Er íslenska geðheilbrigðiskerfið of strangt þegar kemur að nauðungarvistun? Arna Ósk Óskarsdóttir skrifar 8. mars 2025 18:00 Ísland hefur áratugum saman lagt áherslu á að vernda sjálfsákvörðunarrétt einstaklingsins. Það er eðlilegt og sjálfsagt. En hvað gerist þegar sá réttur veldur því að einstaklingar með alvarlega geðsjúkdóma fá ekki þá aðstoð sem þeir þurfa? Hvað gerist þegar fjölskyldur standa hjálparvana á meðan ástand ástvinar þeirra versnar, án þess að nokkur grípi inn í? Við stöndum frammi fyrir því að nauðsynleg inngrip í íslenska heilbrigðiskerfinu koma oft of seint. Löggjöf og reglur sem standa í vegi Í dag er einungis hægt að nauðungarvista einstakling ef hann er talinn verulega hættulegur sjálfum sér eða öðrum. Þrátt fyrir að margir veikir einstaklingar hafni meðferð, er ekki hægt að grípa inn í fyrr en of seint. Nauðungarvistun er síðasta úrræðið en það er engin raunveruleg millileið til að grípa inn í áður en geðsjúkdómurinn verður lífshættulegur. Fjölskyldur sem leita aðstoðar eru sendar í endalausan hring kerfisins, þar sem lokaðar dyr eru algengari en lausnir. Íslenska heilbrigðiskerfið vinnur eftir stefnu um samþætta og samfellda þjónustu við geðsjúka. Í þeirri stefnu er lögð áhersla á forvarnir, snemmtæka íhlutun og samþættingu heilbrigðis- og félagsþjónustu. Það hljómar vel á pappír, en þegar kemur að raunverulegum aðstæðum er lítið um framkvæmd. Skortur er á sérhæfðum teymum, biðtími eftir þjónustu er óásættanlega langur og samhæfing innan kerfisins er ábótavant. Samkvæmt Ríkisendurskoðun skortir stjórnvöld yfirsýn yfir stöðu geðheilbrigðismála og engin samræmd yfirstjórn er til staðar í geðheilbrigðisþjónustunni. Hvað segja rannsóknir? Rannsóknir sýna að snemmtæk íhlutun getur dregið úr alvarleika einkenna og bætt langtímahorfur hjá einstaklingum með geðsjúkdóma. Þegar geðrof er komið á alvarlegt stig verður meðferð erfiðari og úrræðin færri. Bestu aðferðirnar sem notaðar hafa verið í öðrum löndum byggja á þrepaskiptri nálgun, þar sem byrjað er á vægum inngripum, unnið með fjölskyldum og síðan gripið inn í af meiri þunga ef ástandið krefst þess. Sérhæfð teymi sem heimsækja sjúklinga í sínu eigin umhverfi hafa sýnt fram á betri árangur en hefðbundin sjúkrahúsinnlögn. Ein stærsta breytingin sem mætti innleiða á Íslandi er að veita aðstandendum meira vægi í ákvarðanatöku. Í Noregi og Bretlandi er hægt að leggja fram formlegt aðstandendamat, þar sem fjölskyldan getur veitt upplýsingar sem læknar verða að taka til greina. Það myndi gera kleift að bregðast við fyrr og tryggja að fólk fái meðferð áður en sjúkdómurinn tekur yfir líf þess.Lausnir sem gætu virkað á Íslandi Það eru margar leiðir til að laga þetta kerfi án þess að skerða sjálfsákvörðunarrétt einstaklinga um of. Hér eru nokkrar þeirra: • Aðstandendur fái meira vægi í ákvarðanatöku – Lögfesting formlegs aðstandendamats gæti leitt til snemmtækari íhlutunar. • Fyrirfram samþykkt meðferðaráætlun – Einstaklingar sem hafa greinst með alvarlega geðsjúkdóma gætu sett fram viljayfirlýsingu í góðu jafnvægi um hvernig þeim verði veitt meðferð ef ástand þeirra versnar. • Varnarvistun