Er íslenska geðheilbrigðiskerfið of strangt þegar kemur að nauðungarvistun? Arna Ósk Óskarsdóttir skrifar 8. mars 2025 18:00 Ísland hefur áratugum saman lagt áherslu á að vernda sjálfsákvörðunarrétt einstaklingsins. Það er eðlilegt og sjálfsagt. En hvað gerist þegar sá réttur veldur því að einstaklingar með alvarlega geðsjúkdóma fá ekki þá aðstoð sem þeir þurfa? Hvað gerist þegar fjölskyldur standa hjálparvana á meðan ástand ástvinar þeirra versnar, án þess að nokkur grípi inn í? Við stöndum frammi fyrir því að nauðsynleg inngrip í íslenska heilbrigðiskerfinu koma oft of seint. Löggjöf og reglur sem standa í vegi Í dag er einungis hægt að nauðungarvista einstakling ef hann er talinn verulega hættulegur sjálfum sér eða öðrum. Þrátt fyrir að margir veikir einstaklingar hafni meðferð, er ekki hægt að grípa inn í fyrr en of seint. Nauðungarvistun er síðasta úrræðið en það er engin raunveruleg millileið til að grípa inn í áður en geðsjúkdómurinn verður lífshættulegur. Fjölskyldur sem leita aðstoðar eru sendar í endalausan hring kerfisins, þar sem lokaðar dyr eru algengari en lausnir. Íslenska heilbrigðiskerfið vinnur eftir stefnu um samþætta og samfellda þjónustu við geðsjúka. Í þeirri stefnu er lögð áhersla á forvarnir, snemmtæka íhlutun og samþættingu heilbrigðis- og félagsþjónustu. Það hljómar vel á pappír, en þegar kemur að raunverulegum aðstæðum er lítið um framkvæmd. Skortur er á sérhæfðum teymum, biðtími eftir þjónustu er óásættanlega langur og samhæfing innan kerfisins er ábótavant. Samkvæmt Ríkisendurskoðun skortir stjórnvöld yfirsýn yfir stöðu geðheilbrigðismála og engin samræmd yfirstjórn er til staðar í geðheilbrigðisþjónustunni. Hvað segja rannsóknir? Rannsóknir sýna að snemmtæk íhlutun getur dregið úr alvarleika einkenna og bætt langtímahorfur hjá einstaklingum með geðsjúkdóma. Þegar geðrof er komið á alvarlegt stig verður meðferð erfiðari og úrræðin færri. Bestu aðferðirnar sem notaðar hafa verið í öðrum löndum byggja á þrepaskiptri nálgun, þar sem byrjað er á vægum inngripum, unnið með fjölskyldum og síðan gripið inn í af meiri þunga ef ástandið krefst þess. Sérhæfð teymi sem heimsækja sjúklinga í sínu eigin umhverfi hafa sýnt fram á betri árangur en hefðbundin sjúkrahúsinnlögn. Ein stærsta breytingin sem mætti innleiða á Íslandi er að veita aðstandendum meira vægi í ákvarðanatöku. Í Noregi og Bretlandi er hægt að leggja fram formlegt aðstandendamat, þar sem fjölskyldan getur veitt upplýsingar sem læknar verða að taka til greina. Það myndi gera kleift að bregðast við fyrr og tryggja að fólk fái meðferð áður en sjúkdómurinn tekur yfir líf þess.Lausnir sem gætu virkað á Íslandi Það eru margar leiðir til að laga þetta kerfi án þess að skerða sjálfsákvörðunarrétt einstaklinga um of. Hér eru nokkrar þeirra: • Aðstandendur fái meira vægi í ákvarðanatöku – Lögfesting formlegs aðstandendamats gæti leitt til snemmtækari íhlutunar. • Fyrirfram samþykkt meðferðaráætlun – Einstaklingar sem hafa greinst með alvarlega geðsjúkdóma gætu sett fram viljayfirlýsingu í góðu jafnvægi um hvernig þeim verði veitt meðferð ef ástand þeirra versnar. • Varnarvistun í stað nauðungarvistunar – Tímabundin innlögn í öruggu umhverfi í stað þess að bíða eftir að einstaklingur