármögnuðum útgjöldum er lykillinn að sjálfbærum rekstri sveitarfélaga Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun Homo sapiens að öðrum toga: Af hverju ætti ég eiginlega að mæta á PIFF-kvikmyndhátíðina? Ólafur Guðsteinn Kristjánsson skrifar Skoðun Stöndum saman gegn fjölþáttaógnum Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Hagræðing á kostnað fjölbreytni og gæðamenntunar Ida Marguerite Semey skrifar Skoðun Umbúðir en ekkert innihald í Hafnarfirði Einar Geir Þorsteinsson skrifar Sjá meira
Á 17. öld var mikil þörf fyrir eirkatla og það þótti sérstaklega gott að elda mat í þessum kötlum. Þeir voru hins vegar dýrir og efnameiri einstaklingar byrjuðu að leigja katlana sína út til þeirra sem höfðu minna á milli handanna. Þarna gátu þeir sem þegar áttu mikið grætt á þeim sem áttu lítið. Margir sönkuðu að sér kötlum til að leigja út. Síðar komu hollenskir steypujárnspottar (braspottar) til sögunnar sem voru mun ódýrari og „vandamálið“ var úr sögunni. (Helgi Þorláksson, 2004, bls. 59—60). Þegar ég las um eirkatlana í bókinni um sögu 17. aldar sá ég samsvörun í leigumarkaði nútímans, daufa endurspeglun á milli aldanna. Fátt er nýtt undir sólinni. Það er ekki nýtt að hinir efnameiri sjái sér leik á borði og finni leið til að græða á þeim efnaminni með því að leigja út djásnin sín. Þegar kemur að leigumarkaðnum á Íslandi undanfarinn áratug þá hreinlega veit ég ekki hvar ég á að byrja. Nú þegar hafa Leigjendasamtökin og fleiri aðilar sýnt fram á það (til fjölda ára) með tölulegum upplýsingum að óréttlætið er augljóst og að afleiðingarnar skelfilegar fyrir marga. Samt breytist ekkert. Ríkisstjórnir hafa sett saman fjölmarga vinnuhópa (með takmarkaðri aðkomu leigjenda) en ástandið heldur áfram að versna. Ráðherrar hafa komið í fjölmiðla og lýst yfir áhyggjum yfir stöðu leigjenda en áhyggjur gera ekkert gagn fyrir leigjendur ef þeim fylgja engar raunverulegar breytingar. Þó verð ég að hrósa stjórnvöldum fyrir hlutdeildarlánin. Loksins kom fram raunveruleg lausn sem gat hjálpað mörgum…. þangað til allt hækkaði svo mikið að það var ómögulegt að kaupa eign með hlutdeildarláni á höfuðborgarsvæðinu í langan tíma. Síðan var lögunum breytt og það lagaði ástandið í smá tíma. Sá sem er á leigumarkaði þarf yfirleitt að safna í kringum 10 milljónum til að geta fengið greiðslumat og keypt fyrstu eign og þau sem falla undir hlutdeildarlán þurfa að safna 3-5 milljónum. Hins vegar er ómögulegt að safna þegar stór hluti af heildarlaunum fara í leigu. Það er ómöguleikinn í öllu sínu veldi. Ég vil ekki eyða orkunni í að segja það sem allir segja: ástandið er ekki gott og verður til þess að grátlega margir draga fram lífið undir fátæktarmörkum. Kannski er betra að benda á skref sem hægt væri að taka í átt að sanngirni og jafnari lífskjörum: Húsnæðisbætur Þegar unglingur í framhaldsskóla nær 18 ára aldri koma allar tekjur námsmannsins til lækkunar á húsnæðisbótum. Þessu þyrfti að breyta og taka ekki með í reikninginn tekjur námsmanns til 22 ára aldurs. Það myndi tryggja jafnræði á milli námsmanna og fjölskyldna þeirra hvort sem þeir eru í leiguhúsnæði eða ekki. Húsnæðisbætur eru fínar en tekjur þurfa að vera mjög lágar til að þær séu ekki skertar á einhvern hátt og húsnæðisbætur reynast