í stað nauðungarvistunar – Tímabundin innlögn í öruggu umhverfi í stað þess að bíða eftir að einstaklingur verði hættulegur sjálfum sér eða öðrum. • Sérhæfð geðteymi innan lögreglunnar – Geðteymi sem innihalda bæði lögreglu og geðheilbrigðisstarfsfólk, til að bregðast við neyðartilvikum af meiri mannúð. • Aukin fræðsla og stuðningur fyrir aðstandendur – Fjölskyldur þurfa betri upplýsingar, ráðgjöf og stuðningshópa til að takast á við þessa erfiðu stöðu. Í dag virðist íslenska heilbrigðiskerfið standa hjá á meðan fjölskyldur berjast einar við kerfið. Þeir sem þekkja einstaklinginn best hafa engin verkfæri til að hjálpa honum. Það er ekki ásættanlegt að bíða eftir harmleik áður en gripið er inn í. Ef við viljum raunverulega bæta geðheilbrigðiskerfið verðum við að taka þessa umræðu alvarlega og grípa til breytinga. Það er ekki mannúðlegt að standa hjá og leyfa fólki að sökkva dýpra í veikindin án nokkurrar aðstoðar. Höfundur er aðstandandi Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Heilbrigðismál Geðheilbrigði Mest lesið Snorri Másson er ekki vandinn – hann er viðvörun Helen Ólafsdóttir Skoðun Bakslag í skoðanafrelsi? Kári Allansson Skoðun Boðsferð Landsvirkjunar Stefán Georgsson Skoðun Sanna er rödd félagshyggju, réttlætis og jöfnuðar! Laufey Líndal Ólafsdóttir,Sara Stef. Hildardóttir Skoðun Ástin er falleg Sigurður Árni Reynisson Skoðun Samstarf um loftslagsmál og grænar lausnir Sigurður Hannesson,Nótt Thorberg Skoðun Ofbeldi í skólum: Áskoranir og leiðir til lausna Soffía Ámundadóttir Skoðun Líknarmeðferð og dánaraðstoð eru ekki andstæður heldur nauðsynleg umræðuefni Ingrid Kuhlman Skoðun Grunnstoðir sveitarfélagsins efldar til muna Sandra Sigurðardóttir Skoðun Eplin í andlitshæð Bryndís Haraldsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Ein saga af sextíu þúsund Halldór Ísak Ólafsson skrifar Skoðun Að láta mata sig er svo þægilegt Björn Ólafsson skrifar Skoðun Nýjar reglur um réttindi fólks í ráðningarsambandi Ingvar Sverrisson skrifar Skoðun Ofbeldi í skólum: Áskoranir og leiðir til lausna Soffía Ámundadóttir skrifar Skoðun Bakslag í skoðanafrelsi? Kári Allansson skrifar Skoðun Eplin í andlitshæð Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Bataskólinn – fyrir þig? Guðný Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Sanna er rödd félagshyggju, réttlætis og jöfnuðar! Laufey Líndal Ólafsdóttir,Sara Stef. Hildardóttir skrifar Skoðun Boðsferð Landsvirkjunar Stefán Georgsson skrifar Skoðun Samstarf um loftslagsmál og grænar lausnir Sigurður Hannesson,Nótt Thorberg skrifar Skoðun Ástin er falleg Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Líknarmeðferð og dánaraðstoð eru ekki andstæður heldur nauðsynleg umræðuefni Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Grunnstoðir sveitarfélagsins efldar til muna Sandra Sigurðardóttir skrifar Skoðun Laugarnestangi - til allrar framtíðar Líf Magneudóttir skrifar Skoðun Að vera séður og heyrður getur bjargað lífi – Gulur september minnir okkur á að hlúa að hjartanu Kristín Magdalena Ágústsdóttir skrifar Skoðun Rangfærslur um atburðina á Gaza Egill Þ. Einarsson skrifar