verði hættulegur sjálfum sér eða öðrum. • Sérhæfð geðteymi innan lögreglunnar – Geðteymi sem innihalda bæði lögreglu og geðheilbrigðisstarfsfólk, til að bregðast við neyðartilvikum af meiri mannúð. • Aukin fræðsla og stuðningur fyrir aðstandendur – Fjölskyldur þurfa betri upplýsingar, ráðgjöf og stuðningshópa til að takast á við þessa erfiðu stöðu. Í dag virðist íslenska heilbrigðiskerfið standa hjá á meðan fjölskyldur berjast einar við kerfið. Þeir sem þekkja einstaklinginn best hafa engin verkfæri til að hjálpa honum. Það er ekki ásættanlegt að bíða eftir harmleik áður en gripið er inn í. Ef við viljum raunverulega bæta geðheilbrigðiskerfið verðum við að taka þessa umræðu alvarlega og grípa til breytinga. Það er ekki mannúðlegt að standa hjá og leyfa fólki að sökkva dýpra í veikindin án nokkurrar aðstoðar. Höfundur er aðstandandi Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Heilbrigðismál Geðheilbrigði Mest lesið Manneklan er víða Brynhildur Bolladóttir Skoðun Hækka launin þín þegar fasteignamatið á íbúðinni þinni hækkar? Daði Freyr Ólafsson Skoðun Framtíðarskipulag Keldnalands er ekki útópía – og þaðan af síður dystópía Birkir Ingibjartsson Skoðun Þegar sannleikurinn verður fórnarlamb Davíð Bergmann Skoðun Hvað mun Pútín gera næst með því að ögra samstöðu NATO?: Rússnesk innrás í lofthelgi NATO og hlutverk Íslands í öryggi bandalagsins Jun Þór Morikawa Skoðun Velkomin til Helvítis Guðný Gústafsdóttir Skoðun Réttnefni: Viðbragð við upplýsingaóreiðu Jón Þór Sigurðsson Skoðun Hafrannsóknastofnun leggur til 95 prósent samdrátt í sjókvíaeldi á laxi Jón Kaldal Skoðun Launamunur kynjanna eykst – Hvar liggur ábyrgðin? Kolbrún Halldórsdóttir Skoðun Olíuleit við Ísland? Hallgrímur Óskarsson Skoðun Skoðun Skoðun Hættulegustu tækin í umferðinni Eva Hauksdóttir skrifar Skoðun Hvað myndi Sesselja segja? Hallbjörn V. Fríðhólm skrifar Skoðun Vaxtastefna Seðlabankans – á kostnað launafólks Hilmar Harðarson skrifar Skoðun Suður-Íslendinga sögurnar Hans Birgisson skrifar Skoðun Íhlutun Bandaríkjanna í Venesúela: Auðlindaránið í heimsvaldastefnunni og hræsnin í „stríðinu gegn fíkniefnum“ Sæþór Benjamín Randalsson skrifar Skoðun Stöndum vörð um tónlistarmenntun barna og ungmenna – opið bréf til borgarstjóra Sigrún Grendal skrifar Skoðun Hafrannsóknastofnun leggur til 95 prósent samdrátt í sjókvíaeldi á laxi Jón Kaldal skrifar Skoðun Velkomin til Helvítis Guðný Gústafsdóttir skrifar Skoðun Olíuleit við Ísland? Hallgrímur Óskarsson skrifar Skoðun Hækka launin þín þegar fasteignamatið á íbúðinni þinni hækkar? Daði Freyr Ólafsson skrifar Skoðun Hvað mun Pútín gera næst með því að ögra samstöðu NATO?: Rússnesk innrás í lofthelgi NATO og hlutverk Íslands í öryggi bandalagsins Jun Þór Morikawa skrifar Skoðun Manneklan er víða Brynhildur Bolladóttir skrifar Skoðun Sótt að hagsmunum atvinnulausra Steinar Harðarson skrifar Skoðun Framtíðarskipulag Keldnalands er ekki útópía – og þaðan af síður dystópía Birkir Ingibjartsson skrifar Skoðun Launamunur kynjanna eykst – Hvar liggur ábyrgðin? Kolbrún Halldórsdóttir skrifar Skoðun Þegar sannleikurinn verður fórnarlamb Davíð Bergmann skrifar Skoðun Gefum íslensku séns – að tala íslensku við