oftast agnarlítill plástur á sár sem stækkar hratt. Raunfærnimat á fasteignamarkaði Þetta fallega orð, raunfærnimat, er notað þegar kemur að menntun og er viðleitni til að meta reynslu fólks að verðleikum og meta það sem einingar upp í ákveðið nám. Hvernig væri að taka upp raunfærnimat á húsnæðismarkaði? Ef manneskja getur borgað leigu í 20 ár sem er yfir 50% af heildartekjum þá hefur hún raunfærni til að greiða af bankaláni með lægri afborgunum. Ef leigjandinn hefur verið með gilda leigusamninga þá er hægt að sjá þetta allt aftur í tímann og hægt að umbuna þeim þrautseigjuna. Leiguþak - bætur og styrkir til leigusala Núna fá leigjendur húsnæðisbætur sem ráðast af tekjum og eignum. Sumir fá sérstakan húsnæðisstuðning frá sveitarfélaginu (sem ætti reyndar að koma sjálfkrafa þegar tekjur fara undir ákveðið viðmið en ætti ekki að þurfa að sækja um) auk þess sem ýmsar hjálparstofnanir koma leigjendum til aðstoðar því það ríkir mikil neyð hjá mörgum á leigumarkaði. Hvernig væri að setja leiguþak og þeir leigusalar sem þurfa að greiða með eignunum sínum (hægt að byggja á tekjum, eignum, lánshlutfalli og afborgunum) geti sótt um stuðning frá húsnæðis- og mannvirkjastofnun og jafnvel hjá hjálparsamtökum? Setjum leiguþak, gefum leigjendur smá reisn og flytjum aðstoðina yfir til leigusalanna. Þetta myndi auka jafnræði á milli fólks og koma í veg fyrir þessar djúpu fátæktarholur sem leigjendur lenda ofan í og dýpka með hverju árinu sem líður, með hverju árinu sem stjórnvöld gera ekki rassg…. Nú þegar búa mjög margir í ósamþykktu iðnaðarhúsnæði. Gettóin sem eru að verða til eru í boði stjórnvalda og hins frjálsa (villta og tryllta) leigumarkaðar. Af hverju eru ekki þúsundir að mótmæla á Austurvelli á hverjum degi? Jú, leigjendur eru of uppteknir að vinna myrkranna á milli, of þreyttir og líka margir fullir af skömm yfir því að vera í þessari stöðu. Fyrir tíu árum lýsti Umboðsmaður barna yfir áhyggjum af stöðu barna á leigumarkaði. Sama ár hafði velferðarvakt Velferðarráðuneytisins (ráðuneyti sem er ekki lengur til) sömu áhyggjur. Það er ekkert sem bendir til þess að staða þessara barna hafi vænkast. Misskiptingin er hrópandi! Eirkatlar eða steypa? Þetta er allt sama sultan. Höfundur er rithöfundur og kennari Heimildir: Helgi Þorláksson. 2004. „Undir Einveldi“. Saga Íslands VII. Hið íslenska bókmenntafélag, Sögufélag. Morgunblaðið. 8.9.2014. „Hefur áhyggjur af börnum í leiguíbúðum.“ Mbl.is. Hefur áhyggjur af börnum í leiguíbúðum (mbl.is) Ríkisútvarpið. 14.11.2014 „Áhyggjur af börnum fátækra leigjenda.“ Ruv.is. Áhyggjur af börnum fátækra leigjenda - RÚV.is (ruv.is)
Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley Skoðun
Skoðun Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley skrifar
Skoðun Eru stjórnarandstæðingar viljandi að misskilja samsköttun? Þórhallur Valur Benónýsson skrifar
Skoðun Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir skrifar
Skoðun Að hafa hemil á nýjum ófjármögnuðum útgjöldum er lykillinn að sjálfbærum rekstri sveitarfélaga Jón Ingi Hákonarson skrifar
Skoðun Homo sapiens að öðrum toga: Af hverju ætti ég eiginlega að mæta á PIFF-kvikmyndhátíðina? Ólafur Guðsteinn Kristjánsson skrifar
Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley Skoðun