Skoðun Öryggi geðheilbrigðis Guðrún Karls Helgudóttir skrifar Skoðun Mjóddin og pólitík pírata Helgi Áss Grétarsson skrifar Skoðun Okkar eigin Don Kíkóti Kjartan Jónsson skrifar Skoðun Sýnum í verki að okkur er ekki sama Anna Sigga Jökuls Ragnheiðardóttir skrifar Skoðun Snorri Másson er ekki vandinn – hann er viðvörun Helen Ólafsdóttir skrifar Skoðun Drúsar og hörmungarnar í Suwayda Armando Garcia skrifar Skoðun Hjarta samfélagsins í Þorlákshöfn slær við höfnina Grétar Ingi Erlendsson skrifar Skoðun Marserum fyrir jafnrétti í íþróttum Willum Þór Þórsson skrifar Skoðun Tímamóta umbætur í nýju kerfi almannatrygginga Huld Magnúsdóttir,Sigríður Dóra Magnúsdóttir,Unnur Sverrisdóttir,Vigdís Jónsdóttir skrifar Skoðun Öflugt atvinnulíf í Hafnarfirði Valdimar Víðisson skrifar Skoðun Persónudýrkun vinstrisins Trausti Breiðfjörð Magnússon skrifar Skoðun Menntamorð – um gjöreyðingu menntakerfisins á Gaza sem liður í allsherjar þjóðarmorði Ísrael á Palestínumönnum Kristján Þór Sigurðsson skrifar Skoðun Reykjavík - barnvæn höfuðborg? Einar Þorsteinsson,Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Magnús og hálfsannleikurinn Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Sjá meira
Ísland hefur áratugum saman lagt áherslu á að vernda sjálfsákvörðunarrétt einstaklingsins. Það er eðlilegt og sjálfsagt. En hvað gerist þegar sá réttur veldur því að einstaklingar með alvarlega geðsjúkdóma fá ekki þá aðstoð sem þeir þurfa? Hvað gerist þegar fjölskyldur standa hjálparvana á meðan ástand ástvinar þeirra versnar, án þess að nokkur grípi inn í? Við stöndum frammi fyrir því að nauðsynleg inngrip í íslenska heilbrigðiskerfinu koma oft of seint. Löggjöf og reglur sem standa í vegi Í dag er einungis hægt að nauðungarvista einstakling ef hann er talinn verulega hættulegur sjálfum sér eða öðrum. Þrátt fyrir að margir veikir einstaklingar hafni meðferð, er ekki hægt að grípa inn í fyrr en of seint. Nauðungarvistun er síðasta úrræðið en það er engin raunveruleg millileið til að grípa inn í áður en geðsjúkdómurinn verður lífshættulegur. Fjölskyldur sem leita aðstoðar eru sendar í endalausan hring kerfisins, þar sem lokaðar dyr eru algengari en lausnir. Íslenska heilbrigðiskerfið vinnur eftir stefnu um samþætta og samfellda þjónustu við geðsjúka. Í þeirri stefnu er lögð áhersla á forvarnir, snemmtæka íhlutun og samþættingu heilbrigðis- og félagsþjónustu. Það hljómar vel á pappír, en þegar kemur að raunverulegum aðstæðum er lítið um framkvæmd. Skortur er á sérhæfðum teymum, biðtími eftir þjónustu er óásættanlega langur og samhæfing innan kerfisins er ábótavant. Samkvæmt Ríkisendurskoðun skortir stjórnvöld yfirsýn yfir stöðu geðheilbrigðismála og engin samræmd yfirstjórn er til staðar í geðheilbrigðisþjónustunni. Hvað segja rannsóknir? Rannsóknir sýna að snemmtæk íhlutun getur dregið úr alvarleika einkenna og bætt langtímahorfur hjá einstaklingum með geðsjúkdóma. Þegar geðrof er komið á alvarlegt stig verður meðferð erfiðari og úrræðin færri. Bestu aðferðirnar sem notaðar hafa verið í öðrum löndum byggja á þrepaskiptri nálgun, þar sem byrjað er á vægum inngripum, unnið