alla Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Réttnefni: Viðbragð við upplýsingaóreiðu Jón Þór Sigurðsson skrifar Skoðun Farsæl framfaraskref á Sólheimum Sigurjón Örn Þórsson skrifar Skoðun Austurland – þrælanýlenda Íslands Björn Ármann Ólafsson skrifar Skoðun Gervigreindin stöðluð - öryggisins vegna Hanna Kristín Skaftadóttir,Helga Sigrún Harðardóttir skrifar Skoðun Frelsi, framtíð og vistvænar samgöngur: Hvers vegna Ísland þarf að hugsa stærra Sigurborg Ósk Haraldsdóttir skrifar Skoðun Atvinnustefna er alvöru mál Jóhannes Þór Skúlason skrifar Skoðun 1984 og Hunger Games á sama sviðinu Sigríður Svanborgardóttir skrifar Skoðun Mikilvægi aukinnar verndunar hafsvæða og leiðrétting Hrönn Egilsdóttir skrifar Skoðun Betri leið til einföldunar regluverks Pétur Halldórsson skrifar Skoðun Af Millet-úlpum og öldrunarmálum Þröstur V. Söring skrifar Skoðun Charlie og sjúkleikaverksmiðjan Guðjón Eggert Agnarsson skrifar Skoðun Nú þarf bæði sleggju og vélsög Trausti Hjálmarsson,Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Nútímaviðskipti og lögin sem gleymdist að uppfæra Fróði Steingrímsson skrifar Sjá meira
Ísland hefur áratugum saman lagt áherslu á að vernda sjálfsákvörðunarrétt einstaklingsins. Það er eðlilegt og sjálfsagt. En hvað gerist þegar sá réttur veldur því að einstaklingar með alvarlega geðsjúkdóma fá ekki þá aðstoð sem þeir þurfa? Hvað gerist þegar fjölskyldur standa hjálparvana á meðan ástand ástvinar þeirra versnar, án þess að nokkur grípi inn í? Við stöndum frammi fyrir því að nauðsynleg inngrip í íslenska heilbrigðiskerfinu koma oft of seint. Löggjöf og reglur sem standa í vegi Í dag er einungis hægt að nauðungarvista einstakling ef hann er talinn verulega hættulegur sjálfum sér eða öðrum. Þrátt fyrir að margir veikir einstaklingar hafni meðferð, er ekki hægt að grípa inn í fyrr en of seint. Nauðungarvistun er síðasta úrræðið en það er engin raunveruleg millileið til að grípa inn í áður en geðsjúkdómurinn verður lífshættulegur. Fjölskyldur sem leita aðstoðar eru sendar í endalausan hring kerfisins, þar sem lokaðar dyr eru algengari en lausnir. Íslenska heilbrigðiskerfið vinnur eftir stefnu um samþætta og samfellda þjónustu við geðsjúka. Í þeirri stefnu er lögð áhersla á forvarnir, snemmtæka íhlutun og samþættingu heilbrigðis- og félagsþjónustu. Það hljómar vel á pappír, en þegar kemur að raunverulegum aðstæðum er lítið um framkvæmd. Skortur er á sérhæfðum teymum, biðtími eftir þjónustu er óásættanlega langur og samhæfing innan kerfisins er ábótavant. Samkvæmt Ríkisendurskoðun skortir stjórnvöld yfirsýn yfir stöðu geðheilbrigðismála og engin samræmd yfirstjórn er til staðar í geðheilbrigðisþjónustunni. Hvað segja rannsóknir? Rannsóknir sýna að snemmtæk íhlutun getur dregið úr alvarleika einkenna og bætt langtímahorfur hjá einstaklingum með geðsjúkdóma. Þegar geðrof er komið á alvarlegt stig verður meðferð erfiðari og úrræðin færri. Bestu aðferðirnar sem notaðar hafa verið í öðrum löndum byggja á þrepaskiptri nálgun, þar sem byrjað er á vægum inngripum, unnið með fjölskyldum og síðan gripið inn í af meiri þunga ef ástandið krefst þess. Sérhæfð teymi sem heimsækja sjúklinga í sínu eigin umhverfi hafa sýnt fram á betri árangur en hefðbundin sjúkrahúsinnlögn. Ein