Lýðræðið spyr ekki að hentisemi Bjarni Halldór Janusson skrifar 25. september 2020 12:01 Lýðræðið er mikið til umræðu þessa dagana. Hvenær er um eiginlegt „lýðræði“ að ræða? Hvað er æskileg kjörsókn? Skipta ráðgefandi þjóðaratkvæðagreiðslur nokkru máli? – þetta eru meðal þeirra spurninga sem hafa verið ofarlega á baugi í samfélagsumræðunni, einkum vegna deilna um drög að nýrri stjórnarskrá. Það er kannski við hæfi að staldra aðeins við og ræða lýðræðishugtakið betur. Lýðræðisleg þátttaka Lýðræðið er margslungið hugtak sem erfitt er að festa reiður á. Kjarni lýðræðisréttarins er þó sá að stjórnvaldið heyri ekki eingöngu undir útvalda og einstaka. Jafnframt gefur lýðræðið okkur kost á að tjá skoðanir okkar, óskir og óánægju með friðsamlegum hætti. Sú upplýsingamiðlun tryggir að samfélagið mótist samkvæmt vilja fólksins og nær fram sáttum með því að leita lausna án ofbeldis. Þess vegna er æskilegast að sjónarmið sem flestra komi fram og að meginþorri þjóðarinnar taki þátt í hinu lýðræðislega ferli með einum eða öðrum hætti. Lýðræðið gerir þannig beinlínis kröfu um virka þátttöku almennings, því í lýðræðisskipulaginu er uppspretta stjórnmálavaldsins rakin til almennings. Vandinn er þó sá að dregið hefur úr kosningaþátttöku á síðastliðnum áratugum og vantraust í garð stjórnmála aukist. Þetta getur gefið misvísandi skilaboð um vilja þjóðarinnar og dregur jafnvel úr áreiðanleika lýðræðislegra niðurstaða. Jafnframt dregur dvínandi traust úr lögmæti skipulagsins sem við búum við. Flestir hugsa um kosningar þegar lýðræðið berst til tals – en hvernig getum við metið lýðræðið eingöngu út frá kosningum þegar lýðræðisleg þátttaka almennings birtist líka á fjölmörgum öðrum sviðum? Vantraust eykst þegar kröfum þjóðarinnar er ekki mætt. Líklegt er að nýlegar þjóðfélagsbreytingar hafa valdið því að nú séu annars konar þarfir í fyrirrúmi meðal íbúa vestrænna ríkja – sem ganga ekki eingöngu út á efnislega og efnahagslega þætti. Óánægðir lýðræðissinnar, svonefndir, láta óánægju sína í ljós með því að mæta ekki á kjörstaði og láta skoðanir sínar í ljós með öðrum hætti, svo sem með mótmælum og almennu andófi sínu. Þetta andóf beinist ekki endilega gegn einstökum kosningum, heldur beinist það fremur gegn kerfinu sem slíku. Nýja stjórnarskráin Hvað umræðuna um nýju stjórnarskrána varðar skiptir það ekki öllu máli að kjörsókn hafi eingöngu verið 49% - eða að atkvæðagreiðslan um nýju stjórnarskrána árið 2012 hafi eingöngu verið ráðgefandi. Væru þau rök ávallt gild, hefðu sambandslögin árið 1918 ekki tekið gildi, enda var kjörsókn þá ekki nema 44% þó að mikill meirihluti þjóðarinnar hafi samþykkt þau. Í Evrópuþingkosningum nær kjörsókn sjaldnast yfir 50%. Að sama skapi má vísa til útgöngu Breta úr Evrópusambandinu, þar sem ríflega 52% þjóðarinnar kaus með útgöngu í ráðgefandi þjóðaratkvæðagreiðslu. Voru þær kosningar lýðræðislegri en kosningarnar um nýju stjórnarskrána, þar sem 67% kjósenda kusu nýja stjórnarskrá og yfir 70% og jafnvel 80-90% þeirra kusu með helstu tillögum hennar? Einfalt reikningsdæmi segir að svo sé ekki. Hefði fullyrðingin „ráðgefandi kosningar skipta ekki máli“ verið gild árið 2016, þá hefðu Bretar ekki yfirgefið Evrópusambandið, en þar datt fáum stjórnmálamönnum í hug að draga í efa niðurstöður kosninganna. Hefði fullyrðingin „kjörsókn verður að vera meiri en 50%“ átt við árið 1918, þá hefðu sambandslögin svonefndu, sem lögðu grunn að sjálfstæðisbaráttu þjóðarinnar á fyrri hluta tuttugustu aldar, ekki hlotið samþykki. Til að meta kosningarnar um nýja stjórnarskrá þurfum við