Sjálfbærni í stað sóunar Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar 19. maí 2025 08:33 Á undanförnum áratugum hefur fataverslun og neyslumenning þróast á áður óþekktan hátt. Áður fyrr voru fatakaup bundin við árstíðaskipti og raunverulega þörf en nú eru þau orðin hluti af hraðri hringrás tískuiðnaðarins þar sem nýjar vörur koma vikulega, eða daglega, á markað. Það er kominn tími til að endurhugsa fatakaup. Saga hraðtísku - Frá iðnbyltingu til netverslana Í kjölfar iðnbyltingarinnar á 19. öld varð framleiðsla fatnaðar auðveldari og ódýrari. Þessi þróun jókst hratt á 20. öld, einkum eftir síðari heimsstyrjöldina. Þegar verksmiðjur fluttust til láglaunalanda á 8. og 9. áratugnum varð fatnaður enn ódýrari og aðgengilegri. Merki á borð við Zara og H&M þróuðu ný viðskiptamódel hraðtískunnar (e. fast fashion) þar sem nýjar flíkur birtast í búðum innan örfárra vikna eftir að búið er að skanna hvað þekktu tískuhúsin eru að bjóða upp á. Á síðustu árum hafa netverslanir eins og Shein og Temu hraðað þessari þróun enn frekar og skapað háhraðatísku eða „ultra fast fashion“, þar sem þúsundir nýrra flíka birtast á hverjum degi á vefsíðum þeirra. Tölulegar staðreyndir Magn framleiðslu og sóunar er gríðarlegt en á heimsvísu eru framleidd yfir 100 milljarðar flíka árlega. Um 85% af textíl endar annað hvort í urðun eða í brennslu en aðeins 1% er raunverulega endurunnið í nýjan textíl. Í Evrópu kaupir hver einstaklingur að meðaltali 26 kg af textíl árlega og fleygir 11 kg. Í Bandaríkjunum hafa fatakaup aukist um 60% frá árinu 2000, á meðan meðalnotkunartími hverrar flíkur hefur styst um 36%. Umhverfisáhrif hraðtísku eru ógnvænleg en tískuiðnaðurinn notar 79 milljarða rúmmetra af vatni árlega (sturluð staðreynd!) meira en samanlögð árleg vatnsnotkun Frakklands, Þýskalands og Bretlands! Framleiðsla á einum bómullarbol getur krafist allt að 2.700 lítra af vatni, sem jafngildir því sem einn einstaklingur neytir yfir þriggja ára tímabil. Þrælahald í nýjum búningi Vinnuafl fataverksmiðja er í raun nútíma þrælahald. Yfir 75 milljónir einstaklinga starfa í textíliðnaði á heimsvísu, þar af um 80% konur, margar í þróunarlöndum við skelfilegar aðstæður þar sem engin réttindi eru virt og engin grið gefin frekar en við annars konar þrælahald. Hvað getum við gert? Íslenskir neytendur eru meðal þeirra sem kaupa mest af fötum miðað við höfðatölu í Evrópu og skyldi engan undra. Samtímis vex áhugi á sparnaði og nægjusemi, með því að endurnýta, bæta og endurhanna sem eru sannarlega góðar fréttir. Þrifthreyfingin (e. the second hand/thrifting revolution) er sannarlega í sókn á Íslandi. Þar má helst nefna fataskiptamarkaði sem hafa sprottið upp á vinnustöðum og hjá félagasamtökum, básaleigur verða sífellt vinsælli sem og sölusíður þar sem nýr og notaður fatnaður gengur kaupum og sölum. Nú á dögunum fór sala á notuðum fatnaði af netsíðunni Vinted fram úr sölu á nýjum fatnaði af vefsíðum í Frakklandi, landi tískunnar. Um leið og endurnýting og meðvitaðri kauphegðun fær sífellt meiri hljómgrunn, sérstaklega meðal yngri kynslóða megum við hin eldri sannarlega standa okkur betur. Á tímum ofneyslu og ógnvekjandi framleiðslu á kostnað fólks (þar á meðal barna!), umhverfis og náttúru verðum við að staldra við og spyrja okkur; þarf ég virkilega þessa flík? Hvaða spor skilur hún eftir sig á jörðinni? Hver framleiddi hana og við hvaða kjör? Stjórnvöld geta sannarlega haft áhrif til dæmis með því að flokka textíl á skilvirkari hátt svo auðveldara sé að endurnýta fatnað. Hægt er að gera gera þjónustu saumastofa frádráttarbæra til skatts sem og kaup á þjónustu básaleiga og veita fyrirtækjum sem endurhanna fatnað ívilnanir. Þá væri hægt að banna innflutning á fatnaði sem ekki stenst umhverfisvottun og þannig stuðla að aukinni meðvitund í samfélaginu. Það sem við gerum skiptir máli Tökum meðvitaða ákvörðun og veljum að taka skref í átt að breytingum. Kaupum minna og vöndum valið. Styðjum þannig við sanngjarna framleiðslu og minni framleiðendur sem huga að umhverfisvernd og sjálfbærni. Þannig veljum við gæði fram yfir magn og styðjum gjarnan við staðbundna