með fjölskyldum og síðan gripið inn í af meiri þunga ef ástandið krefst þess. Sérhæfð teymi sem heimsækja sjúklinga í sínu eigin umhverfi hafa sýnt fram á betri árangur en hefðbundin sjúkrahúsinnlögn. Ein stærsta breytingin sem mætti innleiða á Íslandi er að veita aðstandendum meira vægi í ákvarðanatöku. Í Noregi og Bretlandi er hægt að leggja fram formlegt aðstandendamat, þar sem fjölskyldan getur veitt upplýsingar sem læknar verða að taka til greina. Það myndi gera kleift að bregðast við fyrr og tryggja að fólk fái meðferð áður en sjúkdómurinn tekur yfir líf þess.Lausnir sem gætu virkað á Íslandi Það eru margar leiðir til að laga þetta kerfi án þess að skerða sjálfsákvörðunarrétt einstaklinga um of. Hér eru nokkrar þeirra: • Aðstandendur fái meira vægi í ákvarðanatöku – Lögfesting formlegs aðstandendamats gæti leitt til snemmtækari íhlutunar. • Fyrirfram samþykkt meðferðaráætlun – Einstaklingar sem hafa greinst með alvarlega geðsjúkdóma gætu sett fram viljayfirlýsingu í góðu jafnvægi um hvernig þeim verði veitt meðferð ef ástand þeirra versnar. • Varnarvistun í stað nauðungarvistunar – Tímabundin innlögn í öruggu umhverfi í stað þess að bíða eftir að einstaklingur verði hættulegur sjálfum sér eða öðrum. • Sérhæfð geðteymi innan lögreglunnar – Geðteymi sem innihalda bæði lögreglu og geðheilbrigðisstarfsfólk, til að bregðast við neyðartilvikum af meiri mannúð. • Aukin fræðsla og stuðningur fyrir aðstandendur – Fjölskyldur þurfa betri upplýsingar, ráðgjöf og stuðningshópa til að takast á við þessa erfiðu stöðu. Í dag virðist íslenska heilbrigðiskerfið standa hjá á meðan fjölskyldur berjast einar við kerfið. Þeir sem þekkja einstaklinginn best hafa engin verkfæri til að hjálpa honum. Það er ekki ásættanlegt að bíða eftir harmleik áður en gripið er inn í. Ef við viljum raunverulega bæta geðheilbrigðiskerfið verðum við að taka þessa umræðu alvarlega og grípa til breytinga. Það er ekki mannúðlegt að standa hjá og leyfa fólki að sökkva dýpra í veikindin án nokkurrar aðstoðar. Höfundur er aðstandandi
Sanna er rödd félagshyggju, réttlætis og jöfnuðar! Laufey Líndal Ólafsdóttir,Sara Stef. Hildardóttir Skoðun
Líknarmeðferð og dánaraðstoð eru ekki andstæður heldur nauðsynleg umræðuefni Ingrid Kuhlman Skoðun
Skoðun Sanna er rödd félagshyggju, réttlætis og jöfnuðar! Laufey Líndal Ólafsdóttir,Sara Stef. Hildardóttir skrifar
Skoðun Líknarmeðferð og dánaraðstoð eru ekki andstæður heldur nauðsynleg umræðuefni Ingrid Kuhlman skrifar
Skoðun Að vera séður og heyrður getur bjargað lífi – Gulur september minnir okkur á að hlúa að hjartanu Kristín Magdalena Ágústsdóttir skrifar
Skoðun Tímamóta umbætur í nýju kerfi almannatrygginga Huld Magnúsdóttir,Sigríður Dóra Magnúsdóttir,Unnur Sverrisdóttir,Vigdís Jónsdóttir skrifar
Skoðun Menntamorð – um gjöreyðingu menntakerfisins á Gaza sem liður í allsherjar þjóðarmorði Ísrael á Palestínumönnum Kristján Þór Sigurðsson skrifar
Sanna er rödd félagshyggju, réttlætis og jöfnuðar! Laufey Líndal Ólafsdóttir,Sara Stef. Hildardóttir Skoðun
Líknarmeðferð og dánaraðstoð eru ekki andstæður heldur nauðsynleg umræðuefni Ingrid Kuhlman Skoðun