einnig að meta það ferli sem átti sér stað við mótun tillagna hennar. Þjóðfundur með 950 einstaklingum völdum af handahófi lögðu til þau grunngildi sem skyldi hafa að leiðarljósi við mótun nýrrar stjórnarskrár. Í Stjórnlagaráði sátu 25 lýðræðislega kjörnir einstaklingar með ólíkan bakgrunn og komu að vinnu nýrrar stjórnarskrár. Þar að auki komu fjölmargir aðrir áhugasamir að því starfi með athugasemdum sínum og ábendingum. Lýðræðislega þátttakan var því þó nokkur. Jafnframt má vísa til skoðanakannana, en þar hefur meirihluti aðspurðra lýst stuðningi við nýja stjórnarskrá, og sömuleiðis eru þeir fleiri sem segjast óánægðir en ánægðir með núgildandi stjórnarskrá. Hér með er ég ekki að taka afstöðu til kosninga ársins 2012 eða nýju stjórnarskrárinnar sem slíkrar. Ég er ekki að leggja mat á það hversu lýðræðisleg niðurstaða þeirra kosninga var, þó ég sé raunar þeirrar skoðunar að ekki megi gera lítið úr þeim. Ég er einfaldlega að benda á að svo margir þættir spila inn í og móta hið lýðræðislega ferli okkar. Það snýst ekki allt bara um nákvæmar prósentutölur og önnur formsatriði. Til að meta lýðræðislegan vilja þarf að horfa til annarra atriða sömuleiðis. Lýðræðið snýst fyrst og fremst um þátttöku almennings og virkt samráð við almenning er þannig nauðsynlegur hluti lýðræðislegra stjórnarhátta. Þess vegna ber okkur að meta vilja þjóðarinnar út frá öðrum þáttum en eingöngu þeim sem snúa að ákveðnum formsatriðum og prósentutölum kosninga. Höfundur er stjórnmálafræðingur. Þessi grein er birt í samstarfi við Róm. Rómur er vettvangur fyrir ungt frjálslynt fólk til þess að láta að sér kveða í samfélagsumræðunni. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Rómur Stjórnarskrá Bjarni Halldór Janusson Mest lesið Ég er íslensk – en samt séð sem eitthvað annað Sóley Lóa Smáradóttir Skoðun Hin dásamlega sturlun: Umræðan á Íslandi Davíð Bergmann Skoðun Við getum öll bjargað lífi Kristófer Kristófersson Skoðun 90 milljarða vannýtt útflutningstækifæri Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun Opið bréf til innviðaráðherra Eyjólfur Þorkelsson Skoðun „Hristir í stoðum“ RÚV? Hermann Stefánsson Skoðun Fyrir hvern erum við að byggja? Jóhanna Dýrunn Jónsdóttir Skoðun Það er heldur betur vitlaust gefið á Íslandi Jónas Yngvi Ásgrímsson Skoðun Að bjarga þjóð Jón Baldvin Hannibalsson Skoðun Enn af ferðum Angelu Müller. Eru erlendir ferðamenn afætur? BJarnheiður Hallsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Það sem gerist þegar formúlur og fordómar hafa of mikil áhrif Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Látum verkin tala fyrir börnin á Gaza Gunnar Axel Axelsson skrifar Skoðun 90 milljarða vannýtt útflutningstækifæri Vilhjálmur Hilmarsson skrifar Skoðun Tvær sögur Egill Þ. Einarsson skrifar Skoðun Stærsta kjarabót öryrkja í áratugi Ingjibjörg Isaksen skrifar Skoðun Að bjarga þjóð Jón Baldvin Hannibalsson skrifar Skoðun Háskóli Íslands. Opinn og alþjóðlegur? Styrmir Hallsson,Abdullah Arif skrifar Skoðun Nýtt örorkulífeyriskerfi Inga Sæland skrifar Skoðun Það er heldur betur vitlaust gefið á Íslandi Jónas Yngvi Ásgrímsson skrifar Skoðun Að bera harm sinn í hljóði Gunnhildur Ólafsdóttir skrifar Skoðun Velferð sem virkar Guðrún Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Gleðileg ný fiskveiðiáramót …von eða ótti? Arnar Laxdal skrifar Skoðun „Hristir í stoðum“ RÚV? Hermann Stefánsson skrifar Skoðun Opið bréf til innviðaráðherra Eyjólfur Þorkelsson skrifar Skoðun Hin dásamlega sturlun: Umræðan á Íslandi Davíð Bergmann skrifar Skoðun