framleiðslu sem er sanngirnisvottuð (e. fair trade). Nýtum betur það sem við eigum, gerum við, skiptumst á, þriftum og leigjum fatnað fyrir sérstök tilefni. Verum líka dugleg að fræðast um málefnið og áhrif háhraðatísku á umhverfi og samfélög. Við getum öll haft áhrif með því að stíga út úr sjálfvirkri og óðri neyslumenningu og inn í þá meðvitaðri og ábyrgari. Höfundur er umhverfissinni og áhugamanneskja um endurnýtingu, kennari og ritari Vinstrihreyfingarinnar græns framboðs Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir Vinstri græn Umhverfismál Neytendur Mest lesið Halldór 4.10.2025 Halldór Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk Skoðun Barnafjölskyldur í Reykjavík eiga betra skilið Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir Skoðun Kæra Epli, skilur þú mig? Lilja Dögg Jónsdóttir Skoðun Þorgerður og erlendu dómstólarnir Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman Skoðun Lyftum umræðunni á örlítið hærra plan Jóna Hlíf Halldórsdóttir Skoðun Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason Skoðun Skoðun Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Kæra Epli, skilur þú mig? Lilja Dögg Jónsdóttir skrifar Skoðun Þorgerður og erlendu dómstólarnir Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Barnafjölskyldur í Reykjavík eiga betra skilið Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Lyftum umræðunni á örlítið hærra plan Jóna Hlíf Halldórsdóttir skrifar Skoðun Lykillinn að hamingju og heilbrigði Auður Kjartansdóttir skrifar Skoðun Staða bænda styrkt Hanna Katrín Friðriksson skrifar Skoðun Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson skrifar Skoðun Leikskólar eru ekki munaður Íris Eva Gísladóttir skrifar Skoðun Vísindarannsóknir og þróun – til umhugsunar í tiltekt Þorgerður J. Einarsdóttir skrifar Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason skrifar Skoðun Foreldrar þurfa bara að vera duglegri Björg Magnúsdóttir skrifar Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson skrifar Skoðun Dýrkeypt eftirlitsleysi Lilja Björk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Svindl eða sjálfsvernd? Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Magga Stína! Helga Völundardóttir skrifar Skoðun Mannauðurinn á vinnustaðnum þarf góða innivist til að dafna Ásta Logadóttir skrifar Skoðun Þetta er námið sem lifir áfram Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Árborg - spennandi kostur fyrir öll Guðný Björk Pálmadóttir skrifar Skoðun Tökum á glæpahópum af meiri þunga Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Minntist ekkert á Evrópusambandið Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hugsum stórt í skipulags- og samgöngumálum Hilmar Ingimundarson skrifar Skoðun Eitt eilífðar smáblóm Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Betri mönnun er lykillinn Skúli Helgason,Sabine Leskopf skrifar Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Hversu oft á að fresta framtíðinni? Erna Magnúsdóttir,Stefán Þórarinn Sigurðsson skrifar Skoðun Getur Ísland staðið fremst í heilsutækni? Arna Harðardóttir skrifar Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir skrifar Sjá meira
Á undanförnum áratugum hefur fataverslun og neyslumenning þróast á áður óþekktan hátt. Áður fyrr voru fatakaup bundin við árstíðaskipti og raunverulega þörf en nú eru þau orðin hluti af hraðri hringrás tískuiðnaðarins þar sem nýjar vörur koma vikulega, eða daglega, á markað. Það er kominn tími til að endurhugsa fatakaup. Saga hraðtísku - Frá iðnbyltingu til netverslana Í kjölfar iðnbyltingarinnar á 19. öld varð framleiðsla fatnaðar auðveldari og ódýrari. Þessi þróun jókst hratt á 20. öld, einkum eftir síðari heimsstyrjöldina. Þegar verksmiðjur fluttust til láglaunalanda á 8. og 9. áratugnum varð fatnaður enn ódýrari og aðgengilegri. Merki á borð við Zara og H&M þróuðu ný viðskiptamódel hraðtískunnar (e. fast fashion) þar sem nýjar flíkur birtast í búðum innan örfárra vikna eftir að búið er að skanna hvað þekktu tískuhúsin eru að bjóða upp á. Á síðustu árum hafa netverslanir eins og Shein og Temu hraðað þessari