stærsta breytingin sem mætti innleiða á Íslandi er að veita aðstandendum meira vægi í ákvarðanatöku. Í Noregi og Bretlandi er hægt að leggja fram formlegt aðstandendamat, þar sem fjölskyldan getur veitt upplýsingar sem læknar verða að taka til greina. Það myndi gera kleift að bregðast við fyrr og tryggja að fólk fái meðferð áður en sjúkdómurinn tekur yfir líf þess.Lausnir sem gætu virkað á Íslandi Það eru margar leiðir til að laga þetta kerfi án þess að skerða sjálfsákvörðunarrétt einstaklinga um of. Hér eru nokkrar þeirra: • Aðstandendur fái meira vægi í ákvarðanatöku – Lögfesting formlegs aðstandendamats gæti leitt til snemmtækari íhlutunar. • Fyrirfram samþykkt meðferðaráætlun – Einstaklingar sem hafa greinst með alvarlega geðsjúkdóma gætu sett fram viljayfirlýsingu í góðu jafnvægi um hvernig þeim verði veitt meðferð ef ástand þeirra versnar. • Varnarvistun í stað nauðungarvistunar – Tímabundin innlögn í öruggu umhverfi í stað þess að bíða eftir að einstaklingur verði hættulegur sjálfum sér eða öðrum. • Sérhæfð geðteymi innan lögreglunnar – Geðteymi sem innihalda bæði lögreglu og geðheilbrigðisstarfsfólk, til að bregðast við neyðartilvikum af meiri mannúð. • Aukin fræðsla og stuðningur fyrir aðstandendur – Fjölskyldur þurfa betri upplýsingar, ráðgjöf og stuðningshópa til að takast á við þessa erfiðu stöðu. Í dag virðist íslenska heilbrigðiskerfið standa hjá á meðan fjölskyldur berjast einar við kerfið. Þeir sem þekkja einstaklinginn best hafa engin verkfæri til að hjálpa honum. Það er ekki ásættanlegt að bíða eftir harmleik áður en gripið er inn í. Ef við viljum raunverulega bæta geðheilbrigðiskerfið verðum við að taka þessa umræðu alvarlega og grípa til breytinga. Það er ekki mannúðlegt að standa hjá og leyfa fólki að sökkva dýpra í veikindin án nokkurrar aðstoðar. Höfundur er aðstandandi
Framtíðarskipulag Keldnalands er ekki útópía – og þaðan af síður dystópía Birkir Ingibjartsson Skoðun
Hvað mun Pútín gera næst með því að ögra samstöðu NATO?: Rússnesk innrás í lofthelgi NATO og hlutverk Íslands í öryggi bandalagsins Jun Þór Morikawa Skoðun
Skoðun Íhlutun Bandaríkjanna í Venesúela: Auðlindaránið í heimsvaldastefnunni og hræsnin í „stríðinu gegn fíkniefnum“ Sæþór Benjamín Randalsson skrifar
Skoðun Stöndum vörð um tónlistarmenntun barna og ungmenna – opið bréf til borgarstjóra Sigrún Grendal skrifar
Skoðun Hafrannsóknastofnun leggur til 95 prósent samdrátt í sjókvíaeldi á laxi Jón Kaldal skrifar
Skoðun Hvað mun Pútín gera næst með því að ögra samstöðu NATO?: Rússnesk innrás í lofthelgi NATO og hlutverk Íslands í öryggi bandalagsins Jun Þór Morikawa skrifar
Skoðun Framtíðarskipulag Keldnalands er ekki útópía – og þaðan af síður dystópía Birkir Ingibjartsson skrifar
Skoðun Gervigreindin stöðluð - öryggisins vegna Hanna Kristín Skaftadóttir,Helga Sigrún Harðardóttir skrifar
Skoðun Frelsi, framtíð og vistvænar samgöngur: Hvers vegna Ísland þarf að hugsa stærra Sigurborg Ósk Haraldsdóttir skrifar
Framtíðarskipulag Keldnalands er ekki útópía – og þaðan af síður dystópía Birkir Ingibjartsson Skoðun
Hvað mun Pútín gera næst með því að ögra samstöðu NATO?: Rússnesk innrás í lofthelgi NATO og hlutverk Íslands í öryggi bandalagsins Jun Þór Morikawa Skoðun