Áhrif, evran, innviðir, öryggi Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Hugleiðing um rauð epli og skynjun veruleikans Gauti Páll Jónsson skrifar Skoðun Tumi þumall og blaðurmaðurinn Kristján Logason skrifar Skoðun Tímamót í velferðarmálum: Nýtt örorkulífeyriskerfi tekur gildi Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Stefnum á að veita 1000 börnum innblástur fyrir framtíðina Dr. Bryony Mathew skrifar Skoðun Samgönguáætlun – skuldbinding, ekki kosningaloforð skrifar Skoðun Menntun til framtíðar Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Við getum öll bjargað lífi Kristófer Kristófersson skrifar Skoðun Finnst ykkur þetta í lagi? Opinn pistill til heilbrigðisráðherra, landlæknis og forystu heilbrigðiskerfisins Steindór Þórarinsson skrifar Skoðun Menntastefna stjórnvalda – ferð án fyrirheits? Sigvaldi Egill Lárusson skrifar Skoðun Fyrir hvern erum við að byggja? Jóhanna Dýrunn Jónsdóttir skrifar Skoðun Beint og milliliðalaust Jón Steindór Valdimarsson skrifar Skoðun Áfengissala: Þrýstingur úr tveimur áttum Ögmundur Jónasson skrifar Skoðun Hver vill heyra um eitthvað jákvætt sem er gert í skólunum? Rakel Linda Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Enn af ferðum Angelu Müller. Eru erlendir ferðamenn afætur? BJarnheiður Hallsdóttir skrifar Sjá meira
Lýðræðið er mikið til umræðu þessa dagana. Hvenær er um eiginlegt „lýðræði“ að ræða? Hvað er æskileg kjörsókn? Skipta ráðgefandi þjóðaratkvæðagreiðslur nokkru máli? – þetta eru meðal þeirra spurninga sem hafa verið ofarlega á baugi í samfélagsumræðunni, einkum vegna deilna um drög að nýrri stjórnarskrá. Það er kannski við hæfi að staldra aðeins við og ræða lýðræðishugtakið betur. Lýðræðisleg þátttaka Lýðræðið er margslungið hugtak sem erfitt er að festa reiður á. Kjarni lýðræðisréttarins er þó sá að stjórnvaldið heyri ekki eingöngu undir útvalda og einstaka. Jafnframt gefur lýðræðið okkur kost á að tjá skoðanir okkar, óskir og óánægju með friðsamlegum hætti. Sú upplýsingamiðlun tryggir að samfélagið mótist samkvæmt vilja fólksins og nær fram sáttum með því að leita lausna án ofbeldis. Þess vegna er æskilegast að sjónarmið sem flestra komi fram og að meginþorri þjóðarinnar taki þátt í hinu lýðræðislega ferli með einum eða öðrum hætti. Lýðræðið gerir þannig beinlínis kröfu um virka þátttöku almennings, því í lýðræðisskipulaginu er uppspretta stjórnmálavaldsins rakin til almennings. Vandinn er þó sá að dregið hefur úr kosningaþátttöku á síðastliðnum áratugum og vantraust í garð stjórnmála aukist. Þetta getur gefið misvísandi skilaboð um vilja þjóðarinnar og dregur jafnvel úr áreiðanleika lýðræðislegra niðurstaða. Jafnframt dregur dvínandi traust úr lögmæti skipulagsins sem við búum við. Flestir hugsa um kosningar þegar lýðræðið berst til tals – en hvernig getum við metið lýðræðið eingöngu út frá kosningum þegar lýðræðisleg þátttaka almennings birtist líka á fjölmörgum öðrum sviðum? Vantraust eykst þegar kröfum þjóðarinnar er ekki mætt. Líklegt er að nýlegar þjóðfélagsbreytingar hafa valdið því að nú séu annars konar þarfir í fyrirrúmi meðal íbúa vestrænna ríkja – sem ganga ekki eingöngu út á efnislega og efnahagslega þætti. Óánægðir lýðræðissinnar, svonefndir, láta óánægju sína í ljós með því að mæta ekki á kjörstaði og láta skoðanir sínar í ljós með öðrum hætti, svo sem með mótmælum og almennu andófi sínu. Þetta andóf beinist ekki endilega gegn einstökum kosningum, heldur beinist það fremur gegn kerfinu sem slíku. Nýja stjórnarskráin Hvað umræðuna um nýju stjórnarskrána varðar skiptir það ekki öllu máli að kjörsókn