þróun enn frekar og skapað háhraðatísku eða „ultra fast fashion“, þar sem þúsundir nýrra flíka birtast á hverjum degi á vefsíðum þeirra. Tölulegar staðreyndir Magn framleiðslu og sóunar er gríðarlegt en á heimsvísu eru framleidd yfir 100 milljarðar flíka árlega. Um 85% af textíl endar annað hvort í urðun eða í brennslu en aðeins 1% er raunverulega endurunnið í nýjan textíl. Í Evrópu kaupir hver einstaklingur að meðaltali 26 kg af textíl árlega og fleygir 11 kg. Í Bandaríkjunum hafa fatakaup aukist um 60% frá árinu 2000, á meðan meðalnotkunartími hverrar flíkur hefur styst um 36%. Umhverfisáhrif hraðtísku eru ógnvænleg en tískuiðnaðurinn notar 79 milljarða rúmmetra af vatni árlega (sturluð staðreynd!) meira en samanlögð árleg vatnsnotkun Frakklands, Þýskalands og Bretlands! Framleiðsla á einum bómullarbol getur krafist allt að 2.700 lítra af vatni, sem jafngildir því sem einn einstaklingur neytir yfir þriggja ára tímabil. Þrælahald í nýjum búningi Vinnuafl fataverksmiðja er í raun nútíma þrælahald. Yfir 75 milljónir einstaklinga starfa í textíliðnaði á heimsvísu, þar af um 80% konur, margar í þróunarlöndum við skelfilegar aðstæður þar sem engin réttindi eru virt og engin grið gefin frekar en við annars konar þrælahald. Hvað getum við gert? Íslenskir neytendur eru meðal þeirra sem kaupa mest af fötum miðað við höfðatölu í Evrópu og skyldi engan undra. Samtímis vex áhugi á sparnaði og nægjusemi, með því að endurnýta, bæta og endurhanna sem eru sannarlega góðar fréttir. Þrifthreyfingin (e. the second hand/thrifting revolution) er sannarlega í sókn á Íslandi. Þar má helst nefna fataskiptamarkaði sem hafa sprottið upp á vinnustöðum og hjá félagasamtökum, básaleigur verða sífellt vinsælli sem og sölusíður þar sem nýr og notaður fatnaður gengur kaupum og sölum. Nú á dögunum fór sala á notuðum fatnaði af netsíðunni Vinted fram úr sölu á nýjum fatnaði af vefsíðum í Frakklandi, landi tískunnar. Um leið og endurnýting og meðvitaðri kauphegðun fær sífellt meiri hljómgrunn, sérstaklega meðal yngri kynslóða megum við hin eldri sannarlega standa okkur betur. Á tímum ofneyslu og ógnvekjandi framleiðslu á kostnað fólks (þar á meðal barna!), umhverfis og náttúru verðum við að staldra við og spyrja okkur; þarf ég virkilega þessa flík? Hvaða spor skilur hún eftir sig á jörðinni? Hver framleiddi hana og við hvaða kjör? Stjórnvöld geta sannarlega haft áhrif til dæmis með því að flokka textíl á skilvirkari hátt svo auðveldara sé að endurnýta fatnað. Hægt er að gera gera þjónustu saumastofa frádráttarbæra til skatts sem og kaup á þjónustu básaleiga og veita fyrirtækjum sem endurhanna fatnað ívilnanir. Þá væri hægt að banna innflutning á fatnaði sem ekki stenst umhverfisvottun og þannig stuðla að aukinni meðvitund í samfélaginu. Það sem við gerum skiptir máli Tökum meðvitaða ákvörðun og veljum að taka skref í átt að breytingum. Kaupum minna og vöndum valið. Styðjum þannig við sanngjarna framleiðslu og minni framleiðendur sem huga að umhverfisvernd og sjálfbærni. Þannig veljum við gæði fram yfir magn og styðjum gjarnan við staðbundna framleiðslu sem er sanngirnisvottuð (e. fair trade). Nýtum betur það sem við eigum, gerum við, skiptumst á, þriftum og leigjum fatnað fyrir sérstök tilefni. Verum líka dugleg að fræðast um málefnið og áhrif háhraðatísku á umhverfi og samfélög. Við getum öll haft áhrif með því að stíga út úr sjálfvirkri og óðri neyslumenningu og inn í þá meðvitaðri og ábyrgari. Höfundur er umhverfissinni og áhugamanneskja um endurnýtingu, kennari og ritari Vinstrihreyfingarinnar græns framboðs
Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk Skoðun
Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman Skoðun
Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar
Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar
Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson skrifar
Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar
Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar
Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk Skoðun
Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman Skoðun