hafi eingöngu verið 49% - eða að atkvæðagreiðslan um nýju stjórnarskrána árið 2012 hafi eingöngu verið ráðgefandi. Væru þau rök ávallt gild, hefðu sambandslögin árið 1918 ekki tekið gildi, enda var kjörsókn þá ekki nema 44% þó að mikill meirihluti þjóðarinnar hafi samþykkt þau. Í Evrópuþingkosningum nær kjörsókn sjaldnast yfir 50%. Að sama skapi má vísa til útgöngu Breta úr Evrópusambandinu, þar sem ríflega 52% þjóðarinnar kaus með útgöngu í ráðgefandi þjóðaratkvæðagreiðslu. Voru þær kosningar lýðræðislegri en kosningarnar um nýju stjórnarskrána, þar sem 67% kjósenda kusu nýja stjórnarskrá og yfir 70% og jafnvel 80-90% þeirra kusu með helstu tillögum hennar? Einfalt reikningsdæmi segir að svo sé ekki. Hefði fullyrðingin „ráðgefandi kosningar skipta ekki máli“ verið gild árið 2016, þá hefðu Bretar ekki yfirgefið Evrópusambandið, en þar datt fáum stjórnmálamönnum í hug að draga í efa niðurstöður kosninganna. Hefði fullyrðingin „kjörsókn verður að vera meiri en 50%“ átt við árið 1918, þá hefðu sambandslögin svonefndu, sem lögðu grunn að sjálfstæðisbaráttu þjóðarinnar á fyrri hluta tuttugustu aldar, ekki hlotið samþykki. Til að meta kosningarnar um nýja stjórnarskrá þurfum við einnig að meta það ferli sem átti sér stað við mótun tillagna hennar. Þjóðfundur með 950 einstaklingum völdum af handahófi lögðu til þau grunngildi sem skyldi hafa að leiðarljósi við mótun nýrrar stjórnarskrár. Í Stjórnlagaráði sátu 25 lýðræðislega kjörnir einstaklingar með ólíkan bakgrunn og komu að vinnu nýrrar stjórnarskrár. Þar að auki komu fjölmargir aðrir áhugasamir að því starfi með athugasemdum sínum og ábendingum. Lýðræðislega þátttakan var því þó nokkur. Jafnframt má vísa til skoðanakannana, en þar hefur meirihluti aðspurðra lýst stuðningi við nýja stjórnarskrá, og sömuleiðis eru þeir fleiri sem segjast óánægðir en ánægðir með núgildandi stjórnarskrá. Hér með er ég ekki að taka afstöðu til kosninga ársins 2012 eða nýju stjórnarskrárinnar sem slíkrar. Ég er ekki að leggja mat á það hversu lýðræðisleg niðurstaða þeirra kosninga var, þó ég sé raunar þeirrar skoðunar að ekki megi gera lítið úr þeim. Ég er einfaldlega að benda á að svo margir þættir spila inn í og móta hið lýðræðislega ferli okkar. Það snýst ekki allt bara um nákvæmar prósentutölur og önnur formsatriði. Til að meta lýðræðislegan vilja þarf að horfa til annarra atriða sömuleiðis. Lýðræðið snýst fyrst og fremst um þátttöku almennings og virkt samráð við almenning er þannig nauðsynlegur hluti lýðræðislegra stjórnarhátta. Þess vegna ber okkur að meta vilja þjóðarinnar út frá öðrum þáttum en eingöngu þeim sem snúa að ákveðnum formsatriðum og prósentutölum kosninga. Höfundur er stjórnmálafræðingur. Þessi grein er birt í samstarfi við Róm. Rómur er vettvangur fyrir ungt frjálslynt fólk til þess að láta að sér kveða í samfélagsumræðunni.
Þessi grein er birt í samstarfi við Róm. Rómur er vettvangur fyrir ungt frjálslynt fólk til þess að láta að sér kveða í samfélagsumræðunni.
Skoðun Það sem gerist þegar formúlur og fordómar hafa of mikil áhrif Matthildur Björnsdóttir skrifar
Skoðun Tímamót í velferðarmálum: Nýtt örorkulífeyriskerfi tekur gildi Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar
Skoðun Finnst ykkur þetta í lagi? Opinn pistill til heilbrigðisráðherra, landlæknis og forystu heilbrigðiskerfisins Steindór Þórarinsson skrifar
Skoðun Hver vill heyra um eitthvað jákvætt sem er gert í skólunum? Rakel Linda Kristjánsdóttir skrifar
Skoðun Enn af ferðum Angelu Müller. Eru erlendir ferðamenn afætur? BJarnheiður Hallsdóttir skrifar